Soŋǧy kezde köpşılık, äsırese, ziialy qauym: «Endı, tıldık bastamalar siyr qūiymşaqtana bastaidy. Ainalaŋa qaraŋyz. Geosaiasi kölemde de, ışkı respublikalyq deŋgeide de bastan asyp jatqan kürdelı özgerıster, tıptı, ädılın aitsaq, tübegeilı betbūrystar beleŋ aluda. Osyndaida ūlttyq müdde, tıldık-dıldık basymdyqtar keiınge ysyrylady, latynǧa köşu de keiınge şegerıledı» degen ūzyn qūlaq aqpar, selqos äŋgıme, jasyratyny joq, jiı estılıp jürdı...
Mūnyŋ sebebı, bızdegı tıldık reformamyz ǧalymdardy da, būqara jūrtşylyqty da äbden şarşatty. Bıraq mynany bılıp alaiyq, ärı-berıden soŋ, ūlttyq qazaq jazuynyŋ daiyn bolǧanyna otyz jyldai uaqyt ötkenı – eşbır dau tudyratyn jaŋalyq emes. İia, iia, bükıl talqylaular bıtıp, mamandar bır pätuaǧa kelıp, bırauyzdan bır latyn ärıptı älıpbige toqtaǧanyna şirek ǧasyrdan köp uaqyt bolǧany – barşaǧa mälım şyndyq.
Jäne – öte maŋyzdy tūsy – tek jalǧyz qazaqtyŋ tılşı ǧalymdary emes – bükıl türkı tılderı mamandarynyŋ bır ortaq nūsqany taŋdaǧanyna otyz jyldan astam uaqyt öttı. Būl şyndyq. Qoǧam kuä. Qazaq, türık, äzerbaijan, özbek, türıkmen, qyrǧyz, ūiǧyr, qaraqalpaq, tatar, başqūrt, chuvaş, tuva, altai, hakas, iakut, qaraşai, noǧai, balqar, qūmyq, qyrymtatar ǧalymdary 34 taŋbaly ortaq türkı älıpbiın bırauyzdan bekıtken jyly – 1991. Būlai boluy, jüzden astam türkı tılderde ainaldyrǧan 34-aq dybys bar eken. Osy maqalany jazyp otyrǧan zamandasyŋyzǧa üş künge sozylǧan sol bırınşı tarihi kongreske qatysu baqyty būiyrǧan edı. Sol sätten berı osy künge deiın atalmyş taqyrypqa arnalǧan, kemınde, jüzden astam türlı formattaǧy basqosularǧa qatysu näsıp boldy. Basym köpşılıgı emes, anyq aitqan jön – bärı bırauyzdan sol bırden-bır nūsqany qoldady.
Däl osy nūsqany 2012 jyly juyrda «Türkı memleketterı ūiymyna» ainalǧan «Türık keŋesı» de maqūldady.
2018 jyly ekınşı halyqaralyq türkı tılderınıŋ älıpbilerıne arnalǧan kongresı öttı. Qaitadan 30-dan astam türkı memleketterınıŋ ǧalymdary bırauyzdan osy taŋdaudy qoldap qol qoidy (Qazaqstannan onşaqty ökıl qatysty).
Attai 22 jyl būryn Tıl bılımı institutynyŋ direktory, Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ prezidentı, ūstazymyz, ǧūlama ǧalym, akademik Äbduälı Qaidar 2000 jylǧy «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 26 şılde künı şyqqan sanynda «Jaŋa qazaq älıpbiı» atty maqalasynda osy älıpbi turaly jazǧanda: «Būl joba qabyldanǧan 34 ärıpten tūratyn ortaq älıpbige säikes alynyp otyr. Būl – barlyq türkı tılderıne bırdei qoiylatyn talap. Odan auytquǧa bolmaidy» dep taiǧa taŋba basqandai aityp ketken edı.
