Mýzykada kaver-versııa (cover version) degen uǵym bar. Bul - bir avtor (kompozıtor, ánshi) shyǵarmasynyń basqa avtor tarapynan óz qalaýynsha óńdelgen nusqasy. Remıks (remix), remeık (remake) dep júrgen nárseler de osyǵan mańaılas. Bir qyzyǵy, bul qubylys ózge óner túrlerimen qatar, ádebıet álemine de enip ketipti. Eki-úsh jyl buryn orys poezııasynyń klassıgi Nıkolaı Zabolokııdiń «Ádemi emes qyz» degen óleńine 32 aqynnyń kaver-versııa jazyp, shyǵarmashylyq saıysqa túskeni – sonyń bir mysaly.
Bul rette zertteýshilerimiz «ári tart, beri tart» qylyp júrgen – Abaıdyń «Keıde eser kóńil qurǵyryń» dep bastalatyn óleńi de «eriksizden» osy kepti kıgen syńaıly. Bas-aıaǵy 16 joldan turatyn kemel týyndynyń (biz eń sońǵy ǵylymı nusqany – 2020 jyly M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty jaryqqa shyǵarǵan aqyn shyǵarmalarynyń akademııalyq tolyq jınaǵyndaǵy mátindi aldyq): «Mahabbatsyz dúnıe dos, Haıýanǵa ony qosyńdar. Qyzyqtan ózge qalsań bos, Qatynyń, balań, dosyń bar», - degen úshinshi shýmaǵyndaǵy erekshelep kórsetilgen qatar kúni búginge deıin qyzý ádebı pikirtalastyń ózegine aınalyp keldi. Ádebıettanýshylar ekige jaryldy. Alǵashqy top «Mahabbatsyz dúnıe dos» degenniń durystyǵyna san ýáj keltirse de, qarsy jaq oǵan des bere qoımaı – «Mahabbatsyz dúnıe bos» ekendigin dáleldeýge tyrysyp baqty. Osy máselege, oryssha aıtqanda, «núkte qoıatyn» ýaqyt jetken sekildi.
Óıtkeni «dos» pen «bostyń» arasyn birjolata ajyratpaıynsha, shyn Abaıdan adasyp qalatyn túrimiz bar. Onyń ústine, qazaqtyń bas aqynyn árqaısymyz óz turǵymyzdan «redakııalaımyz», «revızııalaımyz» dep júrgende, bul «jańashyldyǵymyzdyń» basqa sóz zergerleriniń murasyna da zııany tıip ketýi yqtımal ekendigin baıqap otyrmyz.
Máselen, Sultanmahmut Toraıǵyrov 1912 jyly «shybynyndaı shyn dosy» - dáriger Shaıbaıjan Aımanovqa arnaǵan «Dostyma umytpastyq úshin hat (Kóńildegi mahabbatym)» atty óleńinde poezııadaǵy uly ustazynyń úlgisine júgine otyryp, myna joldardy jazǵan:
«Dúnıe dos, mahabbatsyz mal sekildi», -
Degen sózin Abaıdyń esińizge al».
Sultanmahmuttyń 1987 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen qos tomdyǵynyń «Saryarqanyń jańbyry» atty birinshi kitabynyń 56-betinde osylaı tur. Onyń aldyndaǵy jınaqtarynda da sol tárizdi.
Al endi aqynnyń 1993 jyly «Ǵylym» baspasynan shyqqan eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń alǵashqy kitabynda (51-bet) álgi jol «Dúnıe bos, mahabbatsyz mal sekildi» bop ózgertilgen. Onyń ústine, ǵylymı túsindirmede: «Kitaptarda «dúnıe dos» bolyp qate jazylyp keldi. Sháımergen (durysy Sháımerden – A.Sh.) qoljazbasyna súıenip túzettik, ári Abaıda da «Mahabbatsyz dúnıe bos» emes pe?!» (247-bet), - degen paıym alǵa tartylady. Biz pavlodarlyq zertteýshi Ermek Ótebaıuly jazǵandaı (Ana tili, 1991, 25 sáýir), «Sultanmahmutqa úsh atadan qosylatyn belnemere» týysy Sháımerden Toraıǵyrovtyń qoljazbasyna silteme jasalǵan «túzetýdiń» kókeıimizge qonbaıtynyn jasyrmaımyz. Abaı «dúnıe dosty» haıýanǵa qossa, Sultanmahmut sol izbenen malǵa teńep otyrǵany aıdan anyq emes pe?
