Sońǵy kezde kópshilik, ásirese, zııaly qaýym: «Endi, tildik bastamalar sıyr quıymshaqtana bastaıdy. Aınalańa qarańyz. Geosaıası kólemde de, ishki respýblıkalyq deńgeıde de bastan asyp jatqan kúrdeli ózgerister, tipti, ádilin aıtsaq, túbegeıli betburystar beleń alýda. Osyndaıda ulttyq múdde, tildik-dildik basymdyqtar keıinge ysyrylady, latynǵa kóshý de keıinge shegeriledi» degen uzyn qulaq aqpar, selqos áńgime, jasyratyny joq, jıi estilip júrdi...
Munyń sebebi, bizdegi tildik reformamyz ǵalymdardy da, buqara jurtshylyqty da ábden sharshatty. Biraq mynany bilip alaıyq, ári-beriden soń, ulttyq qazaq jazýynyń daıyn bolǵanyna otyz jyldaı ýaqyt ótkeni – eshbir daý týdyratyn jańalyq emes. Iıa, ııa, búkil talqylaýlar bitip, mamandar bir pátýaǵa kelip, biraýyzdan bir latyn áripti álipbıge toqtaǵanyna shırek ǵasyrdan kóp ýaqyt bolǵany – barshaǵa málim shyndyq.
Jáne – óte mańyzdy tusy – tek jalǵyz qazaqtyń tilshi ǵalymdary emes – búkil túrki tilderi mamandarynyń bir ortaq nusqany tańdaǵanyna otyz jyldan astam ýaqyt ótti. Bul shyndyq. Qoǵam kýá. Qazaq, túrik, ázerbaıjan, ózbek, túrikmen, qyrǵyz, uıǵyr, qaraqalpaq, tatar, bashqurt, chývash, týva, altaı, hakas, ıakýt, qarashaı, noǵaı, balqar, qumyq, qyrymtatar ǵalymdary 34 tańbaly ortaq túrki álipbıin biraýyzdan bekitken jyly – 1991. Bulaı bolýy, júzden astam túrki tilderde aınaldyrǵan 34-aq dybys bar eken. Osy maqalany jazyp otyrǵan zamandasyńyzǵa úsh kúnge sozylǵan sol birinshi tarıhı kongreske qatysý baqyty buıyrǵan edi. Sol sátten beri osy kúnge deıin atalmysh taqyrypqa arnalǵan, keminde, júzden astam túrli formattaǵy basqosýlarǵa qatysý násip boldy. Basym kópshiligi emes, anyq aıtqan jón – bári biraýyzdan sol birden-bir nusqany qoldady.
Dál osy nusqany 2012 jyly jýyrda «Túrki memleketteri uıymyna» aınalǵan «Túrik keńesi» de maquldady.
2018 jyly ekinshi halyqaralyq túrki tilderiniń álipbılerine arnalǵan kongresi ótti. Qaıtadan 30-dan astam túrki memleketteriniń ǵalymdary biraýyzdan osy tańdaýdy qoldap qol qoıdy (Qazaqstannan onshaqty ókil qatysty).
Attaı 22 jyl buryn Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti, ustazymyz, ǵulama ǵalym, akademık Ábdýáli Qaıdar 2000 jylǵy «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 26 shilde kúni shyqqan sanynda «Jańa qazaq álipbıi» atty maqalasynda osy álipbı týraly jazǵanda: «Bul joba qabyldanǵan 34 áripten turatyn ortaq álipbıge sáıkes alynyp otyr. Bul – barlyq túrki tilderine birdeı qoıylatyn talap. Odan aýytqýǵa bolmaıdy» dep taıǵa tańba basqandaı aıtyp ketken edi.
Taǵy bir, osy joly on jyl burynǵy akademık Ábdýáli Tuǵanbaıuly sózine nazar aýdaryńyz: «1993 jyly «Kemel elge kemel álipbı kerek» degen taqyryppen Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti... atyna ashyq hat jazyp, ol «Ana tili» gazetiniń № 52 sanynda basylymnyń úsh betinde jarııalanǵan edi. Búkil jurtshylyqqa málim. Ashyq hattyń sońyna túrki jurtyna ortaq álipbıdiń 34 tańbadan turatyn jobasy qosa berilgen. Budan shyǵatyny túrki jurtyna ortaq álipbıdiń úlgisi budan 20 jyl buryn ákelinip, qalyń jurtshylyqqa belgili bolǵan. [Bazbireýler aıtatyndaı] ol qazir aıaq astynan belgili bolyp otyrǵan jaıt emes... Qazaq álipbıine baılanysty biz ázirlegen úlgi sol 34 tańbanyń negizinde jasalǵan» («Egemen Qazaqstan», 2013 jyldyń 14 aqpany).
