مۋزىكادا كاۆەر-ۆەرسيا (cover version) دەگەن ۇعىم بار. بۇل - ءبىر اۆتور (كومپوزيتور، ءانشى) شىعارماسىنىڭ باسقا اۆتور تاراپىنان ءوز قالاۋىنشا وڭدەلگەن نۇسقاسى. رەميكس (remix), رەمەيك (remake) دەپ جۇرگەن نارسەلەر دە وسىعان ماڭايلاس. ءبىر قىزىعى، بۇل قۇبىلىس وزگە ونەر تۇرلەرىمەن قاتار، ادەبيەت الەمىنە دە ەنىپ كەتىپتى. ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ورىس پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى نيكولاي زابولوتسكيدىڭ «ادەمى ەمەس قىز» دەگەن ولەڭىنە 32 اقىننىڭ كاۆەر-ۆەرسيا جازىپ، شىعارماشىلىق سايىسقا تۇسكەنى – سونىڭ ءبىر مىسالى.
بۇل رەتتە زەرتتەۋشىلەرىمىز «ءارى تارت، بەرى تارت» قىلىپ جۇرگەن – ابايدىڭ «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭى دە «ەرىكسىزدەن» وسى كەپتى كيگەن سىڭايلى. باس-اياعى 16 جولدان تۇراتىن كەمەل تۋىندىنىڭ ء(بىز ەڭ سوڭعى عىلىمي نۇسقانى – 2020 جىلى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى جارىققا شىعارعان اقىن شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىنداعى ءماتىندى الدىق): «ماحابباتسىز دۇنيە دوس, حايۋانعا ونى قوسىڭدار. قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس، قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار»، - دەگەن ءۇشىنشى شۋماعىنداعى ەرەكشەلەپ كورسەتىلگەن قاتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىزۋ ادەبي پىكىرتالاستىڭ وزەگىنە اينالىپ كەلدى. ادەبيەتتانۋشىلار ەكىگە جارىلدى. العاشقى توپ «ماحابباتسىز دۇنيە دوس» دەگەننىڭ دۇرىستىعىنا سان ءۋاج كەلتىرسە دە، قارسى جاق وعان دەس بەرە قويماي – «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باقتى. وسى ماسەلەگە، ورىسشا ايتقاندا، «نۇكتە قوياتىن» ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.
ويتكەنى «دوس» پەن «بوستىڭ» اراسىن ءبىرجولاتا اجىراتپايىنشا، شىن ابايدان اداسىپ قالاتىن ءتۇرىمىز بار. ونىڭ ۇستىنە، قازاقتىڭ باس اقىنىن ارقايسىمىز ءوز تۇرعىمىزدان «رەداكتسيالايمىز»، «رەۆيزيالايمىز» دەپ جۇرگەندە، بۇل «جاڭاشىلدىعىمىزدىڭ» باسقا ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ مۇراسىنا دا زيانى ءتيىپ كەتۋى ىقتيمال ەكەندىگىن بايقاپ وتىرمىز.
ماسەلەن، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1912 جىلى «شىبىنىنداي شىن دوسى» - دارىگەر شايبايجان ايمانوۆقا ارناعان «دوستىما ۇمىتپاستىق ءۇشىن حات (كوڭىلدەگى ماحابباتىم)» اتتى ولەڭىندە پوەزياداعى ۇلى ۇستازىنىڭ ۇلگىسىنە جۇگىنە وتىرىپ، مىنا جولداردى جازعان:
«دۇنيە دوس, ماحابباتسىز مال سەكىلدى»، -
دەگەن ءسوزىن ابايدىڭ ەسىڭىزگە ال».
سۇلتانماحمۇتتىڭ 1987 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن قوس تومدىعىنىڭ «سارىارقانىڭ جاڭبىرى» اتتى ءبىرىنشى كىتابىنىڭ 56-بەتىندە وسىلاي تۇر. ونىڭ الدىنداعى جيناقتارىندا دا سول ءتارىزدى.
ال ەندى اقىننىڭ 1993 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان شىققان ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العاشقى كىتابىندا (51-بەت) الگى جول «دۇنيە بوس, ماحابباتسىز مال سەكىلدى» بوپ وزگەرتىلگەن. ونىڭ ۇستىنە، عىلىمي تۇسىندىرمەدە: «كىتاپتاردا «دۇنيە دوس» بولىپ قاتە جازىلىپ كەلدى. شايمەرگەن (دۇرىسى شايمەردەن – ا.ش.) قولجازباسىنا سۇيەنىپ تۇزەتتىك، ءارى ابايدا دا «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» ەمەس پە؟!» (247-بەت), - دەگەن پايىم العا تارتىلادى. ءبىز پاۆلودارلىق زەرتتەۋشى ەرمەك وتەبايۇلى جازعانداي (انا ءتىلى، 1991, 25 ءساۋىر), «سۇلتانماحمۇتقا ءۇش اتادان قوسىلاتىن بەلنەمەرە» تۋىسى شايمەردەن تورايعىروۆتىڭ قولجازباسىنا سىلتەمە جاسالعان «تۇزەتۋدىڭ» كوكەيىمىزگە قونبايتىنىن جاسىرمايمىز. اباي «دۇنيە دوستى» حايۋانعا قوسسا، سۇلتانماحمۇت سول ىزبەنەن مالعا تەڭەپ وتىرعانى ايدان انىق ەمەس پە؟
اباي ولەڭىندەگى «دۇنيە»، «دوس»، «ماحاببات» ۇعىمدارىنىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە وراسان الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق-ەتيكالىق جۇك ارقالاپ تۇرعانى ايان. ولاردىڭ ارا قاتىناسىن، ءوزارا بايلانىسىن قاراستىرۋدى، ءتىپتى جىر الديارىنىڭ مىنا تاقىرىپقا ورايلاس «دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس»، «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» دەگەن افوريزمدەرىنىڭ ىشكى ساباقتاستىعىن تۇتاس دۇنيەتانىمىنىڭ كونتەكسىندە سارالاۋدى بۇل ارادا وزىمىزگە ماقسات ەتىپ قويعان جوقپىز.
قايتكەندە دە، سۇلتانماحمۇتتىڭ «دۇنيە دوس» دەگەنى الداعى باسىلىمداردا قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋگە ءتيىس. اقىن شىعارماسىن ورەسكەل بۇرمالاۋدان تازالاپ الماسا بولمايدى.
جوعارىداعى مىسالدان «دوس» پەن «بوس» پروبلەماسىنىڭ كەمى وتىز جىلعا جۋىق ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريحى بار ەكەندىگى كورىنەدى. ۋاقىتىندا سونىڭ سالقىنى تيگەن بولار، 1995 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ 159-بەتىنەن «ماحابباتسىز – دۇنيەدوس» دەگەن جولدى ۇشىراتامىز. قۇراستىرۋشىلار مەن رەداكتورلار «دۇنيە» جانە «دوس» سوزدەرىن قوسىپ جازىپ، ونىڭ الدىنا سىزىقشا قويعاندا، قانداي قيسىنعا يەك ارتقانىن تۇسىنە المادىق. الدە بۇل ەكى ۇداي پىكىردە جۇرگەن عالىمدار ءۇشىن «دوس» پەن «بوس» اراسىندا تۋىنداعان قايشىلىقتى اينالىپ ءوتۋدىڭ ءبىر امالى بولدى ما ەكەن؟.. ول جاعى قازىرشە ماڭىزدى ەمەس.
ءبىزدىڭ ەندىگى سۇيەنەتىنىمىز – جوعارى مارتەبەلى تۇپنۇسقا. قۇدايعا شۇكىر، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيلى بەلەسىنىڭ اياسىندا ءبىرشاما جۇزەگە اسىرىلعان ىقتياتتى، ىجداھاتتى تەكستولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا، حاكىمنىڭ ءوزى ايتقانداي – «ءسوز تۇزەلدى». سوعان قاراپ ءبىزدىڭ دە تۇزەلمەگىمىز ءلازىم.
وسى ورايدا ماتىنتانۋعا تيىسىنشە ۇلەس قوسقان ەكى عىلىمي ەڭبەككە ەرەكشە نازار اۋدارعىمىز كەلەدى.
ءبىرى – بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم نۇرسان ءالىمباي جەتەكشىلىك ەتكەن عالىمدار توبى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىندا ساقتاۋلى تۇپنۇسقا قولجازبالار نەگىزىندە ازىرلەگەن ەكى تومدىق عىلىمي-ينۆەنتارلىق كاتالوگ. وندا ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر جيناقتالعان (الماتى: ينتەللسەرۆيس، 2020).
ەكىنشىسى – م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي توبى دايىنداعان اباي شىعارمالارىنىڭ ءۇش تومدىق اكادەميالىق تولىق جيناعى (الماتى: جازۋشى، 2020).
وسى ەكى ەڭبەكتەگى جاريالانىمدار بىزگە اباي ولەڭىندەگى داۋلى جولدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» ەمەس، «ماحابباتسىز دۇنيە دوس» ەكەنىن تولىق ايقىنداپ بەرەدى.
مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي كاتالوگىندا تۇراعۇل ابايۇلى، احات شاكارىمۇلى، سونداي-اق مۇرسەيىت بىكىۇلى (كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، سوعان تەلىنىپ جۇرگەن) قولجازبالارىنىڭ فاكسيميلەلەرى مەن كيريلليتساعا تۇسىرىلگەن نۇسقالارى كوپشىلىك قاۋىمعا تۇڭعىش رەت ۇسىنىلعان. وسىلاردىڭ قاي-قايسىcىنىڭ دا ءتۇپ اسىلىنا ۇڭىلگەندە، ابايدىڭ «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» ولەڭىنىڭ توعىزىنشى جولى – كالليگرافتاردىڭ اركەلكى قولتاڭباسىنا قاراماستان – «ماحابباتسىز دۇنيە/دۇنيا دوس» بولىپ وقىلادى:
تۇراعۇل ابايۇلى قولجازباسىنان (1-توم، 42-بەت)
مۇرسەيىت بىكىۇلىنىكى دەلىنەتىن قولجازبادان (1-توم، 514-بەت)
احات شاكارىمۇلى قولجازباسىنان (2-توم، 73-بەت)
ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى اكادەميالىق جيناعىنىڭ ءۇشىنشى تومىندا العاش رەت ابايدىڭ 1909 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن تۇڭعىش جيناعىنىڭ ليتوگرافيالىق كوشىرمەسى قازىرگى قازاق جازۋىنا تۇسىرىلگەن نۇسقاسىمەن قوسا جاريالانعان. ونىڭ ماتىنىنەن دە «ماحابباتسىز دۇنيە دوس» دەگەن جولدىڭ ايقىن تاڭباسىن كورەمىز:
ابايدىڭ 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناعىنان (3-توم، 446-بەت)
ينستيتۋت عالىمدارى كنياز كۋداشەۆتىڭ، سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ، مۇرسەيىت بىكىۇلىنىڭ، تولەۋ تۇگەلبايۇلىنىڭ، شەريازدان مارسەكوۆتىڭ، ت.ب. كوشىرمەشىلەر مەن جيناۋشىلاردىڭ قولجازبالارىنا عىلىمي سيپاتتاما جاساپ، ولاردىڭ تۇپنۇسقالارىنان ۇزىندىلەردى جارىققا شىعارىپتى. ەگەر بۇل ماتىندەرمەن تۇگەل تانىسۋدىڭ ءساتى تۋسا، ابايدىڭ ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ولەڭىندەگى تالاستى سوزگە قاتىستى پىكىردىڭ دايەگى مولايا تۇسەدى دەپ ويلايمىز.
ءماتىنتانۋشى عالىمدارىمىزدىڭ ىرگەلى ىزدەنىسى، تياناقتى تىرلىگى ناتيجەسىندە اباي توڭىرەگىندەگى ءبىر تارتىستىڭ ءتۇيىنى تارقاعان سەكىلدى.
ال ەندى اۋەلدە ابايدىڭ ولەڭىنەن «ءوربىپ» شىققان، بىرقاتار وقىمىستىمىزدىڭ وزىندىك توپشىلاۋىنان تۋعان «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» تىركەسى دە تالاي جۇرتتىڭ ساناسىنا ورنىعىپ، دەربەس تىرشىلىك ەتە باستاعانىنا ءبىراز بوپتى. بۇعان تاپ وسى تاقىرىپتاس تەلەسيۋجەتتەر مەن تەلەحابارلار كورسەتىلىپ، قوعامدىق پىكىرتالاستار وتكىزىلىپ، تاربيە ساعتتارى ۇيىمداستىرىلىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ارنايى پاراقشالار اشىلىپ، ءتىپتى ءبىر اۋداندىق تەاتر ساحناسىنىڭ تورىندە سپەكتاكل قويىلعانى – ايقىن دالەل. مۇنىڭ سىرتىندا، كوپتەگەن جاستارىمىز جىل سايىن 15 ساۋىردە بيرەسمي تۇردە اتاپ ءوتىپ جۇرگەن عاشىقتار كۇنى – «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» مەيرامىنىڭ قاناعاتتى قاعيداسىنا دا اينالىپ ۇلگەرىپتى. جانە، ءبىر قىزىعى، كوپشىلىك جۇرت مۇنى ابايعا تيەسىلى دانالىق ءسوز دەپ قابىلدايدى. بۇل دا بولسا، تەڭدەسسىز عۇلاما مۇراسىنىڭ مازمۇندىق اياسى جاعىنان شەكسىز كەڭ ورىستىلىگىن، ءتۇرلى قيال مەن قۇلشىنىسقا تامىزىق بولا بەرەتىنىن ايعاقتايدى.
«كاۆەر-ۆەرسيا» نەمەسە «رەمەيك» دەمەكشى، سونداي جاڭعىرتپالى دۇنيەلەر كەيدە تۇپنۇسقادان الدەقايدا كوبىرەك تانىمال بوپ جاتادى. الەمدىك ونەر دۇنيەسىندە مۇنىڭ مىسالى جەتىپ ارتىلادى. الىسقا ۇزاماي-اق، ءوزىمىزدىڭ يمانبەكتىڭ ءساتتى شىققان جالعىز رەميكسى ونى زور شىعارماشىلىق ولجاعا كەنەلتىپ، كۇللى الەمگە ايگىلى ەتتى. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا، «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» دەگەنىڭىز دە – اباي شىعارماشىلىعىنا قاتىستى جاسالعان زاماناۋي كاۆەر-ۆەرسيا ىسپەتتى.
البەتتە، عىلىمنىڭ تالابى باسقا. ءبىز ءۇشىن تۇپنۇسقا اباي قىمباتتى.
امانتاي ءشارىپ،
قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
