قانداستار» جوباسى اياسىندا ءار تاراپتان كەلەتىن ورالمان قازاقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداۋ مىندەتىمىز. قىزىعى ءار ەلدەن كەلەتىن قانداستارعا قر ورالماندار تۋرالى زاڭى ءار قالاي. وسى نەگىزدە شەت ەلدە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداستاردان سۇقبات الىپ، قيىنشىلىقتارىن ءوز اۋىزدارىمەن سويلەتكەندى ءجون كورگەن ەدىك. بۇگىنگى قوناعىمىز موڭعوليا ەلىنەن تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى كەلگەن، قۋاندىق شاماحايۇلى. ارعى جاقتا قالعان قانداستارعا شىن جانى اشيتىن قۋاندىق اعا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جاي كۇيىن اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى.
- ءسىز موڭعوليادان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنسىز، قاي جىلدارى كەلگەن ەدىڭىز؟
-مەن 1993 جىلى موڭعوليادان ەكى ەل اراسىنداعى ەڭبەك شارتى بويىنشا جەزقازعان قالاسىنا كوشىپ كەلگەن ەدىم. جالپى، كوشى-قون پروتسەسى سوۆەت وداعى تاراماي تۇرىپ باستالعان. سوۆەت وداعى موڭعوليادان ەڭبەك كۇشى رەتىندە قازاقستاننىڭ سوۆحوز-كولحوزدارىنا مالشى، ديحاندار كەرەك دەپ ءوتىنىم جولداعان. ونى قابىلداعان موڭعولياداعى قازاقتار «قازاقستانعا جەتىپ الساق بولدى. قالعانىن كورە جاتارمىز» دەسىپ، قالاداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى باستاپ كوشە باستادى. ولار العاشقى جىلداردا جوعارى ءبىلىم العان ديپلومدارىن ساندىقتىڭ تۇبىنە سالىپ تاستاپ، سوۆحوزداردا مال باقتى. ال، مەن ونداي كەلىسىم شارتتى قابىلدامادىم. 1992 جىلى قازاقستانعا سول تۇستاعى موڭعوليانىڭ ۇلتتىق اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ (مونتسامە) كومانديروۆكاسىمەن ساپارلاپ، ەلگە كەلىپ قونىستانۋشىلاردىڭ جاعدايىمەن تانىسقان ەدىم.
تۋىستارىم سول جىلى جەزقازعاننىڭ جەزدى اۋدانىنا قونىس اۋدارعاندىقتان ولاردىڭ دا جاعدايىن بىلۋگە بايقوڭىر سوۆحوزىنا سوققان بولاتىنمىن. قايتار جولدا وبلىستىق «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا كەلىپ، باس رەداكتورمەن تانىستىم. سابىر ساۋىتباەۆ دەگەن كىسى ەكەن. جاسى ۇلكەن، كوپتى كورگەن اقساقال اعامىز ماعان قولقا سالدى. «بىرگە تۋىسقان باۋىرلارىڭ مەن اناڭا سۇيەۋ بول. قالاعا كوشىپ كەل. بوتەن ەلدى نە قىلاسىڭ، قازاقتا «جات جارىلقامايدى، ءوز ولتىرمەيدى، وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن ءسوز بار. مەن سەنى قىزمەتكە قابىلدايمىن» - دەپ، ءاي-شايعا قاراماستان، موڭعوليانىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنە رەسمي حات جازىپ، سومكەمە سالىپ بەردى.
سونىمەن، ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ 1993 جىلى 18 تامىزدا موڭعوليامەن ءبىرجولاتا قوشتاسىپ، قازاقستانعا كەلىپ قونىستانعان جايىم بار.
- موڭعولياعا قالايشا تاپ بولىپ ءجۇرسىز؟
-موڭعوليا – مەنىڭ دە، اكەمنىڭ دە تۋعان مەكەنى. اتام ءدوڭتاي قوجامبەتۇلى قازىرگى شىڭجاڭنىڭ التاي ولكەسىندە تۋىپ-وسكەن ادام.
