سوڭعى كەزدە كوپشىلىك، اسىرەسە، زيالى قاۋىم: «ەندى، تىلدىك باستامالار سيىر قۇيىمشاقتانا باستايدى. اينالاڭا قاراڭىز. گەوساياسي كولەمدە دە، ىشكى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دە باستان اسىپ جاتقان كۇردەلى وزگەرىستەر، ءتىپتى، ءادىلىن ايتساق، تۇبەگەيلى بەتبۇرىستار بەلەڭ الۋدا. وسىندايدا ۇلتتىق مۇددە، تىلدىك-دىلدىك باسىمدىقتار كەيىنگە ىسىرىلادى، لاتىنعا كوشۋ دە كەيىنگە شەگەرىلەدى» دەگەن ۇزىن قۇلاق اقپار، سەلقوس اڭگىمە، جاسىراتىنى جوق، ءجيى ەستىلىپ ءجۇردى...
مۇنىڭ سەبەبى، بىزدەگى تىلدىك رەفورمامىز عالىمداردى دا، بۇقارا جۇرتشىلىقتى دا ابدەن شارشاتتى. بىراق مىنانى ءبىلىپ الايىق، ءارى-بەرىدەن سوڭ، ۇلتتىق قازاق جازۋىنىڭ دايىن بولعانىنا وتىز جىلداي ۋاقىت وتكەنى – ەشبىر داۋ تۋدىراتىن جاڭالىق ەمەس. يا، يا، بۇكىل تالقىلاۋلار ءبىتىپ، ماماندار ءبىر پاتۋاعا كەلىپ، ءبىراۋىزدان ءبىر لاتىن ءارىپتى الىپبيگە توقتاعانىنا شيرەك عاسىردان كوپ ۋاقىت بولعانى – بارشاعا ءمالىم شىندىق.
جانە – وتە ماڭىزدى تۇسى – تەك جالعىز قازاقتىڭ ءتىلشى عالىمدارى ەمەس – بۇكىل تۇركى تىلدەرى ماماندارىنىڭ ءبىر ورتاق نۇسقانى تاڭداعانىنا وتىز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. بۇل شىندىق. قوعام كۋا. قازاق، تۇرىك، ازەربايجان، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، ۇيعىر، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، چۋۆاش، تۋۆا، التاي، حاكاس، ياكۋت، قاراشاي، نوعاي، بالقار، قۇمىق، قىرىمتاتار عالىمدارى 34 تاڭبالى ورتاق تۇركى ءالىپبيىن ءبىراۋىزدان بەكىتكەن جىلى – 1991. بۇلاي بولۋى، جۇزدەن استام تۇركى تىلدەردە اينالدىرعان 34-اق دىبىس بار ەكەن. وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان زامانداسىڭىزعا ءۇش كۇنگە سوزىلعان سول ءبىرىنشى تاريحي كونگرەسكە قاتىسۋ باقىتى بۇيىرعان ەدى. سول ساتتەن بەرى وسى كۇنگە دەيىن اتالمىش تاقىرىپقا ارنالعان، كەمىندە، جۇزدەن استام ءتۇرلى فورماتتاعى باسقوسۋلارعا قاتىسۋ ءناسىپ بولدى. باسىم كوپشىلىگى ەمەس، انىق ايتقان ءجون – ءبارى ءبىراۋىزدان سول بىردەن-ءبىر نۇسقانى قولدادى.
ءدال وسى نۇسقانى 2012 جىلى جۋىردا «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا» اينالعان «تۇرىك كەڭەسى» دە ماقۇلدادى.
2018 جىلى ەكىنشى حالىقارالىق تۇركى تىلدەرىنىڭ الىپبيلەرىنە ارنالعان كونگرەسى ءوتتى. قايتادان 30-دان استام تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ عالىمدارى ءبىراۋىزدان وسى تاڭداۋدى قولداپ قول قويدى (قازاقستاننان ونشاقتى وكىل قاتىستى).
اتتاي 22 جىل بۇرىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، ۇستازىمىز، عۇلاما عالىم، اكادەميك ءابدۋالى قايدار 2000 جىلعى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 26 شىلدە كۇنى شىققان سانىندا «جاڭا قازاق ءالىپبيى» اتتى ماقالاسىندا وسى ءالىپبي تۋرالى جازعاندا: «بۇل جوبا قابىلدانعان 34 ارىپتەن تۇراتىن ورتاق الىپبيگە سايكەس الىنىپ وتىر. بۇل – بارلىق تۇركى تىلدەرىنە بىردەي قويىلاتىن تالاپ. ودان اۋىتقۋعا بولمايدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ايتىپ كەتكەن ەدى.