Taǧy bır, osy joly on jyl būrynǧy akademik Äbduälı Tūǧanbaiūly sözıne nazar audaryŋyz: «1993 jyly «Kemel elge kemel älıpbi kerek» degen taqyryppen Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı... atyna aşyq hat jazyp, ol «Ana tılı» gazetınıŋ № 52 sanynda basylymnyŋ üş betınde jariialanǧan edı. Bükıl jūrtşylyqqa mälım. Aşyq hattyŋ soŋyna türkı jūrtyna ortaq älıpbidıŋ 34 taŋbadan tūratyn jobasy qosa berılgen. Būdan şyǧatyny türkı jūrtyna ortaq älıpbidıŋ ülgısı būdan 20 jyl būryn äkelınıp, qalyŋ jūrtşylyqqa belgılı bolǧan. [Bazbıreuler aitatyndai] ol qazır aiaq astynan belgılı bolyp otyrǧan jait emes... Qazaq älıpbiıne bailanysty bız äzırlegen ülgı sol 34 taŋbanyŋ negızınde jasalǧan» («Egemen Qazaqstan», 2013 jyldyŋ 14 aqpany).
Olai bolsa, nege sonşa daǧdaryp, şatasyp, tyǧyryqqa tırılgendei bolyp tūr būl mäsele degen sūraqqa jauabymyz qarapaiym: «Bızde osy kelelı ıske saiasat aralasyp kettı. Sonyŋ saldarynan jūrtşylyq körıp otyrǧan Parlamentımız bekıtken jäne Elbasy jarlyǧymen maqūldanǧan älıpbi nūsqalary ǧalymdardyŋ önımı emes – joǧary jaqtan tüsken būiryqtar boldy. Iаǧni olardyŋ avtorlary attary beimälım joǧary lauazymdy şeneunıkter».
Qoldan kelgenşe, tılşı mamandar aqiqatty aitudan taiynbady. Baǧymyzǧa orai qalyŋ köpşılık te jasandy jobalarǧa qarsylyǧyn anyq sezdırdı. Aşyq aitu kerek, soŋǧy jyldarda Memleket basşysy, Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ osy maŋyzdy mäsele boiynşa pozisiiasy ǧalymdardyŋ köŋılıne zor senım ūialatty.
Osyǧan orai, ötken aptada ūlttyq qūryltai qarsaŋynda Almaty qalasynyŋ eŋ körnektı «InterContinental» qonaq üiınıŋ «Abai» salonynda «Jaŋa Qazaqstanǧa – jaŋa älıpbimen» degen taqyryppen juyrda qūrylǧan «Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ» ǧylymi mūragerı jäne atalmyş ūiymnyŋ prezidentterı akademik Äbduälı Qaidar, Ömırzaq Aitbaiūly käsıbi jolyn jalǧastyruşy «Halyqaralyq qazaq tılı akademiiasy» men «Halyqaralyq türıktanu ortalyǧynyŋ» bırıkken otyrysy öttı.
Basqosuda ana tılımızdıŋ jahandyq ǧylym men bılımge kırıguın ärı älem qazaqtarynyŋ ruhani tūtastyǧyn qamtamasyz etudıŋ bıregei negızı bolǧan latyn älıpbiı jobasyn jüzege asyruda kezdesetın negızgı mäseleler men ony tiımdı şeşudıŋ joldary talqylanady.
Isşaraǧa elımızge tanymal tılşı mamandar, şeteldık ǧalymdar, qonaqtar, ūlttyq universitetterı men ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ jetekşı qyzmetkerlerı, jastar, tıl janaşyrlary jäne BAQ ökılderı qatysty.
