Kandemır KONDÝK
1945 jyly Ystambulda týǵan. Edırne lıeıin támamdaǵan soń jastaıynan esep-qısap, toqyma, saýda-sattyq, teatr syndy salalarda jumys istegen. Shyǵarmashylyǵyn satıralyq áńgimeler jazýdan bastaǵan. Kóptegen komedııalyq pesalary teatrlarda sahnalanǵan. “Mahabbat ózgerdi”, “Kúlgin kezeń oqıǵalary”, “Jergilikti kıno, poetıkalyq senarıı”, “Formanyń orny bólek”, “Komedııalyq muń”, “Ataqtynyń komedııalyq kúnderi”, “Keldim, kórdim, kóp kúldim”, “Sizdiń arqańyzda”, “Artız mektebi”, “Áıelder tek qana kúlý kerek”, “Demalys orny sekildi shyǵarmalary bar.
Polıııanyń jas qyzmetkerleri tátti toqashtan talmap qoıyp, qońyr kostıým-shalbar, qara týflı kıip kelgen, egde tartqan aq shashty kisimen sóılesip otyr.
– Endi zeınettiń qyzyǵyn kóretin boldyńyz...
– Sizdiń jolyńyzdy bizge de bersin, Rydvan aǵa...
– Zeınetke shyqtym dep, bizdi umytyp júrmeńiz, Rydvan beı...
Rydvan Balkan syptıǵan forma kıgen dostarymen qoshtasyp, úıine qaraı bet aldy. Mazasyz edi. Óıtkeni kóshe boılap kele jatqandardan eshqandaı aıyrmashylyǵy qalmaǵan. Qońyr kostıýmdi kóptiń biri edi...
Zeınetkerlikke eti úırene almady. Ári jaı ǵana azamat ári zeınetker bolý qıynnyń qıyny edi. Rydvan Balkan bul qıyndyqqa bir apta ǵana tóze bildi. Bir aptadan keıin tátti toqash satyp alyp, uzaq jyldar boıy qyzmet etken polıııa bólimshesine bardy.
Burynǵy áriptesteri Rydvan aǵalaryn qushaq jaıa qarsy aldy. Tipti polıııa qyzmetkerleriniń biri soqqyǵa jyqqan kúdiktini tastap sap, aǵasynyń moınyna asylyp sálem berdi. Qýanyshtary qoınyna syımaı, tátti toqashtan dám tatyp, ótken kúnderin eske alyp otyrdy. Túrik kofesin iship, shúıirkelesip otyrǵanda, Rydvannyń kózi aǵa ofıerdiń aldyna jınalyp qalǵan qujattarǵa tústi.
– Myna is muqabasyndaǵy qujattar jabylǵan ba?
– Jabylǵan, Rydvan aǵa. Erteń ortalyqqa jiberemiz...
– Jo-joq, ony qaıtesiń, – dedi Rydvan. – Ózderi kelip áketýshi edi ǵoı... Negizi ortalyqtan kelgen qaǵazdardy saqtaý kerek...
Jas ofıer lám-mım demedi. “Aǵashym-aý! Sen solaı istegen shyǵarsyń, meniń jónim bólek,” – dep oılady da kúlimsireı qarap: “Durys aıtasyz, aǵa!” – dedi.
Rydvan kofesin iship bolǵan soń, osy joly dálizde qabyrǵada ilingen órt sóndirgishter men shelekterge nazar aýdardy. Áýeli qaljyndaǵandaı boldy da, daýysyn kóterip:
– Mynaýyń ne! Buny qalaı túsinýge bolady? Shelekti búıtip ile me eken? Men kireberis jaqqa jaqsylap ilgizip edim ǵoı, – demesi bar ma.
Kireberistegi kezekshi jigit:
– Kirip shyǵatyn kisi kóp bolǵan soń alyp tastaǵanbyz... Men ǵoı aýystyryp qoıǵan... – dedi.
– Seniń esiń aýysyp júr ǵoı, á! – dedi ashýyn áreń tejegen Rydvan. Sodan soń ashýlanǵany baıqalmasyn dep, birden ahahalap kúle bastady... Dál sol sátte jas polıııa qyzmetkerleri bir kisini eki qolyn burap bólimshege alyp keldi. Sóıtse bul kisi bóten bireýdiń terezesinen úıdiń ishine úńilip turǵanda ustalǵan eken. Ony estigen Rydvan bulqan-talqan bolyp, aıqaıdy saldy kep:
– Eı, pále neme! Bóten bireýdiń úıinde ne jumysyń bar, a!
Ustalǵan adam tańǵaldy. Aǵa ofıer turǵanda, jaı ǵana kıinip, daýys kóteretindeı kim eken bul?..