Olaı bolsa, nege sonsha daǵdaryp, shatasyp, tyǵyryqqa tirilgendeı bolyp tur bul másele degen suraqqa jaýabymyz qarapaıym: «Bizde osy keleli iske saıasat aralasyp ketti. Sonyń saldarynan jurtshylyq kórip otyrǵan Parlamentimiz bekitken jáne Elbasy jarlyǵymen maquldanǵan álipbı nusqalary ǵalymdardyń ónimi emes – joǵary jaqtan túsken buıryqtar boldy. Iaǵnı olardyń avtorlary attary beımálim joǵary laýazymdy sheneýnikter».
Qoldan kelgenshe, tilshi mamandar aqıqatty aıtýdan taıynbady. Baǵymyzǵa oraı qalyń kópshilik te jasandy jobalarǵa qarsylyǵyn anyq sezdirdi. Ashyq aıtý kerek, sońǵy jyldarda Memleket basshysy, Qasym-Jomart Kemelulynyń osy mańyzdy másele boıynsha pozıııasy ǵalymdardyń kóńiline zor senim uıalatty.
Osyǵan oraı, ótken aptada ulttyq quryltaı qarsańynda Almaty qalasynyń eń kórnekti «InterContinental» qonaq úıiniń «Abaı» salonynda «Jańa Qazaqstanǵa – jańa álipbımen» degen taqyryppen jýyrda qurylǵan «Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń» ǵylymı murageri jáne atalmysh uıymnyń prezıdentteri akademık Ábdýáli Qaıdar, Ómirzaq Aıtbaıuly kásibı jolyn jalǵastyrýshy «Halyqaralyq qazaq tili akademııasy» men «Halyqaralyq túriktaný ortalyǵynyń» birikken otyrysy ótti.
Basqosýda ana tilimizdiń jahandyq ǵylym men bilimge kirigýin ári álem qazaqtarynyń rýhanı tutastyǵyn qamtamasyz etýdiń biregeı negizi bolǵan latyn álipbıi jobasyn júzege asyrýda kezdesetin negizgi máseleler men ony tıimdi sheshýdiń joldary talqylanady.
Issharaǵa elimizge tanymal tilshi mamandar, sheteldik ǵalymdar, qonaqtar, ulttyq ýnıversıtetteri men ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń jetekshi qyzmetkerleri, jastar, til janashyrlary jáne BAQ ókilderi qatysty.
Baǵdarlamada akademııa men ortalyq atynan «Qazaq tili mamandary men túrkitanýshylardyń sońǵy 30 jyldyń aralyǵynda usynyp otyrǵan ulttyq qazaq jazýynyń ortaq jáne birden-bir nusqasy jóninde» meniń baıandamam jáne «Halyqaralyq qazaq tili akademııasynyń» vıe-prezıdenti, «Memlekettik tildi damytý» ınstıtýtynyń dırektory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Bıjomart Qapalbektyń «Halyqaralyq qazaq tili akademııasy janynan «Ǵylymı-ádistemelik saraptaý keńesti» qurý týraly» aqparaty tyńdaldy.
Baıandamashylar Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń «Til mamandary jańa álipbıdi jetildirý kerek» degen tapsyrmasynyń mańyzyna toqtaldy: «Biz ne úshin, nege álipbıimizdi ózgertýge sheshim qabyldadyq? Álbette, aınaldyrǵan jalǵyz latyn alfavıt negizinde basqa baýyrlas túrki elderiniń álipbılerine múlde uqsamaıtyn jańa bir jazýdy oılap tabý úshin emes. Kerisinshe. Tili men dini, ádebıeti men mádenıeti bir-birine jaqyn, tarıhy ortaq halyqtarmen etene jaqyn, uqsas, birdeı jazýdy qolǵa alý úshin. Bul qatań prınıpti másele. Qazaq jáne otyzdan astam basqa túrki elderiniń tilshi ǵalymdarynyń osy ustanymdy aıtyp ta, jazyp ta júrgenine, mine, otyz jyldan asty...»