Baǧdarlamada akademiia men ortalyq atynan «Qazaq tılı mamandary men türkıtanuşylardyŋ soŋǧy 30 jyldyŋ aralyǧynda ūsynyp otyrǧan ūlttyq qazaq jazuynyŋ ortaq jäne bırden-bır nūsqasy jönınde» menıŋ baiandamam jäne «Halyqaralyq qazaq tılı akademiiasynyŋ» vise-prezidentı, «Memlekettık tıldı damytu» institutynyŋ direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Bijomart Qapalbektyŋ «Halyqaralyq qazaq tılı akademiiasy janynan «Ǧylymi-ädıstemelık saraptau keŋestı» qūru turaly» aqparaty tyŋdaldy.
Baiandamaşylar Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ «Tıl mamandary jaŋa älıpbidı jetıldıru kerek» degen tapsyrmasynyŋ maŋyzyna toqtaldy: «Bız ne üşın, nege älıpbiımızdı özgertuge şeşım qabyldadyq? Älbette, ainaldyrǧan jalǧyz latyn alfavit negızınde basqa bauyrlas türkı elderınıŋ älıpbilerıne mülde ūqsamaityn jaŋa bır jazudy oilap tabu üşın emes. Kerısınşe. Tılı men dını, ädebietı men mädenietı bır-bırıne jaqyn, tarihy ortaq halyqtarmen etene jaqyn, ūqsas, bırdei jazudy qolǧa alu üşın. Būl qataŋ prinsiptı mäsele. Qazaq jäne otyzdan astam basqa türkı elderınıŋ tılşı ǧalymdarynyŋ osy ūstanymdy aityp ta, jazyp ta jürgenıne, mıne, otyz jyldan asty...»
Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ müşe-korrespondentı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Fäuziia Orazbaeva; Gazi universitetınıŋ professory, ǧylym doktory Ahmet Bijan Erjylasun (Ankara, Türkie); Amerika Qūrama Ştattary türkıtanuşylary assosiasiiasynyŋ prezidentı jäne Nazarbaev universitetınıŋ «Türkologiia jäne qazaq tılı» kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, ǧylym doktory, professor Iýlai Şämılūly; äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı «Qazaq tılı» kafedra meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Anar Salqynbai; Ege universitetınıŋ professory, ǧylym doktory Mūstafa Öner (İzmir, Türkie); äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı «Türkıtanu jäne tıl teoriiasy» kafedra meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Rauşan Avakova; Halyqaralyq "Türkologiia" ǧylymi jurnalynyŋ bas redaktory, Äzerbaijan tılder universitetınıŋ rektory, Äzerbaijan ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Kamal Abdulla (Baku, Äzerbaijan); Jaratylystanu ǧylymdarynyŋ akademigı, Kaliforniia universitetınıŋ (AQŞ) jäne Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Jūmaǧali Äbuov; Türık tılı akademiiasynyŋ (Türık Tıl Qūrymy) prezidentı, professor, ǧylym doktory Gürer Gülsevin (Ankara, Türkie); Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Qalamqas Qalybai; Chuvaş memlekettık universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Nikolai Egorov (Cheboksary, Chuvaşiia); Qorqyt Ata atyndaǧy Qyzylorda universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Bolat Boranbai (Qyzylorda); Abylai han atyndaǧy Qazaq halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Velinur Mahpirov; Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy Qazaq-Türık universitetı «Euraziia» ǧylymi-zertteu instituty direktorynyŋ orynbasary Şyŋǧyshan Janaltai; Tatar ensiklopediiasynyŋ qūruşysy, Tatar memlekettık gumanitarlyq instituty ǧylymi jurnalynyŋ bas redaktory, «Ūlttyq