Shyntýaıtynda, odan da buryn aǵa ofıerdiń ózi tańyrqap, dybyssyz qaldy. Rydvan aǵasy zeınetkerlikke shyqqan kisi ǵoı. Bólimsheniń jumysyna aralasatyndaı jóni bar ma?.. Bir paket tátti toqash ákeldim dep, el-jurtty ózime qaratyp aldym deı me?.. Zeınet demalysyna shyqty ma, aralaspaý kerek edi ǵoı... Aǵa ofıer oılanyp otyrǵanda, Rydvan qaıtadan gúj etti:
– Shataǵyń qansha!
– Túsinbedim, – dedi aǵa ofıer.
– Jo-joq, sizge emes... myna ońbaǵanǵa aıtyp otyrmyn, – dep taǵy aıqaı saldy: “Manıaksyń ba, urysyń ba, beıbastaq bireýsiń be, kimsiń sen?! Ol úıde ne jumysyń bar edi?”
Sol kúni bólimshedegi ofıerler Rydvandy renjitpeý úshin eshqaısysy tis jarmady. Jaı ǵana kúlip qoıyp, “qaıtesiz” degendeı qoldaryn samarqaý siltep qoıyp ary-beri ótip júrdi... Ásili, Rydvandy barlyǵy jaqsy kóretin, sondyqtan anaý-mynaý sózine eshkim mán bermedi.
Alaıda, Rydvan zeınetke shyqqannan keıin qatty ózgerdi. Budan buryn atqarǵan jumysyn umyttyryp, ózine qurmetpen qaraǵan kisilerden alystaǵysy kelgendeı edi.
Bir aptadan keıin bólimshege kelgen Rydvannyń qoly taǵy bos emes edi. Biraq bul joly qolyndaǵysy tátti toqash emes, ústi-basy alqam-salqam bireýdi qolynan burap ákelipti.
– Qyzdarǵa qyryn qaraıdy, sulýlarǵa sustana tesiledi. Men mundaılardy jaqsy bilemin, qazirden aldyn almasaq túbi bir qastandyq jasaıdy!.. Tekserip kórińder, kim eken bul, qaıdan keldi, ne istep júr!..
Eki polıııa qyzmetkeri álgi sustanyp qaraǵan kisini ishki bólmege alyp ketti. Kezekshi bólmede otyrǵandar túregelip, “Amansyz ba, Rydvan aǵa!” dep sálem berdi. Rydvannyń daýsyn estigen aǵa ofıer jaı ǵana aman-saýlyq surasýmen shekteldi. Áıtpegende, Rydvan: “Ooo! Rydvan aǵa, zeınette júrseńiz de jumysyńyzdy umytpaǵan ekensiz ǵoı,” – degen jan-jaqtan maqtaý estımin dep oılaǵan-dy.
Úsh kúnnen keıin túski ýaqyt kezinde bólimsheniń syrtynda taǵy Rydvannyń ay aıqaıy estildi:
– Ishke kir, boqmuryn! Qazir men seniń kózińe kók shybyn úımeletemin!..
Shaı iship otyrǵan ofıerler oryndarynan ushyp túregeldi. Rydvan ózinen eki ese úlken, alpamsadaı jigitti ishke qaraı áreń ıterip turdy. Aǵa ofıer jaqyndaı berip:
– Rydvan aǵa, jaıshylyq pa?! – dep surady.
– Mynaý kúshikti bazarda ustap aldym...
– Ustap aldym deısiz be?
– Iá, kópshiliktiń ishinde júrgen. Anaý-mynaý zat alǵandarǵa tesilip qaraıdy. Tekserip kórińder, bul ne ury, ne bolmasa, bala ańdyǵan manıak bolýy múmkin...
Alpamsadaı jigit:
– Men aqjelek izdep júrgem. Durystaýyn tabaıyn dep, jan-jaǵyma qarap tur edim, mynaý kisi qolymdy burap, eldiń kózinshe balaǵattap, súırep ákeldi. Esi durys pa óziniń, – dep aıqaılap jiberdi.
Rydvan odan beter daýsyn kóterip urysty:
– Jap aýyzyńdy!.. Men sendeı esalańdardy jaqsy bilemin!.. Seniń izdegeniń basqa, ótirik pe?!
Sodan keıin forma kıgen dostaryna qarap:
– Neǵyp tursyńdar! Teksermeısińder me!
Polıııa qyzmetkerleri bir-birine qarasyp qaldy. Bul azdaı, ertesi kúni keshkisin qas qaraıǵan shaqta kútpegen jaǵdaı boldy.
Rydvan uzyn boıly, sary shashty kelinshekpen aıtysyp-tartysyp júrip, bólimshege kirdi.
– Bulardy túp-tamyrymen joıý kerek... Qarańdar, áıeldiń kıimin kıip alyp, anaý dúkenniń aldynda klıentterin kútip turǵan jerinen ustap aldym!..
Sary kelinshek jylamsyrap:
– Men myna aljyǵan shaldy sotqa beremin... Maǵan er adamsyń deıdi. Men eki balanyń anasymyn. Teatrǵa barý úshin anaý dúkenniń aldynda kúıeýimdi kútip turǵam... – dedi.
Polıııa qyzmetkerleri sary kelinshekti aryz jazba dep áreń kóndirdi. Ótkendegi alpamsadaı jigit te sotqa beremin dep edi, ony da áreń kóndirip jibergen. Alaıda, Rydvannyń úsh kúnnen keıin ustap ákelip:
– Túngi ýaqytta qolynda boıaýymen júr... Dýalǵa jazý jazatyndar osylar... Taza anarhıst!.. – dep kiná taqqan qarateńizdik kisiden qutylý ońaı bolmady.
– Myna shaldy sotqa beremin! Meni bári tanıdy. Jıyrma bes jyl boıy qurylysta boıaýshy bop qyzmet isteımin. Jumystan kele jatqanmyn. Meni ustap aldy. Sotqa beremin qyzyl kóz páleni! – dep shyryldady.
Ofıerler shaı demdep berip, temeki tartqyzyp kónilin aýlamaqshy edi, oǵan kónbedi. Sodan jan-jaqtan tepkilep, uryp-soǵyp, ábden qorqytyp bolǵan soń, taǵy shaı ishkizip, áńgime aıtyp, ashýyn áreń basty... Polıııanyń óziniń qol-aıaǵy qaltyrap qaldy. Aqyr-aıaǵy aǵa ofıerdiń shydamy taýsyldy.
– Beri qarańyz, Rydvan aǵa! – dep bastady. – Siz zeınettesiz. Zeınettiń beınetin kórgenshe qyzyǵyn kórmeısiz be! Buryn jaqsy jumys istedińiz. Sóz
joq. Biraq endi bizdiń jumysymyzǵa aralaspańyz... Budan keıin siz demalyńyz, biz jumys isteımiz, jaraı ma?
Rydvan úndemeı qaldy. Sodan aqyryn ǵana túregelip:
– BIlemin, – dedi. – Zeınetker ekenimdi ózim de bilem. Biraq mynaý forma bar emes pe, seniń kıgen formań, sol ǵoı...
– Formaǵa ne boldy, kókem-aý?
– Shirkin... – dedi Rydvan. – Basqa túspese qaıdan bilesiń! Ondaǵan jyl kıip júrip, bir-aq kúnde sheship tastaýdyń ne ekenin bilseń ǵoı... Formasyz júrý sumdyq qoı, sumdyq!
Qońyr kostıýminiń jaǵasynan ustap:
– Myna kıimmen jalańash júrgendeımin. Jaı azamattyq formamen júre almaımyn, – dedi Rydvan. – Áli kúnge deıin polıııa formasymen júrgen sııaqtymyn. Zeınetker ekenimdi umytyp, ary-beri ótkende jaı ǵana júrsem meıli ǵoı, tekserip, baqylap, ańdyp, indetip júremin... Eriksizden-eriksiz polıııa qyzmetkeri bolyp, ustaımyn, qol buraımyn, ses kórsetem... Shamamnan tys...
Kózin tómen tastap, únsiz qalǵan Rydvanǵa burynǵy áriptesteri jappaı qarap qaldy, jandary ashydy. Aǵa ofıer Rydvannyń ıyǵyna qolyn salyp:
– “Grajdankaǵa” kettim dep, qapalanbańyz, Rydvan aǵa! – dep jubatty. – Sańdalyp júrgen bireýdi ustap ákelseńiz de máseleńizdi sheshemiz ǵoı... Sizdiń qandaı eńbegińiz bar! Kúni keshege deıin forma kıip júrgen ofıer edińiz...
Rydvannyń qýanǵannan kózi jaınap ketti.
– Álbette, – dedi. – Zeınetke shyqtym dep ózimdi kúıdirip júrgenime qarashy... Sonsha ne bolyp qaldy maǵan, a?..
– Árıne, – dedi aǵa ofıer. Sodan keıin ıyǵynan qaǵyp qoıyp: – Ýaıymdamańyz, aǵa! – dep, bólmesine qaraı betteı bergende:
“Jaı júrgen bireý bolsa ońdyrmas edim, biraq formanyń orny bólek qoı...” – dep sybyrlady.
Túrik tilinen tárjimalaǵan:
Málik OTARBAEV