1920 جىلداردىڭ سوڭىندا شىعىس تۇركىستانداعى ساياسي، الەۋمەتتىك جاعداي كۇرت شيەلەنىسىپ، قىتايلار قازاقتاردى ىشكى ولكەلەرىنە قاراي ىعىستىرىپ، جاپپاي قىتايلاندىرۋ ساياساتتارىنىڭ شەت-جاعاسى سىر بەرە باستاعان تۇستا ءدوڭتاي ءۇش مىڭعا جۋىق قازاق وتباسىن باستاپ موڭعولياعا قونىس اۋدارعان.
ولار شەكاراداعى اجبوعدا تاۋىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر ۇلكەن تاۋدى ۋاقىتشا مەكەن ەتىپ ءبىر جىلعا جۋىق تۇرادى دا موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارۋىمەن زاۆحان ايماعىنىڭ بورح دەگەن جەرىنە كەلىپ، قونىستانىپ، دەربەس قازاق حوشۋن (اۋدان) بولىپ ۇيىمداستىرىلادى. جوعارىداعى تاۋدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەرگىلىكتى مونعولدار حاساگت حايرحان ۋل (قازاق اۋليە تاۋى) دەپ اتايدى.
موڭعول جەرىنە قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ العاش رەت شوعىرلانعانى جانە تۇڭعىش دەربەس اكىمشىلىك جۇيەسى - حوشۋن قۇرىپ ءوزىن-ءوزى باسقارعانى دا وسى ەدى. بۇل كەزدە قازىرگى قازاق ايماعى بايان-ولگي ورناماعانىمەن وندا دا 1911 جىلى كەلىپ ورنالاسقان ازعانا قازاق بولعان.
شىعىس تۇركىستاندىقتار ونى قوبدا بەتى دەپ اتاعان، ياعني سىرتقى موڭعوليانىڭ چاندمان-ۋل ايماعىنا قارايتىن. سوندا ءدوڭتاي اتام ءوز ەلىنىڭ كوشىن باتىستاعى قانداستارىنا قاراي بۇرماي نەگە ورتالىقتى بەتكە الدى. - دەگەن سۇراق تۋى ورىندى.
مۇندا ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بولعان. بىرىنشىدەن. شىڭجاڭداعى قۇمىل، باركولدەن موڭعولياداعى قوبدا بەتىنە دەيىن جەر الىس. مال-جانمەن، بالا شاعامەن ايلاپ-جىلداپ ءجۇرىپ جەتۋ وڭاي ەمەس. سونىمەن قاتار جول-جونەكەي ۇرى-قارى، قاشقىن-توناۋشىلار دا كوپ. ەكىنشىدەن، قوبدا بەتى - قازاقتىڭ اتا جاۋى جوڭعارلاردىڭ ەجەلگى مەكەنى. ونداعى ۇرانقاي، دوربەتتەردەن گورى قازاقتار ءۇشىن كەڭ قولتىق، اق كوڭىل، كەڭ پەيىل ورتالىقتاعى حالحا (موڭعول ىشىندەگى رۋ) جۇرتى قولايلى ەدى. ۇشىنشىدەن، چاندمان-ۋل ايماعى باتىس شەكاراداعى قيىر شەتكى ولكە. ەل استاناسى ۇلانباتىر ەكى مىڭ شاقىرىمداي الىس.
مىنە، وسىلايشا 1929 جىلى قازىرگى زاۆحان ايماعىنىڭ الدارحان، گوۆ-التاي ايماعىنىڭ دارۆي ەلدى مەكەندەرىنىڭ ولكەسىندە بورح دەپ اتالاتىن قازاق حوشۋنى وراناعان.
كەزىندە بۇل حوشۋنعا موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ سول تۇستاعى پرەمەر-ءمينيسترى گەندەن، از ۇلتتار جونىندەگى كەڭەستىڭ توراعاسى سۋراحبايار باستاعان رەسمي ادامدار ۇنەمى ات ءىزىن سالىپ، قازاق وتباسىلارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، جاي-كۇيىمەن تانىسىپ تۇرعان. اۋدان اكىمى رەتىندە ءدوڭتاي دا ۇلانباتىرعا ءجيى بارىپ، ءارتۇرلى جيىن-ماسليحاتتارعا تۇراقتى قاتىسقان. بىردە وسىنداي كەزەكتى ساپاردان ورالعان سوڭ ونشاقتى قازاق بالانى ۇلانباتىرعا وقۋعا اتتاندىرعان. ولاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تۇڭعىش ۇلى نۇكەي دە بولعان. بۇلار مونعولشا ءبىلىم العان العاشقى قازاق زيالىلارى ەدى.
مونعول مەملەكەتى مەن ۇكىمەتى قازاقتارعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتە ءبىلدى. ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني كوپتەگەن شارالاردى بەلگىلەپ جۇزەگە اسىرعان. حوشۋن اكىمى ءدوڭتايدى ەل پارلامەنتىنىڭ پالاتاسىنا باسقارما مۇشەسى ەتىپ سايلاعان، قازاق وتباسىلارىن مالدان الاتىن ءارتۇرلى الىم-سالىقتاردان بوساتقان. كۇندەلىكتى تۇتىناتىن كەيبىر زات-تاۋارلاردى قازاق وتباسىلارىنا العاشقى جىلدارى تەگىن تاراتقان.
ءتولدى ءدىن امان اياقتاندىرعان ، مالىنا مول قوندىلىق الدىرعان، ءتورت تۇلىكتى تەڭ وسىرگەن ادامدارعا ءارتۇرلى تارتۋ-تارالعى بەرىپ سىيلاعان. ولارعا «جاقسى مالشى» دەگەن اتاق بەرىپ، ەلدىڭ استاناسىنا قوناققا شاقىرىپ، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتكەن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بوتەن جۇرت، بوگدە جەرگە قونىس تەپكەن قانداستارىمىزدىڭ سوندا ورنىعىپ ەل بولىپ كەتۋىنە بارلىق جاعدايدى جاساعان. بۇل جونىندە اقىن اتام ءدوڭتاي ءبىر ولەڭىندە.
«ۇشقالاق بوپ ۇمتىلىپ ويناقتاما،
بولادى سابىر ءتۇبى – ءبىر سارى التىن.
زاۆحاننىڭ ايماعىندا باۋىر قىلىپ،
مەن تۇرمىن وسى كۇندە قازاق، سارتىن» - دەپ جىرلاعانى بار (موڭعوليا، «شۇعىلا» جۋرنالى، 62-بەت، №2, 1993 جىل).
وسىلايشا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا 1937 جىلداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنىڭ ءدۇمپۋى جىراقتاعى مونعول جەرىنە دە جەتەدى. بىراق، بارلىق
پالە-جالا تىكەلەي جوعارىدان كەلىپ جابىسپادى. الدىمەن ازعانا قازاق ءوز ىشىنەن بۇلىنە باستادى. قايسى بىرەۋلەر ءدوڭتايدىڭ مونعولدار اراسىندا، ۇكىمەت الدىندا قادىرلى بولىپ، قۇرمەتكە بولەنە باستاعانىن قىزعانسا، ەندى بىرەۋلەرى ونىڭ كوزىن قۇرتىپ ورنىنا اكىم بولعىسى كەلىپ، «تاققا» تالاسادى. مۇنىڭ كەسىرى حالىققا ءتيدى.
«دوڭتايعا ەرىپ حالحا بولعانشا، التايعا قايتىپ حان-زۋ بولايىق» - دەيتىندەر دە شىعادى. ەل ورتاسىنا ادەيى تاراتىلعان مۇنداي قاڭقۋ سوزدەر اعايىنداردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالادى. ابدان ەسىمدى بەلگىلى ازامات باستاعان ءبىر مىڭ وتباسى ەلدەن ءبولىنىپ، قوبدا بەتىنە قاراي كوشىپ كەتەدى. ولاردىڭ ءبىر توبى شىڭجانعا اسىپ جونەلەدى.
وسىنداي اۋمالى-توكپەلى ءساتتى پايدالانعان ءبىر پىسىقاي «ءدوڭتاي ءوزى ءدىندار، مولدا ادام بولعاندىقتان حالىق ۇكىمەتىنىڭ قاس جاۋى. باس ءۋازىر گەندەننىڭ دوسى، ەكەۋى دە جاپونيانىڭ تىڭشىلارى» - دەپ پالە-جالانى قاپتاتقان ارىزدى كگب-نىڭ موڭعولياداعى بولىمىنە ايدايدى.