تاعى ءبىر، وسى جولى ون جىل بۇرىنعى اكادەميك ءابدۋالى تۇعانبايۇلى سوزىنە نازار اۋدارىڭىز: «1993 جىلى «كەمەل ەلگە كەمەل ءالىپبي كەرەك» دەگەن تاقىرىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى... اتىنا اشىق حات جازىپ، ول «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ № 52 سانىندا باسىلىمنىڭ ءۇش بەتىندە جاريالانعان ەدى. بۇكىل جۇرتشىلىققا ءمالىم. اشىق حاتتىڭ سوڭىنا تۇركى جۇرتىنا ورتاق ءالىپبيدىڭ 34 تاڭبادان تۇراتىن جوباسى قوسا بەرىلگەن. بۇدان شىعاتىنى تۇركى جۇرتىنا ورتاق ءالىپبيدىڭ ۇلگىسى بۇدان 20 جىل بۇرىن اكەلىنىپ، قالىڭ جۇرتشىلىققا بەلگىلى بولعان. [بازبىرەۋلەر ايتاتىنداي] ول قازىر اياق استىنان بەلگىلى بولىپ وتىرعان جايت ەمەس... قازاق الىپبيىنە بايلانىستى ءبىز ازىرلەگەن ۇلگى سول 34 تاڭبانىڭ نەگىزىندە جاسالعان» («ەگەمەن قازاقستان»، 2013 جىلدىڭ 14 اقپانى).
ولاي بولسا، نەگە سونشا داعدارىپ، شاتاسىپ، تىعىرىققا تىرىلگەندەي بولىپ تۇر بۇل ماسەلە دەگەن سۇراققا جاۋابىمىز قاراپايىم: «بىزدە وسى كەلەلى ىسكە ساياسات ارالاسىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان جۇرتشىلىق كورىپ وتىرعان پارلامەنتىمىز بەكىتكەن جانە ەلباسى جارلىعىمەن ماقۇلدانعان ءالىپبي نۇسقالارى عالىمداردىڭ ءونىمى ەمەس – جوعارى جاقتان تۇسكەن بۇيرىقتار بولدى. ياعني ولاردىڭ اۆتورلارى اتتارى بەيمالىم جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر».
قولدان كەلگەنشە، ءتىلشى ماماندار اقيقاتتى ايتۋدان تايىنبادى. باعىمىزعا وراي قالىڭ كوپشىلىك تە جاساندى جوبالارعا قارسىلىعىن انىق سەزدىردى. اشىق ايتۋ كەرەك، سوڭعى جىلداردا مەملەكەت باسشىسى، قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ وسى ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا پوزيتسياسى عالىمداردىڭ كوڭىلىنە زور سەنىم ۇيالاتتى.
وسىعان وراي، وتكەن اپتادا ۇلتتىق قۇرىلتاي قارساڭىندا الماتى قالاسىنىڭ ەڭ كورنەكتى «InterContinental» قوناق ءۇيىنىڭ «اباي» سالونىندا «جاڭا قازاقستانعا – جاڭا الىپبيمەن» دەگەن تاقىرىپپەن جۋىردا قۇرىلعان «حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ» عىلىمي مۇراگەرى جانە اتالمىش ۇيىمنىڭ پرەزيدەنتتەرى اكادەميك ءابدۋالى قايدار، ومىرزاق ايتبايۇلى كاسىبي جولىن جالعاستىرۋشى «حالىقارالىق قازاق ءتىلى اكادەمياسى» مەن «حالىقارالىق تۇرىكتانۋ ورتالىعىنىڭ» بىرىككەن وتىرىسى ءوتتى.
باسقوسۋدا انا ءتىلىمىزدىڭ جاھاندىق عىلىم مەن بىلىمگە كىرىگۋىن ءارى الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىرەگەي نەگىزى بولعان لاتىن ءالىپبيى جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا كەزدەسەتىن نەگىزگى ماسەلەلەر مەن ونى ءتيىمدى شەشۋدىڭ جولدارى تالقىلانادى.
ىسشاراعا ەلىمىزگە تانىمال ءتىلشى ماماندار، شەتەلدىك عالىمدار، قوناقتار، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جەتەكشى قىزمەتكەرلەرى، جاستار، ءتىل جاناشىرلارى جانە باق وكىلدەرى قاتىستى.
باعدارلامادا اكادەميا مەن ورتالىق اتىنان «قازاق ءتىلى ماماندارى مەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ سوڭعى 30 جىلدىڭ ارالىعىندا ۇسىنىپ وتىرعان ۇلتتىق قازاق جازۋىنىڭ ورتاق جانە بىردەن-ءبىر نۇسقاسى جونىندە» مەنىڭ باياندامام جانە «حالىقارالىق قازاق ءتىلى اكادەمياسىنىڭ» ۆيتسە-پرەزيدەنتى، «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بيجومارت قاپالبەكتىڭ «حالىقارالىق قازاق ءتىلى اكادەمياسى جانىنان «عىلىمي-ادىستەمەلىك ساراپتاۋ كەڭەستى» قۇرۋ تۋرالى» اقپاراتى تىڭدالدى.
بايانداماشىلار قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ «ءتىل ماماندارى جاڭا ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسىنىڭ ماڭىزىنا توقتالدى: «ءبىز نە ءۇشىن، نەگە ءالىپبيىمىزدى وزگەرتۋگە شەشىم قابىلدادىق؟ البەتتە، اينالدىرعان جالعىز لاتىن الفاۆيت نەگىزىندە باسقا باۋىرلاس تۇركى ەلدەرىنىڭ الىپبيلەرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن جاڭا ءبىر جازۋدى ويلاپ تابۋ ءۇشىن ەمەس. كەرىسىنشە. ءتىلى مەن ءدىنى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى ءبىر-بىرىنە جاقىن، تاريحى ورتاق حالىقتارمەن ەتەنە جاقىن، ۇقساس، بىردەي جازۋدى قولعا الۋ ءۇشىن. بۇل قاتاڭ ءپرينتسيپتى ماسەلە. قازاق جانە وتىزدان استام باسقا تۇركى ەلدەرىنىڭ ءتىلشى عالىمدارىنىڭ وسى ۇستانىمدى ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەنىنە، مىنە، وتىز جىلدان استى...»
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءفاۋزيا ورازباەۆا; گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى احمەت بيجان ەرجىلاسۋن (انكارا، تۇركيە); امەريكا قۇراما شتاتتارى تۇركىتانۋشىلارى اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «تۇركولوگيا جانە قازاق ءتىلى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور يۋلاي ءشامىلۇلى; ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «قازاق ءتىلى» كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور انار سالقىنباي; ەگە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى مۇستافا ونەر (يزمير، تۇركيە); ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «تۇركىتانۋ جانە ءتىل تەورياسى» كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور راۋشان اۆاكوۆا; حالىقارالىق "تۇركولوگيا" عىلىمي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، ازەربايجان تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ازەربايجان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى كامال ابدۋللا (باكۋ، ازەربايجان); جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى، كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (اقش) جانە اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جۇماعالي ءابۋوۆ; تۇرىك ءتىلى اكادەمياسىنىڭ (تۇرىك ءتىل قۇرىمى) پرەزيدەنتى، پروفەسسور، عىلىم دوكتورى گۇرەر گۇلسەۆين (انكارا، تۇركيە); اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قالامقاس قالىباي; چۋۆاش مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نيكولاي ەگوروۆ (چەبوكسارى، چۋۆاشيا); قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولات بورانباي (قىزىلوردا); ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆەلينۋر ماحپيروۆ; قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى «ەۋرازيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى شىڭعىسحان جانالتاي; تاتار ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ قۇرۋشىسى، تاتار مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق ينستيتۋتى عىلىمي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، «ۇلتتىق مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، پروفەسسور، عىلىم دوكتورى فاريد حاكيمزيان (قازان، تاتارستان); ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماعريپا ەسكەەۆا (نۇر-سۇلتان); ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى ءابدۋۆاحاب قارا (ىستانبۇل، تۇركيە); ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گۇلعايشا ساعيدولدا (نۇر-سۇلتان); حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ تۇركياداعى فيليالىنىڭ توراعاسى، پروفەسسور، عىلىم دوكتورى مۇحتارحان ورازباي (انتاليا، تۇركيە); احي ەۆران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى وسمان قابادايى (قىرشەحير، تۇركيە); ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانار ابيتجانوۆا; وزبەكستان عىلىم اكادەمياسى وزبەك ءتىلى، ادەبيەتى جانە فولكلورى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، پروفەسسور، عىلىم دوكتورى بەرديار يۋسۋف (تاشكەنت، وزبەكستان); ورال ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات سابىر (ورال); قىرعىز-تۇرىك ماناس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى قادىرالى قونقوباي (بىشكەك، قىرعىزستان); اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى رۋسلان ارزيەۆ; حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باتىس قازاقستان فيليالىنىڭ توراعاسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولات جەكسەنعاليەۆ (ورال); اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرعالي ەسبوسىن; قازاقتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جانە «قازاقتانۋ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى باقتىباي ءجۇمادىلدا (نۇر-سۇلتان); جازۋشى، پۋبليتسيست، باسپاگەر حاكىم ومار; گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى، اقىن، پۋبليتسيست ادىلەت احمەتۇلى; ءتىلشى-فيلولوگتار، PhD دوكتورانتتارى بالجان ەشمەتوۆا، مەيرامبەك تاۋبالديەۆ، جاستار، باق وكىلدەرى، ءتىل جاناشىرلارى ءسوز سويلەپ، قازاق ۇلتتىق جازۋ نۇسقاسىن ءبىراۋىزدان قولداپ، سايىپ كەلگەندە، قازاق ءتىلى ماماندارى مەن تۇركىتانۋشىلار اراسىندا ءاردايىم، نەگىزىنەن، ءبىر نۇسقا ۇسىنىلعانىن اتاپ ءوتتى.
حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا شەشىمىنە سايكەس قاتىسۋشىلارى اتىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆقا «قازاق ۇلتتىق جازۋى تۋرالى» اتتى حات جولداندى. ەڭ كەرەمەتى، ۇلىتاۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى تاعىدا ءوزىنىڭ ءاردايىم حالىقپەن جانە وتاندىق عالىمدارمەن بىرگە ەكەنىن ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا شەگەلەپ ايتتى: «بۇعان دەيىن ءبىز 2 رەت لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە تىرىستىق. الايدا، سوڭى ءساتتى بولعان جوق. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى، تەرەڭ تالداۋ جاساپ بارىپ، تۇبەگەيلى شەشىم قابىلداعان ابزال. كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە جاساندى تۇردە، تەك سايكەس ارىپتەردى وزگەرتۋ ارقىلى كوشۋگە بولمايدى. ايتپەسە، بۇل ۇلكەن قاتەلىككە اپارىپ سوعادى. ەڭ باستىسى، ازاماتتار، اسىرەسە، جاستارىمىز قازاق تىلىندەگى بارلىق سوزدەردىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جازىلۋ ءتارتىبىن انىق ءبىلۋى كەرەك. ياعني، تىلىمىزگە ارنالعان ورفوگرافيالىق قاعيدالاردى قايتا قاراعان ءجون. مىسالى، كيريلليتسا گرافيكاسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە «ى» ءارپى ءجيى كەزدەسەدى. وسى ءارىپتى مەحانيكالىق تۇردە لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرسە، اعىلشىن تىلىندەگى «ءۇ» ءارپى ءاربىر ءتيىستى سوزدە پايدا بولادى. بۇل – دۇرىس ەمەس. بىزگە جانە تۇركىتىلدەس باۋىرلارىمىزعا «ءۇ» ءارپى ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردى وقۋ قيىنعا سوعادى. مىسالى، «تىنىشتىق» («tynyshtyq») دەگەن ءسوزدى الىپ قاراڭىزدار، ءۇش «ءۇ» ءارپى پايدا بولدى. ءسوزدىڭ ءوزى كوزگە جاعىمسىز كورىنەدى. وسىنداي مىسالدار وتە كوپ».