mädeniet» jurnalynyŋ bas redaktory, professor, ǧylym doktory Farid Hakimzian (Qazan, Tatarstan); L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Maǧripa Eskeeva (Nūr-Sūltan); Mimar Sinan universitetınıŋ professory, ǧylym doktory Äbduvahab Qara (Ystanbūl, Türkie); L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Gülǧaişa Saǧidolda (Nūr-Sūltan); Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Türkiiadaǧy filialynyŋ töraǧasy, professor, ǧylym doktory Mūhtarhan Orazbai (Antalia, Türkie); Ahi Evran universitetınıŋ professory, ǧylym doktory Osman Qabadaiy (Qyrşehir, Türkie); äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Janar Abitjanova; Özbekstan Ǧylym akademiiasy Özbek tılı, ädebietı jäne folklory institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, professor, ǧylym doktory Berdiiar Iýsuf (Taşkent, Özbekstan); Oral universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Mūrat Sabyr (Oral); Qyrǧyz-Türık Manas universitetınıŋ professory, ǧylym doktory Qadyraly Qonqobai (Bışkek, Qyrǧyzstan); Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Ruslan Arziev; Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Batys Qazaqstan filialynyŋ töraǧasy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Bolat Jeksenǧaliev (Oral); Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Erǧali Esbosyn; Qazaqtanu institutynyŋ direktory jäne «Qazaqtanu» jurnalynyŋ bas redaktory Baqtybai Jūmadılda (Nūr-Sūltan); jazuşy, publisist, baspager Häkım Omar; gumanitarlyq ǧylymdar magistrı, aqyn, publisist Ädılet Ahmetūly; tılşı-filologtar, PhD doktoranttary Baljan Eşmetova, Meirambek Taubaldiev, jastar, BAQ ökılderı, tıl janaşyrlary söz söilep, qazaq ūlttyq jazu nūsqasyn bırauyzdan qoldap, saiyp kelgende, qazaq tılı mamandary men türkıtanuşylar arasynda ärdaiym, negızınen, bır nūsqa ūsynylǧanyn atap öttı.
Halyqaralyq ǧylymi konferensiia şeşımıne säikes qatysuşylary atynan Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Q.K.Toqaevqa «Qazaq ūlttyq jazuy turaly» atty hat joldandy. Eŋ keremetı, Ūlytauda ötken Ūlttyq qūryltaida Qasym-Jomart Kemelūly taǧyda özınıŋ ärdaiym halyqpen jäne otandyq ǧalymdarmen bırge ekenın düiım jūrttyŋ aldynda şegelep aitty: «Būǧan deiın bız 2 ret latyn grafikasyna köşuge tyrystyq. Alaida, soŋy sättı bolǧan joq. Sondyqtan, būl mäselege jan-jaqty, tereŋ taldau jasap baryp, tübegeilı şeşım qabyldaǧan abzal. Kirillisadan latyn älıpbiıne jasandy türde, tek säikes ärıpterdı özgertu arqyly köşuge bolmaidy. Äitpese, būl ülken qatelıkke aparyp soǧady. Eŋ bastysy, azamattar, äsırese, jastarymyz qazaq tılındegı barlyq sözderdıŋ latyn grafikasyndaǧy jazylu tärtıbın anyq bıluı kerek. Iаǧni, tılımızge arnalǧan orfografiialyq qaǧidalardy qaita qaraǧan jön. Mysaly, kirillisa grafikasyndaǧy qazaq tılınıŋ töl sözderınde «y» ärpı jiı kezdesedı. Osy ärıptı mehanikalyq türde latyn grafikasyna köşırse, aǧylşyn tılındegı «Ü» ärpı ärbır tiıstı sözde paida bolady. Būl – dūrys emes. Bızge jäne türkıtıldes bauyrlarymyzǧa «Ü» ärpı jiı kezdesetın sözderdı oqu qiynǧa soǧady. Mysaly, «tynyştyq» («tynyshtyq») degen sözdı alyp qaraŋyzdar, üş «Ü» ärpı paida boldy. Sözdıŋ özı közge jaǧymsyz körınedı. Osyndai mysaldar öte köp».
