جازۋشى، اۋدارماشى جانە پەداگوگ نياز توبىش يران قازاعى، مارقۇم قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ قازاقشا-پارسىشا سوزدىگىن باسپاعا دايىنداپ جاتىر. قاجى مۇحاممەد شادكوم ءوز عۇمىرىندا اباي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن پارسى تىلىنە اۋدارىپ، قازاق پەن پارسى تىلدەرىنىڭ اراسىندا مادەني كوپىر ورناتقان. بۇل سوزدىك يرانداعى قازاقتار مەن پارسى ءتىلىن مەڭگەرگەن قازاقستاندىقتار ءۇشىن ۇلكەن مانگە يە بولماق. وسى ورايدا “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى نياز توبىشپەن سۇحباتتاسىپ، بۇل سوزدىكتىڭ ماڭىزى تۋرالى اڭگىمەلەستى.
– نياز قارتبايۇلى، ءسىز قازىر قازاقشا-پارسىشا سوزدىكتى باسپاعا دايىنداپ جاتىر ەكەنسىز. الدىمەن، وسى جولدا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن، سوزدىكتى دايىنداعان قاجى مۇحاممەد شادكوم تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. ول قانداي تۇلعا ەدى؟
– قاجى مۇحاممەد شادكوم – وتە ساۋاتتى، ءبىلىمدى تۇلعا بولدى. ونىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ كىتاپقا دەگەن ەرەكشە قىزىعۋشىلىعى بولعان. مەن ونى تەگەران ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەندە تانىدىم. ول كەزدە بىزدەر ورتاق اڭگىمەمىزدى قازاق ادەبيەتى ماسەلەسى، وتاننان كەلەتىن گازەتتەر مەن كىتاپتار تۋرالى وربىتەتىنبىز. قاجى مۇحاممەد ەكى-ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، جازاتىن. ول پارسى، قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە تەرەڭ بىلىمگە يە بولدى.
ءبىزءدىڭ ۇلكەندەرىمىز يرانعا كوشىپ بارعاننان كەيىن، العاشقى 30 جىلداي ازاماتتىق الا الماي ءجۇردى. تەك 1960 جىلداردىڭ باسىندا ازاماتتىق الىپ، ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سول كەزەڭنەن باستاپ ءبىزدىڭ ىشىمىزدەن جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزگەن العاشقى تولقىن پايدا بولا باستادى. سول بۋىننىڭ ىشىندە قاجى مۇحاممەد شادكوم ەرەكشە تۇلعا ەدى.
ول كىسى – يران قازاقتارىنىڭ اراسىنان شىققان العاشقى زاڭ سالاسىن مەڭگەرگەن ازامات. جوعارى ءبىلىم الىپ، قۇقىق سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. كەيىن ادۆوكات بولىپ، ادىلەت سالاسىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقاردى. بىراق ءومىر بويى تەك زاڭ سالاسىمەن شەكتەلمەي، ءوز بەتىنشە كوپ وقىعان، توقىعان، رۋحانياتقا تەرەڭ بويلاعان جان بولدى.
قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ يران قازاقتارى اراسىنداعى ورنى ەرەكشە. ول – تەك وقىعان، زاڭگەر، اۋدارماشى عانا ەمەس، ءوز حالقىنىڭ تىلىنە، مادەنيەتىنە شىنايى جاناشىر، ۇلت رۋحانياتىنا قىزمەت ەتكەن ازامات. وكىنىشكە قاراي، ول كىسى COVID-19 ىندەتى كەزىندە ومىردەن ءوتتى. بىراق ونىڭ قالدىرعان ەڭبەكتەرى مەن رۋحاني ءىزى يرانداعى جانە جالپى قازاق قاۋىمىنداعى باعالى مۇرا بولىپ قالا بەرەدى.
– قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ اۋدارماشىلىق قىزمەتى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
– قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ ەڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى، اكادەميك ىسمەت كەڭەسباەۆتىڭ 10 تومدىق قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىن پارسى تىلىنە اۋدارۋى. بۇل وراسان زور ەڭبەككە ول شامامەن ون جىلىن ارناعان.
بۇل يدەيا 1970-جىلداردىڭ ورتاسىندا پايدا بولدى. سول كەزدە الماتىدان شەتەلدەگى قازاقتارعا ارنالعان «وتان» گازەتى كەلە باستادى. ءبىز سول گازەتتى وقىپ، ماقالا جازىپ، رۋحاني بايلانىس ورناتتىق. كەيىننەن سوزدىك قاجەت بولعاندا، ءار توم جەكە-جەكە ادامدارعا جىبەرىلدى: بىرەۋگە 1-توم، بىرەۋگە 2-توم، تاعى بىرەۋگە 5-توم دەگەن سياقتى. سولاردىڭ بارلىعىن جيناپ، ەڭ ساۋاتتى، جاۋاپتى ادام رەتىندە قاجى مۇحاممەد شادكومعا تابىستادىق.
ول كىسى بۇل سوزدىكتى پارسىشا-قازاقشا ەكى ءتىلدى سوزدىككە اينالدىردى. 10 تومدىق ەڭبەكتى پارسى تىلىنە اۋدارىپ، قولجازبا ەتىپ جينادى. سوزدىكتى 1992 جىلى اياقتادى، الايدا وكىنىشكە قاراي، يراندا باسىپ شىعارۋ مۇمكىن بولمادى. 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى بۇل قۇندى ەڭبەك جارىق كورمەي، قولجازبا كۇيىندە ساقتالىپ كەلدى.
– بۇل قولجازبانىڭ قازىرگى جاعدايى قانداي؟
– قاجى مۇحاممەد شادكوم ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول سوزدىكتىڭ تاعدىرىنا الاڭدادى. ول قازاقستانعا ءبىر كەلگەنىندە، اعايىننىڭ قولىندا ساقتالىپ تۇرعان ءۇش داپتەرلىك قولجازبانى الىپ، «يراندا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ويمەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىنا تاپسىردى. بۇل – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن جاسالعان ءىس، ءارى كەلەر ۇرپاق ءۇشىن قۇندى مۇرا قالدىرۋدىڭ ءبىر جولى بولدى.
بۇل قولجازبا ءبىرشاما جىلدار بويى سول قالپى ساقتالىپ، جاريالانۋعا مۇمكىندىك بولمادى. تەك وتكەن جىلدارى مەن وسى جەردە ءبىر قالتالى ازاماتتىڭ ۇيىندە وتىرعانىمدا، وسى سوزدىك جايىندا ءسوز قوزعاپ، ونى ەڭ بولماعاندا كومپيۋتەرگە تەرىپ الۋ قاجەت دەگەن ويىمدى ءبىلدىردىم.
سول ازامات ازاماتتىق تانىتىپ، ماعان 1 ميلليون تەڭگە قارجىلاي كومەك بەردى. مەن بۇل ىسكە باۋىرىمىز، عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىندا جۇمىس ىستەيتىن يۋسۋف پيلتانعا تاپسىردىم. ول ون ەكى اي بويى تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، قولجازبانى تولىقتاي كومپيۋتەرگە تەرىپ شىقتى. ناتيجەسىندە، بۇل 470–480 بەتتىك ۇلكەن ەڭبەك دايىن بولدى.
– بۇل سوزدىك كىمدەرگە پايدالى بولماق؟
– مەنىڭ ويىمشا مارقۇم قاجى مۇحاممەد شادكوم بۇل ەڭبەكتى، ەڭ الدىمەن، يران قازاقتارىنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋ ءۇشىن دايىندادى. سونىمەن بىرگە بۇل سوزدىك قازاقستانداعى پارسى ءتىلى ماماندارى ءۇشىن دە اسا قۇندى كومەكشى قۇرال بولماق.