Abaı óleńindegi «dúnıe», «dos», «mahabbat» uǵymdarynyń árqaısysy jeke-jeke orasan áleýmettik-fılosofııalyq-etıkalyq júk arqalap turǵany aıan. Olardyń ara qatynasyn, ózara baılanysyn qarastyrýdy, tipti jyr aldııarynyń myna taqyrypqa oraılas «Dúnıege dos aqıretke birdeı bolmas», «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa» degen aforızmderiniń ishki sabaqtastyǵyn tutas dúnıetanymynyń konteksinde saralaýdy bul arada ózimizge maqsat etip qoıǵan joqpyz.
Qaıtkende de, Sultanmahmuttyń «dúnıe dos» degeni aldaǵy basylymdarda qaıta qalpyna keltirilýge tıis. Aqyn shyǵarmasyn óreskel burmalaýdan tazalap almasa bolmaıdy.
Joǵarydaǵy mysaldan «dos» pen «bos» problemasynyń kemi otyz jylǵa jýyq úzbeı jalǵasyp kele jatqan tarıhy bar ekendigi kórinedi. Ýaqytynda sonyń salqyny tıgen bolar, 1995 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen Abaı shyǵarmalarynyń eki tomdyq tolyq jınaǵynyń birinshi kitabynyń 159-betinen «Mahabbatsyz – dúnıedos» degen joldy ushyratamyz. Qurastyrýshylar men redaktorlar «dúnıe» jáne «dos» sózderin qosyp jazyp, onyń aldyna syzyqsha qoıǵanda, qandaı qısynǵa ıek artqanyn túsine almadyq. Álde bul eki udaı pikirde júrgen ǵalymdar úshin «dos» pen «bos» arasynda týyndaǵan qaıshylyqty aınalyp ótýdiń bir amaly boldy ma eken?.. Ol jaǵy qazirshe mańyzdy emes.
Bizdiń endigi súıenetinimiz – Joǵary Mártebeli Túpnusqa. Qudaıǵa shúkir, Abaıdyń 175 jyldyq mereıli belesiniń aıasynda birshama júzege asyrylǵan yqtııatty, yjdahatty tekstologııalyq jumystardyń arqasynda, hakimniń ózi aıtqandaı – «sóz túzeldi». Soǵan qarap bizdiń de túzelmegimiz lázim.
Osy oraıda mátintanýǵa tıisinshe úles qosqan eki ǵylymı eńbekke erekshe nazar aýdarǵymyz keledi.
Biri – belgili etnograf-ǵalym Nursan Álimbaı jetekshilik etken ǵalymdar toby Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik ortalyq mýzeıi qorynda saqtaýly túpnusqa qoljazbalar negizinde ázirlegen eki tomdyq ǵylymı-ınventarlyq katalog. Onda Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty qundy málimetter jınaqtalǵan (Almaty: Intellservıs, 2020).
Ekinshisi – M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı toby daıyndaǵan Abaı shyǵarmalarynyń úsh tomdyq akademııalyq tolyq jınaǵy (Almaty: Jazýshy, 2020).
Osy eki eńbektegi jarııalanymdar bizge Abaı óleńindegi daýly joldyń «Mahabbatsyz dúnıe bos» emes, «Mahabbatsyz dúnıe dos» ekenin tolyq aıqyndap beredi.