Qazaqstan Prezidentınıŋ pıkırı ǧalymdardyŋ pıkırımen, dälırek aitsaq – talabymen, tolyq, jüz paiyz säikes kelıp otyr. Mehanikalyq türde qazaq «y» dybysyna aǧylşyn «u» taŋbasyn tyǧa salu – öreskel qate. Bırınşıden, būl taŋba latyn ärpın paidalanatyn tılderde jäne ortaq türkı älıpbiınde, negızınen, dauysty «i» dybysyn bıldıredı, mysaly: toyota jäne aspandaǧy «ai» – ay. Iаǧni aǧylşynǧa elıktep «ai»-dy au ornyna aı dep jazuǧa tyrysu da – şalalyq, şatasu, jūrtty adastyru.
Qasym-Jomart Kemelūly sözıne oralaiyq: «Asyǧystyqqa jol bermeuımız kerek. Tıptı, köşedegı bilbordtar men ministrlıkterdıŋ atauyna qarasaq ta jetkılıktı. Tılımız būrmalanyp kettı. Aşyǧyn aitu kerek, būl qazaq tılınıŋ tabiǧatyna jat, tıptı, tılımızdı mazaq qylu siiaqty körınedı. Mūndai üstırt jasalǧan tıl reformasynyŋ qajetı joq. Bızge naqty reforma kerek. Tıl – ūlttyŋ jany. Oǧan nemqūraily qarauǧa mülde bolmaidy. Sondyqtan, bız tılımızdıŋ märtebesın arttyratyn grafikany ǧana qabyldaimyz».
Būdan artyq aituǧa bola ma? Är sözı mırdıŋ oǧyndai däl, döp jäne tapjylmas aqiqat. Naǧyz ǧalymdar aqiqatqa ǧana baǧynady. Şyndyqtan auytqyǧan adamdar müiızı qaraǧaidai ǧylymi ataq iegerı nemese atynan at ürketın memlekettık bılım oşaǧynyŋ basşysy bolsyn, olardyŋ bärı ǧalym emes – ǧalymsymaqtar. Ǧalymnyŋ süienışı – şyndyq.
Ahmet Baitūrsynūly älıpbi qūrastyrǧanda, «basqa türıkterge jazu tılımız tüsınıktı bolu üşın mükındıgınşe janastyru jaǧyna qarap ikemdeu» qajet dep aşyq aitqan.
Jäne ortaq türkı älıpbidı negızge alu maŋyzyna erekşe toqtaǧan: «Türık jūrttary üşın bır älıpbi tüzeu degen mäselenı – bır älıpbidı bärı negızge alyp, türık jūrtynyŋ är qaisysy öz tılıne üilestıru dep tüsınu kerek. Solai bolǧan soŋ bızge eŋ äuelı, negız bolarlyq älıpbi kerek, sol älıpbidı qarastyryp tabuymyz kerek».
Qazaq tılıne şet tıldık normalardy engızuge tyrysqandarǧa da Ahaŋ jauap bergen: «Bızdıŋ jazu jüiemızben aǧylşyn, amerika, fransuz jazu jüiesınıŋ arasy alys».
1924 jylǧy qazaq bılımpazdarynyŋ sezınde Eldes, Hälel, Älihan, Teljan, Mırjaqyp, Ahaŋdar: älıpbi – «tılge şaq», «jazuǧa jeŋıl», «tızgende oŋai», «üiretuge qolaily» bolu kerek dep tapsyryp kettı.
Al osyǧan qol jetkızu üşın tılımızge jat dybystardy, böten erejelerdı engızbeu qajet, öitkenı: «Tıl tazalyǧy deitınımız – ana tılın basqa tıldıŋ sözımen şūbarlamau» (Ahmet Baitūrsynūly).
Olai bolsa, Ahaŋ amanattaǧan ūstanymdardy saqtauǧa – mındettımız.
Tılımız tūsaulanǧan küiınen arylyp, qanatyn erkın jaiaryna senımımız mol. Oǧan berık kepıl – Prezident pen halyqtyŋ, ǧalymdardyŋ bırtūtastyǧy.
Erden Qajybek, Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ müşe-korrespondentı.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
