اباي تۋرالى ءبارى ايتىلدى دەپ جۇرگەندە، تاريحشى سايات ىبىراي بۇعان دەيىن ەشكىمنىڭ نازارىنا ىلىكپەگەن تىڭ دەرەكپەن ءبولىستى. بۇل جونىندە ول ارنايى ماقالا جاريالادى. بۇل ابايتانۋعا قانداي جاڭالىق اكەلۋى مۇمكىن؟ دەرەك قايدان الىندى؟ وسى جونىندە تاريحشى سايات ىبىرايمەن سۇحباتتاستىق.
– سايات اعا، ءسىزدىڭ اباي تۋرالى تىڭ دەرەكپەن بولىسكەن ماقالاڭىزدى وقىدىم. سونداعى لەونيد پوكروۆسكيدىڭ جازبالارى بۇعان دەيىن نەگە ابايتانۋشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالعان دەپ ويلايسىز؟
– وتكەن ايدا قىزىلجار قالاسىنا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ باس يمامىنىڭ شاقىرۋمەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋگە باردىم. تاقىرىبىم «رۋحانيات ءۇشىن كۇرەس نەمەسە قازاقتاردىڭ كىتاپ ءىسى» بولاتىن. لەكتسيا بارىسىندا حريستيانداندىرۋ ماسەلەسىن قوزعايتىن بولعام.
وسىعان بايلانىستى ءحىح عاسىردىڭ دەرەكتەرىن ىزدەستىرىپ وتىرعانىمدا «پراۆوسلاۆنىي بلاگوۆەستنيك» جۋرنالىنىڭ «زاپيسكي كيرگيزسكوگو ميسسيونەرا سۆياششەننيكا لەونيدا پوكروۆسكوگو زا 1896 گود» دەگەن ءبىر ماقالاسى كوزگە تۇسەدى. وقي باستادىم. بۇرىن كەزدەسپەگەن، ميسسيونەردىڭ ەستەلىگى قىزىقتىردى. ىشىندە «يبراھيم كولىمباەۆ» دەگەن اتاقتى، ءبىلىمدى اداممەن كەزدەسكەنى ايتىلعان.
بىردەن ونىڭ اباي ەكەنىن ءتۇسىندىم. ونىڭ بىرنەشە ماتىنىندە اباي ەكەندىگىنە سيپات بار. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، بازبىرەۋلەر «كولىمباەۆ دەپ نەگە جازدى، كۋنانباەۆ دەپ جازۋعا ساۋاتى جەتپەدى مە؟» دەگەندەر بار. قىسقاشا ايتقاندا، بۇل دەرەكتىڭ اباي ەمەس ەكەنىن تەرىستەگىسى كەلەتىندەر كوپ. سەبەبى، ابايدى جوق قىلۋ ارقىلى، قازاقتىڭ بولمىسىن جوق قىلعىسى كەلەدى. اباي بۇگىنگى كۇنى دە، ءتىرى كەزىندە دە قازاق بولمىسىنىڭ ساقشىسى بولعان.
ال «كولىمباەۆ» دەپ جازعاندا ساۋاتى جەتپەدى مە، ساياسات سونداي ما، ءتىل زاڭدىلىقتارىنا قاراي سولاي بۇرمالاي ما، مەن بىلمەدىم. بىراق ءتىپتى وسى كۇنگە دەيىن قانشاما ادام، سول ورىستاردىڭ جازىپ بەرگەن، بۇرمالانعان تەگىمەن جۇرگەن جوق پا؟!
ەكىنشىدەن، كەيبىرەۋلەر «كەزدەسۋ سەمەيدە بولماعان» دەپ جازىپ جاتىر. كەزدەسۋ سەمەيدە بولعان جوق، پوكروۆسكي 21 تامىزدا سەمەيدەن جەتىتاۋ، شىڭعىستاۋ، بۇعىلى، كوكىل (كوكەن) بولىستارىن بەتكە العاندىعىن جازادى. ياعني، ابايمەن سەمەيدە ەمەس، شىڭعىستاۋدا كەزدەسكەن. ل.پوكروۆسكي: «5 قىركۇيەك كۇنى مەن قىرعىزدار اراسىندا تانىمال يبراگيم كولىمباەۆقا اقىرى جەتتىم،» - دەپ جازادى.
شىڭعىستاۋدا يبراھيمنەن، ياعني ابايدان اسقان قانداي تانىمال يبراھيم بولۋى مۇمكىن؟ ۇشىنشىدەن، ل. تولستوي تۋرالى ايتادى.
«مەن يبراگيمنىڭ ۇيىندە تۇنەدىم. كوپتەگەن ماسەلەلەردى تالقىلادىق. ول وتە كوپ وقىعان، ءتىپتى فيلوسوفتاردى دا وقىعان، بۇل ءبىلىمىن دە جاسىرعان جوق. مىسالى، گراف ل. تولستوي تۋرالى ۇلكەن ماقتاۋمەن ايتتى، ونى يسلام تۋرالى كوزقاراستى بولىسەتىن ادام دەپ سانايدى،» - دەيدى. وسىعان دالەل ابايدىڭ
“ويىندا جوق ءبىرىنىڭ،
سالتىكوۆ پەن تولستوي.
يا ءتىلماش، يا ادۆوكات،
بولسام دەگەن بارىندە وي-”، دەگەن ءسوزى بار ەمەس پە؟!
ال، ول كەزدە مۇنداي دەڭگەيدە سۇحبات قۇراتىن، ل.تولستوي مەن الەم فيلوسوفتارىنا سىلتەمە جاسايتىن قانداي باسقا ءيبراھيمدى بىلەسىز؟
نازاردان نەگە تىس قالۋى مۇمكىن؟ بۇرىن سوڭدى ابايدىڭ لەونيد دەگەن ميسسيونەرمەن كەزدەسكەنىن ەستىمەپپىز. بىرنەشە ابايتانۋشى عالىم اعالارىما حابارلاسىپ سۇرادىم. اباي تۋرالى كىتاپتاردى ءسۇزىپ شىقتىم. شىنىمەن ونداي دەرەكتىڭ اينالىمدا جوق ەكەنىن كوز جەتكىزگەن سوڭ بارىپ ماقالامىزدى جاريالادىق.
ال ميسسونەر ماقالالارىنىڭ مازمۇنىنا قاراساق، بۇل شىركەۋدىڭ قىزمەتكەرلەرى پايدالاناتىن، نەگىزىنەن ەسەپ پەن نۇسقاۋلىقتار سياقتى. سوعان قاراعاندا وزدەرى سينود ىشىندە پايدالانۋى دا مۇمكىن. ال جۋرنالدىڭ ءوزى ماسكەۋدە 1893 جىلدان ايىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان. ابايتانۋشىلار شىركەۋ جۋرنالىندا اباي تۋرالى ماقالا بار دەپ ەسەپتەمەسە كەرەك دەپ ويلايمىن.
– «پراۆوسلاۆنىي بلاگوۆەستنيك» جۋرنالىنىڭ 1897 جىلعى ساندارى قانشالىقتى قولجەتىمدى بولدى؟ وسى دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋ پروتسەسىندە قيىندىقتار بولدى ما؟
– ءححى عاسىردىڭ يگىلىگى دە، قاسىرەتى دە ينتەرنەت بولىپ تۇر عوي. بۇرىن بۇل جۋرنالدىڭ قول جەتىمدىلىگى قيىن بولعاندىعىندا كۇمان جوق. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن دەرەكتەرگە جول اشىلدى. اتالمىش جۋرنال دا قول جەتىمدى بولىپ قالدى. شىركەۋ سايتتارىندا بۇل جۋرنالدىڭ تولىق شىعارىلىمدارى تۇر. كەز كەلگەن ادام اشىپ وقي بەرۋگە بولادى. تەك تالاپ پەن ىزدەنىس كەرەك.
مەن ابايدىڭ ميسسيونەرلەرمەن تارتىسىن ارنايى زەرتتەپ، ىزدەنگەن جوقپىن. مەنىڭ وبەكتىم قازاقتاردىڭ حريستيانداندىرۋ پروتسەسى ەدى. سول باعىتتاعى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە وسى دەرەكتەرگە اياقاستى ۇشىراپ قالدىم. سوندىقتان، ايتارلىقتاي قيىندىق بولدى دەپ ايتا المايمىن.
– پوكروۆسكي جازباسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ابايدىڭ 1896 جىلعى رۋحاني بەتبۇرىسىن قانداي باسقا دەرەكتەرمەن تولىقتىردىڭىز؟ مىسالى، زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى، وزگە مۇراعات ماتەريالدارى بار ما؟
– بۇگىنگە دەيىن ابايدىڭ سەرگەي دەگەن ميسسيونەرلەرمەن كەزدەسكەندىگى بەلگىلى. ونىڭ ءوزى تەك كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى. دەگەنمەن، ناقتى ابايدىڭ نەمەسە ميسسيونەر سەرگەيدىڭ ەستەلىكتەرى كەزدەسپەيدى. بىراق اتالعان جۋرنالدى تولىق زەرتتەۋ قاجەت. ول جۋرنالدا ارحيموندريد سەرگەيدىڭ دە جازبالارى بار. وسى سەرگەيمەن كەزدەسكەنى ەل اراسىندا، عىلىمي ەڭبەكتەردە دە جازىلادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك سەرگەيمەن كەزدەسۋ جايىندا جازادى. ەل اراسىندا دا ول جايىندا اڭگىمەلەر كەڭىنەن تاراعان.
1896 جىلى اباي «عاقلياسىن» اياقتايدى، بولىستىقتان كەتەدى. كەيىن «عاقليا-تاستيديقاتىنا» كىرىسەدى. سوندىقتان 1896 جىل ابايدىڭ رۋحاني بەتبۇرىسى دەگەن قاتە بولار، بىراق دىنگە دەگەن كوزقاراستارىنا نىق بەكي تۇسكەندەي بوپ كورىنەدى.
سۇراعىڭىزداعى «باسقا دەرەكتەر» ابايعا بايلانىستى ەمەس، سول زامانداعى بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە بايلانىستى جاناما دەرەكتەر وتە كوپ. سول دەرەكتەردى قۇراي وتىرىپ، ءبىر تىزبەككە كەلتىرگەننەن كەيىن ابايدىڭ زامانىنداعى قۇبىلىستاردى انىق بايقاۋعا بولادى.
– ماقالادا اباي مەن ميسسيونەرلەر اراسىنداعى يدەولوگيالىق كۇرەس «يسلام ءۇشىن كۇرەس» دەپ سيپاتتالادى. بۇل كۇرەس تاريحي فاكتىلەردەن گورى يدەيالىق وبراز ەمەس پە ەكەن؟
– XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردى شوقىندىرىپ، حريستيان دىنىنە وتكىزبەك بولعانى – تاريحي شىندىق. حريستيانداندىرۋ مەن ورىستاندىرۋ ەكى پروتسەسس رەتىندە جۇرگەن. ارينە، ەكەۋىنىڭ ماقساتى ءبىر. بۇل ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرگە قارسى ابايدىڭ تۇسىنىگىندەگى يسلام – مەيىرىم مەن ماحابباتتىڭ ءدىنى.