قازىر الماتىدا پارسى تىلىنەن ساباق بەرەتىن وقۋ ورىندارى بار، پارسى تىلىنە ماماندانعان كادرلار دايىندالىپ جاتىر. بۇل سوزدىك سولارعا دا تاپتىرماس قۇرال بولا الادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ءبىر بولىگى يراننىڭ تاريحي جانە ادەبي جازبالارىندا جاتىر. بولاشاقتا وسى سالانى زەرتتەيتىن عالىمدار مەن ماماندار ءۇشىن قازاقشا–پارسىشا ساپالى سوزدىك اۋاداي قاجەت. قاجى مۇحاممەد شادكوم سول ماقساتتى كوزدەپ، ون جىل بويى وسى ەڭبەكتى دايىندادى.
جازىلعان كەز كەلگەن ەڭبەك ادامزاتقا پايدا اكەلەدى. كىتاپتار ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرادى. بۇعان دەيىن دە وسى باعىتتا بەلگىلى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. مىسالى، كەزىندە وڭداسىن وڭداسوۆ اعامىزدىڭ سوزدىگى شىققان. مەن ونى دا وسى جەردە كورىپ، وقىدىم. ودان كەيىن يسلام جەمەنەيدىڭ قازاقشا-پارسىشا سوزدىگى جارىق كوردى. بىراق قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ ەڭبەگى – بۇل سالادا جۇيەلى، كوركەم جانە تەرەڭ دايىندالعان ەڭبەك دەپ ەسەپتەيمىن.
بۇل سوزدىك پارسى ءتىلىن جاقسى بىلەتىن دە، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن دە وقىرمان مەن مامانعا وتە پايدالى بولارى ءسوزسىز. ونىڭ تىلدىك دالدىگى، ادەبي كوركەمدىگى جانە عىلىمي جۇيەلىلىگى – ونى ەرەكشە قۇندى قۇرالعا اينالدىرادى.
– سوزدىك قاشان دايىن بولادى؟
– قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ بۇل ەڭبەگىن باسپاعا دايىنداۋ وڭاي بولمادى، سەبەبى باسپادان شىعارۋ ءۇشىن قاجەتتى رەسۋرستار مەن دەمەۋشىلەر تابىلۋى قاجەت ەدى. بىراق ءاربىر جاناشىر ازاماتتىڭ ارقاسىندا بۇل جۇمىس قولعا الىنىپ، تيراجدى شىعارۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى. قازىرگى كەزدە كىتاپتىڭ ءبىرىنشى داناسى الماتىعا جىبەرىلدى، سوندىقتان وعان قاتىستى شەشىمدەر قابىلدانۋدا. ەگەر دەمەۋشى تابىلىپ، قاجەتتى قارجى جينالسا، كىتاپ جارىق كورمەك.
– قاجى مۇحاممەد شادكوم اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارىن دا اۋدارعانى بەلگىلى. وسى تۋرالى دا ايتىپ بەرسەڭىز.
– قاجى مۇحاممەد شادكوم – اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارىن پارسى تىلىنە اۋدارعان ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ ءومىرىن قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلىن ناسيحاتتاۋعا ارناپ، شەكارا سىرتىنداعى قانداستار اراسىندا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى.
ول ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن، سونداي-اق «ەسكەندىر» پوەماسىن ءوز بەتىنشە پارسى تىلىنە اۋدارىپ شىققان.