Memlekettik ortalyq mýzeı katalogynda Turaǵul Abaıuly, Ahat Shákárimuly, sondaı-aq Múrseıit Bikiuly (keıbir zertteýshilerdiń pikirinshe, soǵan telinip júrgen) qoljazbalarynyń faksımıleleri men kırıllıaǵa túsirilgen nusqalary kópshilik qaýymǵa tuńǵysh ret usynylǵan. Osylardyń qaı-qaısycynyń da túp asylyna úńilgende, Abaıdyń «Keıde eser kóńil qurǵyryń» óleńiniń toǵyzynshy joly – kallıgraftardyń árkelki qoltańbasyna qaramastan – «Mahabbatsyz dúnıe/dúnıa dos» bolyp oqylady:
Turaǵul Abaıuly qoljazbasynan (1-tom, 42-bet)
Múrseıit Bikiulyniki delinetin qoljazbadan (1-tom, 514-bet)
Ahat Shákárimuly qoljazbasynan (2-tom, 73-bet)
Ádebıet jáne óner ınstıtýty akademııalyq jınaǵynyń úshinshi tomynda alǵash ret Abaıdyń 1909 jyly Peterborda jaryq kórgen tuńǵysh jınaǵynyń lıtografııalyq kóshirmesi qazirgi qazaq jazýyna túsirilgen nusqasymen qosa jarııalanǵan. Onyń mátininen de «Mahabbatsyz dúnıe dos» degen joldyń aıqyn tańbasyn kóremiz:
Abaıdyń 1909 jylǵy tuńǵysh jınaǵynan (3-tom, 446-bet)
Instıtýt ǵalymdary knıaz Kýdashevtyń, Sádýaqas Shormanovtyń, Múrseıit Bikiulynyń, Tóleý Túgelbaıulynyń, Sherıazdan Marsekovtiń, t.b. kóshirmeshiler men jınaýshylardyń qoljazbalaryna ǵylymı sıpattama jasap, olardyń túpnusqalarynan úzindilerdi jaryqqa shyǵarypty. Eger bul mátindermen túgel tanysýdyń sáti týsa, Abaıdyń biz qarastyryp otyrǵan óleńindegi talasty sózge qatysty pikirdiń dáıegi molaıa túsedi dep oılaımyz.
Mátintanýshy ǵalymdarymyzdyń irgeli izdenisi, tııanaqty tirligi nátıjesinde Abaı tóńiregindegi bir tartystyń túıini tarqaǵan sekildi.
Al endi áýelde Abaıdyń óleńinen «órbip» shyqqan, birqatar oqymystymyzdyń ózindik topshylaýynan týǵan «Mahabbatsyz dúnıe bos» tirkesi de talaı jurttyń sanasyna ornyǵyp, derbes tirshilik ete bastaǵanyna biraz bopty. Buǵan tap osy taqyryptas telesıýjetter men telehabarlar kórsetilip, qoǵamdyq pikirtalastar ótkizilip, tárbıe saǵttary uıymdastyrylyp, áleýmettik jelilerde arnaıy paraqshalar ashylyp, tipti bir aýdandyq teatr sahnasynyń tórinde spektakl qoıylǵany – aıqyn dálel. Munyń syrtynda, kóptegen jastarymyz jyl saıyn 15 sáýirde bıresmı túrde atap ótip júrgen ǵashyqtar kúni – «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» meıramynyń qanaǵatty qaǵıdasyna da aınalyp úlgeripti. Jáne, bir qyzyǵy, kópshilik jurt muny Abaıǵa tıesili danalyq sóz dep qabyldaıdy. Bul da bolsa, teńdessiz ǵulama murasynyń mazmundyq aıasy jaǵynan sheksiz keń óristiligin, túrli qııal men qulshynysqa tamyzyq bola beretinin aıǵaqtaıdy.
«Kaver-versııa» nemese «remeık» demekshi, sondaı jańǵyrtpaly dúnıeler keıde túpnusqadan áldeqaıda kóbirek tanymal bop jatady. Álemdik óner dúnıesinde munyń mysaly jetip artylady. Alysqa uzamaı-aq, ózimizdiń Imanbektiń sátti shyqqan jalǵyz remıksi ony zor shyǵarmashylyq oljaǵa keneltip, kúlli álemge áıgili etti. Bul turǵydan qaraǵanda, «Mahabbatsyz dúnıe bos» degenińiz de – Abaı shyǵarmashylyǵyna qatysty jasalǵan zamanaýı kaver-versııa ispetti.
Álbette, ǵylymnyń talaby basqa. Biz úshin túpnusqa Abaı qymbatty.
Amantaı ShÁRIP,
QR UǴA korrespondent múshesi,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory
