Abai turaly bärı aityldy dep jürgende, tarihşy Saiat Ybyrai būǧan deiın eşkımnıŋ nazaryna ılıkpegen tyŋ derekpen bölıstı. Būl jönınde ol arnaiy maqala jariialady. Būl abaitanuǧa qandai jaŋalyq äkeluı mümkın? Derek qaidan alyndy? Osy jönınde tarihşy Saiat Ybyraimen sūhbattastyq.
– Saiat aǧa, sızdıŋ Abai turaly tyŋ derekpen bölısken maqalaŋyzdy oqydym. Sondaǧy Leonid Pokrovskiidıŋ jazbalary būǧan deiın nege abaitanuşylardyŋ nazarynan tys qalǧan dep oilaisyz?
– Ötken aida Qyzyljar qalasyna Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ bas imamynyŋ şaqyrumen dın qyzmetkerlerımen kezdesuge bardym. Taqyrybym «Ruhaniiat üşın küres nemese qazaqtardyŋ kıtap ısı» bolatyn. Leksiia barysynda hristiandandyru mäselesın qozǧaityn bolǧam.
Osyǧan bailanysty HIH ǧasyrdyŋ derekterın ızdestırıp otyrǧanymda «Pravoslavnyi Blagovestnik» jurnalynyŋ «Zapiski kirgizskogo missionera sviaşennika Leonida Pokrovskogo za 1896 god» degen bır maqalasy közge tüsedı. Oqi bastadym. Būryn kezdespegen, missionerdıŋ estelıgı qyzyqtyrdy. Işınde «İbrahim Kolymbaev» degen ataqty, bılımdı adammen kezdeskenı aitylǧan.
Bırden onyŋ Abai ekenın tüsındım. Onyŋ bırneşe mätınınde Abai ekendıgıne sipat bar. Ony aityp otyrǧan sebebım, bäzbıreuler «Kolymbaev dep nege jazdy, Kunanbaev dep jazuǧa sauaty jetpedı me?» degender bar. Qysqaşa aitqanda, būl derektıŋ Abai emes ekenın terıstegısı keletınder köp. Sebebı, Abaidy joq qylu arqyly, qazaqtyŋ bolmysyn joq qylǧysy keledı. Abai bügıngı künı de, tırı kezınde de qazaq bolmysynyŋ saqşysy bolǧan.
Al «Kolymbaev» dep jazǧanda sauaty jetpedı me, saiasat sondai ma, tıl zaŋdylyqtaryna qarai solai būrmalai ma, men bılmedım. Bıraq tıptı osy künge deiın qanşama adam, sol orystardyŋ jazyp bergen, būrmalanǧan tegımen jürgen joq pa?!
Ekınşıden, keibıreuler «kezdesu Semeide bolmaǧan» dep jazyp jatyr. Kezdesu Semeide bolǧan joq, Pokrovskii 21 tamyzda Semeiden Jetıtau, Şyŋǧystau, Būǧyly, Kökıl (Köken) bolystaryn betke alǧandyǧyn jazady. Iаǧni, Abaimen Semeide emes, Şyŋǧystauda kezdesken. L.Pokrovskii: «5 qyrküiek künı men qyrǧyzdar arasynda tanymal İbragim Kolymbaevqa aqyry jettım,» - dep jazady.
Şyŋǧystauda İbrahimnen, iaǧni Abaidan asqan qandai tanymal İbrahim boluy mümkın? Üşınşıden, L. Tolstoi turaly aitady.
«Men İbragimnıŋ üiınde tünedım. Köptegen mäselelerdı talqyladyq. Ol öte köp oqyǧan, tıptı filosoftardy da oqyǧan, būl bılımın de jasyrǧan joq. Mysaly, graf L. Tolstoi turaly ülken maqtaumen aitty, ony islam turaly közqarasty bölısetın adam dep sanaidy,» - deidı. Osyǧan dälel Abaidyŋ
“Oiynda joq bırınıŋ,
Saltykov pen Tolstoi.
Iа tılmaş, ia advokat,
Bolsam degen bärınde oi-”, degen sözı bar emes pe?!
Al, ol kezde mūndai deŋgeide sūhbat qūratyn, L.Tolstoi men älem filosoftaryna sılteme jasaityn qandai basqa İbrahimdı bılesız?