«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى»،- دەمەپ پە ەدى؟
پوكروۆسكيدىڭ ەستەلىگىندە دە «مۇحاممەد پايعامبار ەشقاشان قاسيەتتى سوعىس تۋرالى ۇيرەتكەن ەمەس، ول ءاردايىم عىلىممەن اينالىسۋدى قولداعان، بارلىق ادامعا ماحابباتپەن قاراۋدى ناسيحاتتاعان»، - دەپ ءيبراھيمنىڭ ايتقانىن جازادى. سوندىقتان ابايدىڭ ميسسيونەر سەرگيمەن دە، لەونيد پوكروۆسكيمەن دە بولعان پىكىرتالاستا يسلامدى قورعاۋداعى ۇستانىمىن كورسەتەدى. بۇل كەزدەسۋدە اباي يسلامنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن، ادامگەرشىلىك نەگىزىن العا تارتىپ، ميسسيونەرلىك يدەولوگياعا قارسى تۇرادى. ال يدەيالىق وبراز دەگەنىڭىزگە كەلەتىن بولساق، ابايدىڭ يسلامعا دەگەن كوزقاراسىن تەك ءدىني ەمەس، مادەني جانە رۋحاني تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى رەتىندە دە قاراستىرساق بولادى.
كەڭەستىك كەزەڭدە ابايدىڭ دىنگە قاتىستى كوزقاراسى ساياسي سۇزگىدەن ءوتىپ، ناسيحاتتالماعان. ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ونىڭ يسلامعا جاقىندىعى ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ تىرەگى رەتىندە قايتا باعالاندى.
– بۇل دەرەك ابايتانۋ عىلىمىندا قانداي جاڭا باعىت نەمەسە تىڭ كوزقاراس ۇسىندى دەپ ويلايسىز؟
– جاڭا باعىت دەپ ايتۋ دۇرىس بولماس. سەبەبى مەن ابايتانۋشى ەمەسپىن، ابايتانۋعا جاڭا باعىت اكەلۋ دەگەن ماقساتىم دا جوق. ۇسىنعان تىڭ دەرەكتىڭ ابايتانۋشىلارعا، حاكىم ابايدىڭ 180 جىلدىعىنا تارتۋ ەتكەن سىيلىعىم دەسەك بولادى. مۇمكىن، ابايتانۋعا پايداسى ءتيىپ قالار دەگەن ءۇمىتىم دە بار. ويتكەنى سوڭعى كەزدە ابايدى جوققا شىعارۋشىلار بوي كورسەتە باستاعانى جاسىرىن ەمەس.
ماسەلەن، زاۋرە باتاەۆا ءبىر ماقالاسىندا «پري ەتوم فيزيچەسكيح سلەدوۆ جيزني پيساتەليا نەت... بولەە توگو، نە نايدەنو ني ودنوگو ۋپومينانيا وب اباە ۆ پيسماح تاكيح رۋسسكيح سسىلنىح، كاك سەۆەرين گروسس يلي ەۆگەني ميحاەليس، س كوتورىمي، گوۆوريات، اباي پوددەرجيۆال سۆيازي»،- دەگەن ەدى. بۇگىنگى تاڭدا مۇنداي كوزقاراستاعى ادامدار كەزدەسىپ جاتقانى جانعا باتادى. سىرتتىڭ نۇسقاۋلىقتارىمەن دۇشپاننىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنەدى. ابايعا قارسى ادامدار، ۇلتقا قارسى ادامدار عوي.
تابىلىپ وتىرعان دەرەكتەر، ياعني، لەونيد پوكروۆسكيدىڭ جازباسى، سول كوزقاراستاعى ادامدارعا دالەل دە، جاۋاپ تا دەپ ايتا الامىز.
– اعا، ابايدى زەرتتەپ، مۇراسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ جۇرگەندەر اقىندى باسقا قىرىنان تاني تۇسەدى، وسى زەرتتەۋ بارىسىندا اباي ءسىز ءۇشىن قاي قىرىنان اشىلدى؟
– ابايدى وقىعان سايىن، تەرەڭ تۇڭعيىق ەكەنىن تۇسىنەم. ابايدىڭ تاريحي تۇلعاسىن زەرتتەۋگە بولاتىن شىعار، بىراق ولەڭدەرىن زەرتتەۋ دەگەن بولماس، ونى ءتۇسىنۋ قاجەت. ال تابىلعان دەرەك، ابايدىڭ ءحىح عاسىردا جۇرگىزىلگەن قازاق ساناسىنىڭ وتارلاۋىنا قارسى كۇرەسكەر رەتىندە تانىتا تۇسەدى.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
