Muzykada kaver-versiia (cover version) degen ūǧym bar. Būl - bır avtor (kompozitor, änşı) şyǧarmasynyŋ basqa avtor tarapynan öz qalauynşa öŋdelgen nūsqasy. Remiks (remix), remeik (remake) dep jürgen närseler de osyǧan maŋailas. Bır qyzyǧy, būl qūbylys özge öner türlerımen qatar, ädebiet älemıne de enıp ketıptı. Ekı-üş jyl būryn orys poeziiasynyŋ klassigı Nikolai Zaboloskiidıŋ «Ädemı emes qyz» degen öleŋıne 32 aqynnyŋ kaver-versiia jazyp, şyǧarmaşylyq saiysqa tüskenı – sonyŋ bır mysaly.
Būl rette zertteuşılerımız «ärı tart, berı tart» qylyp jürgen – Abaidyŋ «Keide eser köŋıl qūrǧyryŋ» dep bastalatyn öleŋı de «erıksızden» osy keptı kigen syŋaily. Bas-aiaǧy 16 joldan tūratyn kemel tuyndynyŋ (bız eŋ soŋǧy ǧylymi nūsqany – 2020 jyly M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty jaryqqa şyǧarǧan aqyn şyǧarmalarynyŋ akademiialyq tolyq jinaǧyndaǧy mätındı aldyq): «Mahabbatsyz dünie dos, Haiuanǧa ony qosyŋdar. Qyzyqtan özge qalsaŋ bos, Qatynyŋ, balaŋ, dosyŋ bar», - degen üşınşı şumaǧyndaǧy erekşelep körsetılgen qatar künı bügınge deiın qyzu ädebi pıkırtalastyŋ özegıne ainalyp keldı. Ädebiettanuşylar ekıge jaryldy. Alǧaşqy top «Mahabbatsyz dünie dos» degennıŋ dūrystyǧyna san uäj keltırse de, qarsy jaq oǧan des bere qoimai – «Mahabbatsyz dünie bos» ekendıgın däleldeuge tyrysyp baqty. Osy mäselege, orysşa aitqanda, «nükte qoiatyn» uaqyt jetken sekıldı.
Öitkenı «dos» pen «bostyŋ» arasyn bırjolata ajyratpaiynşa, şyn Abaidan adasyp qalatyn türımız bar. Onyŋ üstıne, qazaqtyŋ bas aqynyn ärqaisymyz öz tūrǧymyzdan «redaksiialaimyz», «reviziialaimyz» dep jürgende, būl «jaŋaşyldyǧymyzdyŋ» basqa söz zergerlerınıŋ mūrasyna da ziiany tiıp ketuı yqtimal ekendıgın baiqap otyrmyz.
Mäselen, Sūltanmahmūt Toraiǧyrov 1912 jyly «şybynyndai şyn dosy» - därıger Şaibaijan Aimanovqa arnaǧan «Dostyma ūmytpastyq üşın hat (Köŋıldegı mahabbatym)» atty öleŋınde poeziiadaǧy ūly ūstazynyŋ ülgısıne jügıne otyryp, myna joldardy jazǧan:
«Dünie dos, mahabbatsyz mal sekıldı», -
Degen sözın Abaidyŋ esıŋızge al».
Sūltanmahmūttyŋ 1987 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen qos tomdyǧynyŋ «Saryarqanyŋ jaŋbyry» atty bırınşı kıtabynyŋ 56-betınde osylai tūr. Onyŋ aldyndaǧy jinaqtarynda da sol tärızdı.
Al endı aqynnyŋ 1993 jyly «Ǧylym» baspasynan şyqqan ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ alǧaşqy kıtabynda (51-bet) älgı jol «Dünie bos, mahabbatsyz mal sekıldı» bop özgertılgen. Onyŋ üstıne, ǧylymi tüsındırmede: «Kıtaptarda «dünie dos» bolyp qate jazylyp keldı. Şäimergen (dūrysy Şäimerden – A.Ş.) qoljazbasyna süienıp tüzettık, ärı Abaida da «Mahabbatsyz dünie bos» emes pe?!» (247-bet), - degen paiym alǧa tartylady. Bız pavlodarlyq zertteuşı Ermek Ötebaiūly jazǧandai (Ana tılı, 1991, 25 säuır), «Sūltanmahmūtqa üş atadan qosylatyn belnemere» tuysy Şäimerden Toraiǧyrovtyŋ qoljazbasyna sılteme jasalǧan «tüzetudıŋ» kökeiımızge qonbaitynyn jasyrmaimyz. Abai «dünie dosty» haiuanǧa qossa, Sūltanmahmūt sol ızbenen malǧa teŋep otyrǧany aidan anyq emes pe?
Abai öleŋındegı «dünie», «dos», «mahabbat» ūǧymdarynyŋ ärqaisysy jeke-jeke orasan äleumettık-filosofiialyq-etikalyq jük arqalap tūrǧany aian. Olardyŋ ara qatynasyn, özara bailanysyn qarastyrudy, tıptı jyr aldiiarynyŋ myna taqyrypqa orailas «Düniege dos aqiretke bırdei bolmas», «Malǧa dostyŋ mūŋy joq maldan basqa» degen aforizmderınıŋ ışkı sabaqtastyǧyn tūtas dünietanymynyŋ konteksınde saralaudy būl arada özımızge maqsat etıp qoiǧan joqpyz.
Qaitkende de, Sūltanmahmūttyŋ «dünie dos» degenı aldaǧy basylymdarda qaita qalpyna keltırıluge tiıs. Aqyn şyǧarmasyn öreskel būrmalaudan tazalap almasa bolmaidy.
Joǧarydaǧy mysaldan «dos» pen «bos» problemasynyŋ kemı otyz jylǧa juyq üzbei jalǧasyp kele jatqan tarihy bar ekendıgı körınedı. Uaqytynda sonyŋ salqyny tigen bolar, 1995 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen Abai şyǧarmalarynyŋ ekı tomdyq tolyq jinaǧynyŋ bırınşı kıtabynyŋ 159-betınen «Mahabbatsyz – düniedos» degen joldy ūşyratamyz. Qūrastyruşylar men redaktorlar «dünie» jäne «dos» sözderın qosyp jazyp, onyŋ aldyna syzyqşa qoiǧanda, qandai qisynǧa iek artqanyn tüsıne almadyq. Älde
būl ekı ūdai pıkırde jürgen ǧalymdar üşın «dos» pen «bos» arasynda tuyndaǧan qaişylyqty ainalyp ötudıŋ bır amaly boldy ma eken?.. Ol jaǧy qazırşe maŋyzdy emes.
Bızdıŋ endıgı süienetınımız – Joǧary Märtebelı Tüpnūsqa. Qūdaiǧa şükır, Abaidyŋ 175 jyldyq mereilı belesınıŋ aiasynda bırşama jüzege asyrylǧan yqtiiatty, yjdahatty tekstologiialyq jūmystardyŋ arqasynda, hakımnıŋ özı aitqandai – «söz tüzeldı». Soǧan qarap bızdıŋ de tüzelmegımız läzım.
Osy oraida mätıntanuǧa tiısınşe üles qosqan ekı ǧylymi eŋbekke erekşe nazar audarǧymyz keledı.
Bırı – belgılı etnograf-ǧalym Nūrsan Älımbai jetekşılık etken ǧalymdar toby Qazaqstan Respublikasy Memlekettık ortalyq muzeiı qorynda saqtauly tüpnūsqa qoljazbalar negızınde äzırlegen ekı tomdyq ǧylymi-inventarlyq katalog. Onda Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty qūndy mälımetter jinaqtalǧan (Almaty: İntellservis, 2020).
Ekınşısı – M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ ǧylymi toby daiyndaǧan Abai şyǧarmalarynyŋ üş tomdyq akademiialyq tolyq jinaǧy (Almaty: Jazuşy, 2020).
Osy ekı eŋbektegı jariialanymdar bızge Abai öleŋındegı dauly joldyŋ «Mahabbatsyz dünie bos» emes, «Mahabbatsyz dünie dos» ekenın tolyq aiqyndap beredı.