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń múshe-korrespondenti, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Fáýzııa Orazbaeva; Gazı ýnıversıtetiniń professory, ǵylym doktory Ahmet Bıjan Erjylasýn (Ankara, Túrkıe); Amerıka Qurama Shtattary túrkitanýshylary assoıaııasynyń prezıdenti jáne Nazarbaev ýnıversıtetiniń «Túrkologııa jáne qazaq tili» kafedrasynyń meńgerýshisi, ǵylym doktory, professor Iýlaı Shámiluly; ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti «Qazaq tili» kafedra meńgerýshisi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Anar Salqynbaı; Ege ýnıversıtetiniń professory, ǵylym doktory Mustafa Óner (Izmır, Túrkıe); ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti «Túrkitaný jáne til teorııasy» kafedra meńgerýshisi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Raýshan Avakova; Halyqaralyq "Túrkologııa" ǵylymı jýrnalynyń bas redaktory, Ázerbaıjan tilder ýnıversıtetiniń rektory, Ázerbaıjan ǵylym akademııasynyń akademıgi Kamal Abdýlla (Baký, Ázerbaıjan); Jaratylystaný ǵylymdarynyń akademıgi, Kalıfornııa ýnıversıtetiniń (AQSh) jáne Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Jumaǵalı Ábýov; Túrik tili akademııasynyń (Túrik Til Qurymy) prezıdenti, professor, ǵylym doktory Gúrer Gúlsevın (Ankara, Túrkıe); Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Qalamqas Qalybaı; Chývash memlekettik ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Nıkolaı Egorov (Cheboksary, Chývashııa); Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Bolat Boranbaı (Qyzylorda); Abylaı han atyndaǵy Qazaq halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Velınýr Mahpırov; Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Qazaq-Túrik ýnıversıteti «Eýrazııa» ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Shyńǵyshan Janaltaı; Tatar enıklopedııasynyń qurýshysy, Tatar memlekettik gýmanıtarlyq ınstıtýty ǵylymı jýrnalynyń bas redaktory, «Ulttyq mádenıet» jýrnalynyń bas redaktory, professor, ǵylym doktory Farıd Hakımzıan (Qazan, Tatarstan); L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Maǵrıpa Eskeeva (Nur-Sultan); Mımar Sınan ýnıversıtetiniń professory, ǵylym doktory Ábdývahab Qara (Ystanbul, Túrkıe); L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Gúlǵaısha Saǵıdolda (Nur-Sultan); Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Túrkııadaǵy fılıalynyń tóraǵasy, professor, ǵylym doktory Muhtarhan Orazbaı (Antalıa, Túrkıe); Ahı Evran ýnıversıtetiniń professory, ǵylym doktory Osman Qabadaıy (Qyrshehır, Túrkıe); ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Janar Abıtjanova; Ózbekstan Ǵylym akademııasy Ózbek tili, ádebıeti jáne folklory ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, professor, ǵylym doktory Berdııar Iýsýf (Tashkent, Ózbekstan); Oral ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Murat Sabyr (Oral); Qyrǵyz-Túrik Manas ýnıversıtetiniń professory, ǵylym doktory Qadyraly Qonqobaı (Bishkek, Qyrǵyzstan); Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Rýslan Arzıev; Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Batys Qazaqstan fılıalynyń tóraǵasy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Bolat Jeksenǵalıev (Oral); Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń doenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Erǵalı Esbosyn; Qazaqtaný ınstıtýtynyń dırektory jáne «Qazaqtaný» jýrnalynyń bas redaktory Baqtybaı Jumadilda (Nur-Sultan); jazýshy, pýblııst, baspager Hákim Omar; gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri, aqyn, pýblııst Ádilet Ahmetuly; tilshi-fılologtar, PhD doktoranttary Baljan Eshmetova, Meırambek Taýbaldıev, jastar, BAQ ókilderi, til janashyrlary sóz sóılep, qazaq ulttyq jazý nusqasyn biraýyzdan qoldap, saıyp kelgende, qazaq tili mamandary men túrkitanýshylar arasynda árdaıym, negizinen, bir nusqa usynylǵanyn atap ótti.
Halyqaralyq ǵylymı konferenııa sheshimine sáıkes qatysýshylary atynan Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q.K.Toqaevqa «Qazaq ulttyq jazýy týraly» atty hat joldandy. Eń keremeti, Ulytaýda ótken Ulttyq quryltaıda Qasym-Jomart Kemeluly taǵyda óziniń árdaıym halyqpen jáne otandyq ǵalymdarmen birge ekenin dúıim jurttyń aldynda shegelep aıtty: «Buǵan deıin biz 2 ret latyn grafıkasyna kóshýge tyrystyq. Alaıda, sońy sátti bolǵan joq. Sondyqtan, bul máselege jan-jaqty, tereń taldaý jasap baryp, túbegeıli sheshim qabyldaǵan abzal. Kırıllıadan latyn álipbıine jasandy túrde, tek sáıkes áripterdi ózgertý arqyly kóshýge bolmaıdy. Áıtpese, bul úlken qatelikke aparyp soǵady. Eń bastysy, azamattar, ásirese, jastarymyz qazaq tilindegi barlyq sózderdiń latyn grafıkasyndaǵy jazylý tártibin anyq bilýi kerek. Iaǵnı, tilimizge arnalǵan orfografııalyq qaǵıdalardy qaıta qaraǵan jón. Mysaly, kırıllıa grafıkasyndaǵy qazaq tiliniń tól sózderinde «y» árpi jıi kezdesedi. Osy áripti mehanıkalyq túrde latyn grafıkasyna kóshirse, aǵylshyn tilindegi «Ú» árpi árbir tıisti sózde paıda bolady. Bul – durys emes. Bizge jáne túrkitildes baýyrlarymyzǵa «Ú» árpi jıi kezdesetin sózderdi oqý qıynǵa soǵady. Mysaly, «tynyshtyq» («tynyshtyq») degen sózdi alyp qarańyzdar, úsh «Ú» árpi paıda boldy. Sózdiń ózi kózge jaǵymsyz kórinedi. Osyndaı mysaldar óte kóp».