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ پىكىرى عالىمداردىڭ پىكىرىمەن، دالىرەك ايتساق – تالابىمەن، تولىق، ءجۇز پايىز سايكەس كەلىپ وتىر. مەحانيكالىق تۇردە قازاق «ى» دىبىسىنا اعىلشىن «ۋ» تاڭباسىن تىعا سالۋ – ورەسكەل قاتە. بىرىنشىدەن، بۇل تاڭبا لاتىن ءارپىن پايدالاناتىن تىلدەردە جانە ورتاق تۇركى الىپبيىندە، نەگىزىنەن، داۋىستى «ي» دىبىسىن بىلدىرەدى، مىسالى: toyota جانە اسپانداعى «اي» – ay. ياعني اعىلشىنعا ەلىكتەپ «اي»-دى اۋ ورنىنا ءاى دەپ جازۋعا تىرىسۋ دا – شالالىق، شاتاسۋ، جۇرتتى اداستىرۋ.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى سوزىنە ورالايىق: «اسىعىستىققا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءتىپتى، كوشەدەگى بيلبوردتار مەن مينيسترلىكتەردىڭ اتاۋىنا قاراساق تا جەتكىلىكتى. ءتىلىمىز بۇرمالانىپ كەتتى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات، ءتىپتى، ءتىلىمىزدى مازاق قىلۋ سياقتى كورىنەدى. مۇنداي ءۇستىرت جاسالعان ءتىل رەفورماسىنىڭ قاجەتى جوق. بىزگە ناقتى رەفورما كەرەك. ءتىل – ۇلتتىڭ جانى. وعان نەمقۇرايلى قاراۋعا مۇلدە بولمايدى. سوندىقتان، ءبىز ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ارتتىراتىن گرافيكانى عانا قابىلدايمىز».
بۇدان ارتىق ايتۋعا بولا ما؟ ءار ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي ءدال، ءدوپ جانە تاپجىلماس اقيقات. ناعىز عالىمدار اقيقاتقا عانا باعىنادى. شىندىقتان اۋىتقىعان ادامدار ءمۇيىزى قاراعايداي عىلىمي اتاق يەگەرى نەمەسە اتىنان ات ۇركەتىن مەملەكەتتىك ءبىلىم وشاعىنىڭ باسشىسى بولسىن، ولاردىڭ ءبارى عالىم ەمەس – عالىمسىماقتار. عالىمنىڭ سۇيەنىشى – شىندىق.
احمەت بايتۇرسىنۇلى ءالىپبي قۇراستىرعاندا، «باسقا تۇرىكتەرگە جازۋ ءتىلىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مۇكىندىگىنشە جاناستىرۋ جاعىنا قاراپ يكەمدەۋ» قاجەت دەپ اشىق ايتقان.
جانە ورتاق تۇركى ءالىپبيدى نەگىزگە الۋ ماڭىزىنا ەرەكشە توقتاعان: «تۇرىك جۇرتتارى ءۇشىن ءبىر ءالىپبي تۇزەۋ دەگەن ماسەلەنى – ءبىر ءالىپبيدى ءبارى نەگىزگە الىپ، تۇرىك جۇرتىنىڭ ءار قايسىسى ءوز تىلىنە ۇيلەستىرۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سولاي بولعان سوڭ بىزگە ەڭ اۋەلى، نەگىز بولارلىق ءالىپبي كەرەك، سول ءالىپبيدى قاراستىرىپ تابۋىمىز كەرەك».
قازاق تىلىنە شەت تىلدىك نورمالاردى ەنگىزۋگە تىرىسقاندارعا دا احاڭ جاۋاپ بەرگەن: «ءبىزدىڭ جازۋ جۇيەمىزبەن اعىلشىن، امەريكا، فرانتسۋز جازۋ جۇيەسىنىڭ اراسى الىس».
1924 جىلعى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ سەزىندە ەلدەس، حالەل، ءاليحان، تەلجان، مىرجاقىپ، احاڭدار: ءالىپبي – «تىلگە شاق»، «جازۋعا جەڭىل»، «تىزگەندە وڭاي»، «ۇيرەتۋگە قولايلى» بولۋ كەرەك دەپ تاپسىرىپ كەتتى.
ال وسىعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن تىلىمىزگە جات دىبىستاردى، بوتەن ەرەجەلەردى ەنگىزبەۋ قاجەت، ويتكەنى: «ءتىل تازالىعى دەيتىنىمىز – انا ءتىلىن باسقا ءتىلدىڭ سوزىمەن شۇبارلاماۋ» (احمەت بايتۇرسىنۇلى).
ولاي بولسا، احاڭ اماناتتاعان ۇستانىمداردى ساقتاۋعا – مىندەتتىمىز.
ءتىلىمىز تۇساۋلانعان كۇيىنەن ارىلىپ، قاناتىن ەركىن جايارىنا سەنىمىمىز مول. وعان بەرىك كەپىل – پرەزيدەنت پەن حالىقتىڭ، عالىمداردىڭ بىرتۇتاستىعى.
ەردەن قاجىبەك،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