اۋدارىلعان شىعارمالارىنىڭ ءبىر بولىگى يراننىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن پارسى تىلىندە جارىق كورگەن. الايدا تولىق جيناق ازىرگە قولجازبا كۇيىندە ساقتالىپ وتىر. بۇل ەڭبەك يرانداعى قازاق جاستارى مەن جالپى ءپارسىتىلدى اۋديتوريا ءۇشىن اباي الەمىن جاقىنداتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسۋى مۇمكىن. وسى اۋدارما ارقىلى يران قازاقتارى ابايمەن تولىقتاي تانىسا الار ەدى…
– اباي شىعارمالارى شەتەلدەگى قازاقتار ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى؟
– وسى اۋدارمانى كەزىندە قاجى ءاربىر ءسوزدىڭ ماعىناسىنا، مانىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، وتە ادەمى اۋدارعان. ول اۋدارعان ەڭبەكتەر وتە جوعارى دەڭگەيدە دەپ سانايمىن. ابايدىڭ سوزدەرىنە دەگەن قۇرمەت، ونىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى مەن تەرەڭدىگىن جاقسى تۇسىنگەنىن كورسەتەدى. ابايدىڭ شىعارمالارى شەتتەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا ەرەكشە ورىن الادى، اسىرەسە يراندا تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن.
مەن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن العاش رەت يراندا جۇرگەندە وقىدىم. قازاق تىلىندە وقىعاندا كوبىنەسە ەجىكتەپ، ءار ءارپىن باياۋ تانىپ، ءتۇسىنىپ وتىراتىنمىن. كەيىنىرەك، مارقۇم قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ پارسى تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن قولىما ءتۇسىردىم. ونى ماعان ءبىر تانىسىم يراننان ارنايى جىبەردى. ءسويتىپ، مەن ابايدى قاجى مۇحاممەد شادكومنىڭ ەڭبەگى ارقىلى تەرەڭ ءتۇسىندىم.
سول كەزدە مەن قازاقشا تۇپنۇسقامەن جانە پارسىشا اۋدارماسىمەن سالىستىرا وتىرىپ وقيتىنمىن. سوندا بايقاعانىم – اۋدارما وتە شەبەر جاسالعان. ءاربىر ولەڭ جولى، وي، سەزىم – ءبارى وتە ءدال ءارى كوركەم جەتكىزىلگەن. ءوز باسىم بۇدان دا جاقسى پارسىشا اۋدارۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن. سول سەبەپتى بۇل ەڭبەك — ناعىز باعالى دۇنيە. بۇل — ءبىز ارقا سۇيەپ وقيتىن، سەنىمدى، سالماقتى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى.
– شەتتە ءجۇرىپ اباي شىعارمالارىمەن قالاي تانىستىڭىز؟ اباي ءسىز ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟
– ارينە، شەتتە جۇرگەن ءار قازاقتىڭ ابايعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. مەن يراندا جۇرگەندە ابايدىڭ ءبىراز ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ جۇرەتىنمىن. ارينە، ءبارىن تۇسىنە بەرمەيتىنمىن، شەتتەگى جاعدايدى ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي. قازاق تىلىمەن ارا-قاتىناسىمىز ءۇزىلىپ قالعان ەدى. پارسى تىلىندە ءبىلىم الدىق، جۇمىس ىستەدىك. قاسىمىزدا پارسىلار مەن تۇرىكمەندەر كوپ بولدى.
قازاق تىلىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىمىز وتە شەكتەۋلى بولدى. كەيدە ءوز ءتىلىمىزدى تولىق مەڭگەرمەگەنىمىزگە ءىشىمىز اشيدى. بىراق سوعان قاراماستان، مەن اباي اتامىزدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن جاتتاپ ءوستىم. كەيبىر سوزدەرىن سول كەزدە تۇسىنبەسەم دە، كەيىن بىرتىندەپ ۇعىنىپ، وي تۇيە باستادىم.
اباي – ءبىزدىڭ رۋحاني تەمىرقازىعىمىز. ول — قازاقتىڭ كلاسسيك اقىنى، دانا ويشىلى. ونىڭ شىعارمالارىن وقىعان سايىن تەرەڭدىككە، تازا ويعا، ادامگەرشىلىككە ۇمتىلاسىڭ. اسىرەسە شەتتە جۇرگەن ءبىز سەكىلدى قازاقتار ءۇشىن ونىڭ مۇراسى ەرەكشە قىمبات. اباي – ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ تىرەگى.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