Memlekettık ortalyq muzei katalogynda Tūraǧūl Abaiūly, Ahat Şäkärımūly, sondai-aq Mürseiıt Bıkıūly (keibır zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, soǧan telınıp jürgen) qoljazbalarynyŋ faksimilelerı men kirillisaǧa tüsırılgen nūsqalary köpşılık qauymǧa tūŋǧyş ret ūsynylǧan. Osylardyŋ qai-qaisycynyŋ da tüp asylyna üŋılgende, Abaidyŋ «Keide eser köŋıl qūrǧyryŋ» öleŋınıŋ toǧyzynşy joly – kalligraftardyŋ ärkelkı qoltaŋbasyna qaramastan – «Mahabbatsyz dünie/dünia dos» bolyp oqylady:
Tūraǧūl Abaiūly qoljazbasynan (1-tom, 42-bet)
Mürseiıt Bıkıūlynıkı delınetın qoljazbadan (1-tom, 514-bet)
Ahat Şäkärımūly qoljazbasynan (2-tom, 73-bet)
Ädebiet jäne öner instituty akademiialyq jinaǧynyŋ üşınşı tomynda alǧaş ret Abaidyŋ 1909 jyly Peterborda jaryq körgen tūŋǧyş jinaǧynyŋ litografiialyq köşırmesı qazırgı qazaq jazuyna tüsırılgen nūsqasymen qosa jariialanǧan. Onyŋ mätınınen de «Mahabbatsyz dünie dos» degen joldyŋ aiqyn taŋbasyn köremız:
Abaidyŋ 1909 jylǧy tūŋǧyş jinaǧynan (3-tom, 446-bet)
İnstitut ǧalymdary kniaz Kudaşevtyŋ, Säduaqas Şormanovtyŋ, Mürseiıt Bıkıūlynyŋ, Töleu Tügelbaiūlynyŋ, Şeriazdan Marsekovtıŋ, t.b. köşırmeşıler men jinauşylardyŋ qoljazbalaryna ǧylymi sipattama jasap, olardyŋ tüpnūsqalarynan üzındılerdı jaryqqa şyǧarypty. Eger būl mätındermen tügel tanysudyŋ sätı tusa, Abaidyŋ bız qarastyryp otyrǧan öleŋındegı talasty sözge qatysty pıkırdıŋ däiegı molaia tüsedı dep oilaimyz.
Mätıntanuşy ǧalymdarymyzdyŋ ırgelı ızdenısı, tiianaqty tırlıgı nätijesınde Abai töŋıregındegı bır tartystyŋ tüiını tarqaǧan sekıldı.
Al endı äuelde Abaidyŋ öleŋınen «örbıp» şyqqan, bırqatar oqymystymyzdyŋ özındık topşylauynan tuǧan «Mahabbatsyz dünie bos» tırkesı de talai jūrttyŋ sanasyna ornyǧyp, derbes tırşılık ete bastaǧanyna bıraz bopty. Būǧan tap osy taqyryptas telesiujetter men telehabarlar körsetılıp, qoǧamdyq pıkırtalastar ötkızılıp, tärbie saǧttary ūiymdastyrylyp, äleumettık jelılerde arnaiy paraqşalar aşylyp, tıptı bır audandyq teatr sahnasynyŋ törınde spektakl qoiylǧany – aiqyn dälel. Mūnyŋ syrtynda, köptegen jastarymyz jyl saiyn 15 säuırde biresmi türde atap ötıp jürgen ǧaşyqtar künı – «Qozy Körpeş – Baian sūlu» meiramynyŋ qanaǧatty qaǧidasyna da ainalyp ülgerıptı. Jäne, bır qyzyǧy, köpşılık jūrt mūny Abaiǧa tiesılı danalyq söz dep qabyldaidy. Būl da bolsa, teŋdessız ǧūlama mūrasynyŋ mazmūndyq aiasy jaǧynan şeksız keŋ örıstılıgın, türlı qiial men qūlşynysqa tamyzyq bola beretının aiǧaqtaidy.
«Kaver-versiia» nemese «remeik» demekşı, sondai jaŋǧyrtpaly dünieler keide tüpnūsqadan äldeqaida köbırek tanymal bop jatady. Älemdık öner düniesınde mūnyŋ mysaly jetıp artylady. Alysqa ūzamai-aq, özımızdıŋ İmanbektıŋ sättı şyqqan jalǧyz remiksı ony zor şyǧarmaşylyq oljaǧa keneltıp, küllı älemge äigılı ettı. Būl tūrǧydan qaraǧanda, «Mahabbatsyz dünie bos» degenıŋız de – Abai şyǧarmaşylyǧyna qatysty jasalǧan zamanaui kaver-versiia ıspettı.
Älbette, ǧylymnyŋ talaby basqa. Bız üşın tüpnūsqa Abai qymbatty.
Joǧarydaǧy mysaldan «dos» pen «bos» problemasynyŋ kemı otyz jylǧa juyq üzbei jalǧasyp kele jatqan tarihy bar ekendıgı körınedı. Uaqytynda sonyŋ salqyny tigen bolar, 1995 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen Abai şyǧarmalarynyŋ ekı tomdyq tolyq jinaǧynyŋ bırınşı kıtabynyŋ 159-betınen «Mahabbatsyz – düniedos» degen joldy ūşyratamyz. Qūrastyruşylar men redaktorlar «dünie» jäne «dos» sözderın qosyp jazyp, onyŋ aldyna syzyqşa qoiǧanda, qandai qisynǧa iek artqanyn tüsıne almadyq. ÄldeŪqsas jaŋalyqtar
Tūraǧūl Abaiūly qoljazbasynan (1-tom, 42-bet)
Mürseiıt Bıkıūlynıkı delınetın qoljazbadan (1-tom, 514-bet)
Ahat Şäkärımūly qoljazbasynan (2-tom, 73-bet)
Ädebiet jäne öner instituty akademiialyq jinaǧynyŋ üşınşı tomynda alǧaş ret Abaidyŋ 1909 jyly Peterborda jaryq körgen tūŋǧyş jinaǧynyŋ litografiialyq köşırmesı qazırgı qazaq jazuyna tüsırılgen nūsqasymen qosa jariialanǧan. Onyŋ mätınınen de «Mahabbatsyz dünie dos» degen joldyŋ aiqyn taŋbasyn köremız:
Abaidyŋ 1909 jylǧy tūŋǧyş jinaǧynan (3-tom, 446-bet)
İnstitut ǧalymdary kniaz Kudaşevtyŋ, Säduaqas Şormanovtyŋ, Mürseiıt Bıkıūlynyŋ, Töleu Tügelbaiūlynyŋ, Şeriazdan Marsekovtıŋ, t.b. köşırmeşıler men jinauşylardyŋ qoljazbalaryna ǧylymi sipattama jasap, olardyŋ tüpnūsqalarynan üzındılerdı jaryqqa şyǧarypty. Eger būl mätındermen tügel tanysudyŋ sätı tusa, Abaidyŋ bız qarastyryp otyrǧan öleŋındegı talasty sözge qatysty pıkırdıŋ däiegı molaia tüsedı dep oilaimyz.
Mätıntanuşy ǧalymdarymyzdyŋ ırgelı ızdenısı, tiianaqty tırlıgı nätijesınde Abai töŋıregındegı bır tartystyŋ tüiını tarqaǧan sekıldı.
Al endı äuelde Abaidyŋ öleŋınen «örbıp» şyqqan, bırqatar oqymystymyzdyŋ özındık topşylauynan tuǧan «Mahabbatsyz dünie bos» tırkesı de talai jūrttyŋ sanasyna ornyǧyp, derbes tırşılık ete bastaǧanyna bıraz bopty. Būǧan tap osy taqyryptas telesiujetter men telehabarlar körsetılıp, qoǧamdyq pıkırtalastar ötkızılıp, tärbie saǧttary ūiymdastyrylyp, äleumettık jelılerde arnaiy paraqşalar aşylyp, tıptı bır audandyq teatr sahnasynyŋ törınde spektakl qoiylǧany – aiqyn dälel. Mūnyŋ syrtynda, köptegen jastarymyz jyl saiyn 15 säuırde biresmi türde atap ötıp jürgen ǧaşyqtar künı – «Qozy Körpeş – Baian sūlu» meiramynyŋ qanaǧatty qaǧidasyna da ainalyp ülgerıptı. Jäne, bır qyzyǧy, köpşılık jūrt mūny Abaiǧa tiesılı danalyq söz dep qabyldaidy. Būl da bolsa, teŋdessız ǧūlama mūrasynyŋ mazmūndyq aiasy jaǧynan şeksız keŋ örıstılıgın, türlı qiial men qūlşynysqa tamyzyq bola beretının aiǧaqtaidy.
«Kaver-versiia» nemese «remeik» demekşı, sondai jaŋǧyrtpaly dünieler keide tüpnūsqadan äldeqaida köbırek tanymal bop jatady. Älemdık öner düniesınde mūnyŋ mysaly jetıp artylady. Alysqa ūzamai-aq, özımızdıŋ İmanbektıŋ sättı şyqqan jalǧyz remiksı ony zor şyǧarmaşylyq oljaǧa keneltıp, küllı älemge äigılı ettı. Būl tūrǧydan qaraǧanda, «Mahabbatsyz dünie bos» degenıŋız de – Abai şyǧarmaşylyǧyna qatysty jasalǧan zamanaui kaver-versiia ıspettı.
Älbette, ǧylymnyŋ talaby basqa. Bız üşın tüpnūsqa Abai qymbatty.
Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent müşesı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