Qazaqstan Prezıdentiniń pikiri ǵalymdardyń pikirimen, dálirek aıtsaq – talabymen, tolyq, júz paıyz sáıkes kelip otyr. Mehanıkalyq túrde qazaq «y» dybysyna aǵylshyn «ý» tańbasyn tyǵa salý – óreskel qate. Birinshiden, bul tańba latyn árpin paıdalanatyn tilderde jáne ortaq túrki álipbıinde, negizinen, daýysty «ı» dybysyn bildiredi, mysaly: toyota jáne aspandaǵy «aı» – ay. Iaǵnı aǵylshynǵa eliktep «aı»-dy aý ornyna ai dep jazýǵa tyrysý da – shalalyq, shatasý, jurtty adastyrý.
Qasym-Jomart Kemeluly sózine oralaıyq: «Asyǵystyqqa jol bermeýimiz kerek. Tipti, kóshedegi bılbordtar men mınıstrlikterdiń ataýyna qarasaq ta jetkilikti. Tilimiz burmalanyp ketti. Ashyǵyn aıtý kerek, bul qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, tipti, tilimizdi mazaq qylý sııaqty kórinedi. Mundaı ústirt jasalǵan til reformasynyń qajeti joq. Bizge naqty reforma kerek. Til – ulttyń jany. Oǵan nemquraıly qaraýǵa múlde bolmaıdy. Sondyqtan, biz tilimizdiń mártebesin arttyratyn grafıkany ǵana qabyldaımyz».
Budan artyq aıtýǵa bola ma? Ár sózi mirdiń oǵyndaı dál, dóp jáne tapjylmas aqıqat. Naǵyz ǵalymdar aqıqatqa ǵana baǵynady. Shyndyqtan aýytqyǵan adamdar múıizi qaraǵaıdaı ǵylymı ataq ıegeri nemese atynan at úrketin memlekettik bilim oshaǵynyń basshysy bolsyn, olardyń bári ǵalym emes – ǵalymsymaqtar. Ǵalymnyń súıenishi – shyndyq.
Ahmet Baıtursynuly álipbı qurastyrǵanda, «basqa túrikterge jazý tilimiz túsinikti bolý úshin múkindiginshe janastyrý jaǵyna qarap ıkemdeý» qajet dep ashyq aıtqan.
Jáne ortaq túrki álipbıdi negizge alý mańyzyna erekshe toqtaǵan: «Túrik jurttary úshin bir álipbı túzeý degen máseleni – bir álipbıdi bári negizge alyp, túrik jurtynyń ár qaısysy óz tiline úılestirý dep túsiný kerek. Solaı bolǵan soń bizge eń áýeli, negiz bolarlyq álipbı kerek, sol álipbıdi qarastyryp tabýymyz kerek».
Qazaq tiline shet tildik normalardy engizýge tyrysqandarǵa da Ahań jaýap bergen: «Bizdiń jazý júıemizben aǵylshyn, amerıka, franýz jazý júıesiniń arasy alys».
1924 jylǵy qazaq bilimpazdarynyń sezinde Eldes, Hálel, Álıhan, Teljan, Mirjaqyp, Ahańdar: álipbı – «tilge shaq», «jazýǵa jeńil», «tizgende ońaı», «úıretýge qolaıly» bolý kerek dep tapsyryp ketti.
Al osyǵan qol jetkizý úshin tilimizge jat dybystardy, bóten erejelerdi engizbeý qajet, óıtkeni: «Til tazalyǵy deıtinimiz – ana tilin basqa tildiń sózimen shubarlamaý» (Ahmet Baıtursynuly).
Olaı bolsa, Ahań amanattaǵan ustanymdardy saqtaýǵa – mindettimiz.
Tilimiz tusaýlanǵan kúıinen arylyp, qanatyn erkin jaıaryna senimimiz mol. Oǵan berik kepil – Prezıdent pen halyqtyń, ǵalymdardyń birtutastyǵy.
Erden Qajybek,
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń múshe-korrespondenti.
"Adyrna" ulttyq portaly.