Nazardan nege tys qaluy mümkın? Būryn soŋdy Abaidyŋ Leonid degen missionermen kezdeskenın estımeppız. Bırneşe abaitanuşy ǧalym aǧalaryma habarlasyp sūradym. Abai turaly kıtaptardy süzıp şyqtym. Şynymen ondai derektıŋ ainalymda joq ekenın köz jetkızgen soŋ baryp maqalamyzdy jariialadyq.
Al missoner maqalalarynyŋ mazmūnyna qarasaq, būl şırkeudıŋ qyzmetkerlerı paidalanatyn, negızınen esep pen nūsqaulyqtar siiaqty. Soǧan qaraǧanda özderı sinod ışınde paidalanuy da mümkın. Al jurnaldyŋ özı Mäskeude 1893 jyldan aiyna ekı ret şyǧyp tūrǧan. Abaitanuşylar şırkeu jurnalynda Abai turaly maqala bar dep eseptemese kerek dep oilaimyn.
– «Pravoslavnyi Blagovestnik» jurnalynyŋ 1897 jylǧy sandary qanşalyqty qoljetımdı boldy? Osy derekterge qol jetkızu prosesınde qiyndyqtar boldy ma?
– HHI ǧasyrdyŋ igılıgı de, qasıretı de internet bolyp tūr ǧoi. Būryn būl jurnaldyŋ qol jetımdılıgı qiyn bolǧandyǧynda kümän joq. Bügıngı taŋda köptegen derekterge jol aşyldy. Atalmyş jurnal da qol jetımdı bolyp qaldy. Şırkeu saittarynda būl jurnaldyŋ tolyq şyǧarylymdary tūr. Kez kelgen adam aşyp oqi beruge bolady. Tek talap pen ızdenıs kerek.
Men Abaidyŋ missionerlermen tartysyn arnaiy zerttep, ızdengen joqpyn. Menıŋ obektım qazaqtardyŋ hristiandandyru prosesı edı. Sol baǧyttaǧy ızdenısterdıŋ nätijesınde osy derekterge aiaqasty ūşyrap qaldym. Sondyqtan, aitarlyqtai qiyndyq boldy dep aita almaimyn.
– Pokrovskii jazbasyna süiene otyryp, Abaidyŋ 1896 jylǧy ruhani betbūrysyn qandai basqa derektermen tolyqtyrdyŋyz? Mysaly, zamandastarynyŋ estelıkterı, özge mūraǧat materialdary bar ma?
– Bügınge deiın Abaidyŋ Sergei degen missionerlermen kezdeskendıgı belgılı. Onyŋ özı tek Kökbai Janataiūlynyŋ estelıgınde aitylady. Degenmen, naqty Abaidyŋ nemese missioner Sergeidıŋ estelıkterı kezdespeidı. Bıraq atalǧan jurnaldy tolyq zertteu qajet. Ol jurnalda arhimondrid Sergeidıŋ de jazbalary bar. Osy Sergeimen kezdeskenı el arasynda, ǧylymi eŋbekterde de jazylady. Zertteuşılerdıŋ barlyǧy derlık Sergeimen kezdesu jaiynda jazady. El arasynda da ol jaiynda äŋgımeler keŋınen taraǧan.
1896 jyly Abai «Ǧaqliiasyn» aiaqtaidy, bolystyqtan ketedı. Keiın «Ǧaqliia-tastidiqatyna» kırısedı. Sondyqtan 1896 jyl Abaidyŋ ruhani betbūrysy degen qate bolar, bıraq dınge degen közqarastaryna nyq beki tüskendei bop körınedı.
Sūraǧyŋyzdaǧy «basqa derekter» Abaiǧa bailanysty emes, sol zamandaǧy bolyp jatqan prosesterge bailanysty janama derekter öte köp. Sol derekterdı qūrai otyryp, bır tızbekke keltırgennen keiın Abaidyŋ zamanyndaǧy qūbylystardy anyq baiqauǧa bolady.
– Maqalada Abai men missionerler arasyndaǧy ideologiialyq küres «islam üşın küres» dep sipattalady. Būl küres tarihi faktılerden görı ideialyq obraz emes pe eken?
– XIX ǧasyrda Resei imperiiasy qazaqtardy şoqyndyryp, hristian dınıne ötkızbek bolǧany – tarihi şyndyq. Hristiandandyru men orystandyru ekı prosess retınde jürgen. Ärine, ekeuınıŋ maqsaty bır. Būl missionerlık äreketterge qarsy Abaidyŋ tüsınıgındegı islam – meiırım men mahabbattyŋ dını.
«Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de süi, ol Allany jannan tättı.
Adamzattyŋ bärın süi, bauyrym dep,
Jäne Haq jol osy dep ädılettı»,- demep pe edı?
Pokrovskiidıŋ estelıgınde de «Mūhammed paiǧambar eşqaşan qasiettı soǧys turaly üiretken emes, ol ärdaiym ǧylymmen ainalysudy qoldaǧan, barlyq adamǧa mahabbatpen qaraudy nasihattaǧan», - dep İbrahimnıŋ aitqanyn jazady. Sondyqtan Abaidyŋ missioner Sergiimen de, Leonid Pokrovskiimen de bolǧan pıkırtalasta islamdy qorǧaudaǧy ūstanymyn körsetedı. Būl kezdesude Abai islamnyŋ ruhani tereŋdıgın, adamgerşılık negızın alǧa tartyp, missionerlık ideologiiaǧa qarsy tūrady. Al ideialyq obraz degenıŋızge keletın bolsaq, Abaidyŋ islamǧa degen közqarasyn tek dıni emes, mädeni jäne ruhani täuelsızdık mäselesı retınde de qarastyrsaq bolady.
Keŋestık kezeŋde Abaidyŋ dınge qatysty közqarasy saiasi süzgıden ötıp, nasihattalmaǧan. Al täuelsızdık alǧannan keiın onyŋ islamǧa jaqyndyǧy ūlttyq ruhaniiattyŋ tıregı retınde qaita baǧalandy.
– Būl derek abaitanu ǧylymynda qandai jaŋa baǧyt nemese tyŋ közqaras ūsyndy dep oilaisyz?
– Jaŋa baǧyt dep aitu dūrys bolmas. Sebebı men abaitanuşy emespın, abaitanuǧa jaŋa baǧyt äkelu degen maqsatym da joq. Ūsynǧan tyŋ derektıŋ abaitanuşylarǧa, Häkım Abaidyŋ 180 jyldyǧyna tartu etken syilyǧym desek bolady. Mümkın, abaitanuǧa paidasy tiıp qalar degen ümıtım de bar. Öitkenı soŋǧy kezde Abaidy joqqa şyǧaruşylar boi körsete bastaǧany jasyryn emes.
Mäselen, Zäure Bataeva bır maqalasynda «Pri etom fizicheskih sledov jizni pisatelia net... Bolee togo, ne naideno ni odnogo upominaniia ob Abae v pismah takih russkih ssylnyh, kak Severin Gross ili Evgenii Mihaelis, s kotorymi, govoriat, Abai podderjival sviazi»,- degen edı. Bügıngı taŋda mūndai közqarastaǧy adamdar kezdesıp jatqany janǧa batady. Syrttyŋ nūsqaulyqtarymen dūşpannyŋ soiylyn soǧyp jürgendei bolyp körınedı. Abaiǧa qarsy adamdar, ūltqa qarsy adamdar ǧoi.
Tabylyp otyrǧan derekter, iaǧni, Leonid Pokrovskiidıŋ jazbasy, sol közqarastaǧy adamdarǧa dälel de, jauap ta dep aita alamyz.
– Aǧa, Abaidy zerttep, mūrasyna tereŋ üŋılıp jürgender aqyndy basqa qyrynan tani tüsedı, osy zertteu barysynda Abai sız üşın qai qyrynan aşyldy?
– Abaidy oqyǧan saiyn, tereŋ tūŋǧiyq ekenın tüsınem. Abaidyŋ tarihi tūlǧasyn zertteuge bolatyn şyǧar, bıraq öleŋderın zertteu degen bolmas, ony tüsınu qajet. Al tabylǧan derek, Abaidyŋ HIH ǧasyrda jürgızılgen qazaq sanasynyŋ otarlauyna qarsy küresker retınde tanyta tüsedı.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