ءدوڭتايدىڭ قالاي ۇستالعانى جايىندا بەلگىلى جازۋشى سەيىتحان ابىلقاسىمۇلى «كىسىنەپ جىلاعان سايگۇلىك» اتتى دەرەكتى اڭگىمەسىندە بىلاي دەپ جازادى. «ول ء(دوڭتاي) زاۆحان جەرىندەگى قازاق حوشۋنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى بولاتىن. ۇلانباتىرداعى جينالىسقا بارىپ، قايتىپ كەلىسىمەن ماشينادان تۇسە بەرە اياعىن جەرگە تيگىزبەي قارۋلى ساقشىلار تارپا باس سالىپ ۇستاپ، بايلاپ-ماتاپ اجال ارانىنا اپارىپ سۇڭگىتكەن («جۇلدىز» جۋرنالى، №5 1993 جىلى112 ب).
وسىلايشا، ەل اعاسى، ەسىل ازامات «حالىق جاۋى، جاپون تىڭشىسى» دەگەن ناقاق جالامەن ۋلياستاي قالاسىندا تۇرمەگە جابىلىپ، تۇڭعىش ۇلى نۇكەي، ءىنىسى قۇدىستارمەن بىرگە 1938 جىلى اتىلعان. ارتىندا قالعان ەلىنىڭ دە بەرەكەسى قاشىپ، حوشۋنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ماحمەت تە ىلە-شاعالا ۇستالىپ كەتتى. ەل-جۇرت تۇگەلدەي دەرلىك قوبدا بەتىنە اۋا كوشكەن. مەنىڭ اتا-بابامنىڭ موڭعولياعا تاپ بولۋىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسى.
- ەلگە كەلگەن سوڭ كۆوتا الا الدىڭىز با؟
-ءبىز كەلگەن جىلدارى «كۆوتا»، «كوشى-قون زاڭى» دەگەندەرمەن قوسا «ورالمان» دەگەن اتاۋ دا بولماعان. جەرگىلىكتى جۇرت ءبىزدى «تۋىسقاندار»، «قانداستار»، «باۋىرلار» دەپ اتايتىن. ارينە، ەل ءىشى بولعان سوڭ كوزدى الا بەرە «موڭعولدار» دەي سالاتىندار دا بولعان شىعار. بىراق، سول كۆوتا بولماسا دا، ەشبىر قيىندىق كورگەن جوقپىز. جۇمىسسىز قالعان كەزىم جوق، باسپانا دا تابىلىپ تۇردى، ەشتەڭەدەن تارشىلىق بولمادى. ەل قالاي كۇن كورسە مەن دە سولاردىڭ قاتارىندا بولىپ كەلە جاتقان جايىم بار.
-قازاقستانعا كەلگەندە قينالدىڭىز با، ەڭ ءبىرىنشى قيىندىعىڭىز؟
-جوعارىدا ايتتىم، قۇدايعا شۇكىر، قيىندىق بولعان ەمەس، ءالى دە ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. قازاقتا «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن بار عوي. نە كورسەم دە، حالىقتىڭ ىشىندەمىن.
- بىزدەگى "قانداستار" جوباسى اياسىندا تاريحي وتانىنا قايتقىسى كەلگەن كوپ قانداستار حابارلاسادى. بايقاعانىمىز ءار ەلدەن كەلەتىندەر ءۇشىن ءار تاراپتى زاڭدار بارلىعى، ايتىڭىزشى موڭعوليا قازاقتارىنا بەرى ءوتۋ ءۇشىن قاي قۇجات قيىندىق تۋدىرادى؟
-ونداعى كوپ اعايىن قولدارىنداعى مالىمەن كوشكىلەرى كەلەدى. وعان موڭعول وكىمەتى رۇقسات بەرمەيدى جانە رەسەي شەكاراسىمەن تاۋلى التاي ولكەسى ارقىلى وتەتىندىكتەن ولار دا بارىنشا بوگەت جاسايدى. ەڭ بەرگىسىن ايتقاندا، سونداعى قازاقتار ءبىزدىڭ ەلگە سوعىمعا مال ساتايىن دەسە دە ەكى ەل اراسىندا جاسالعان زاڭدىق اكتىلەر جوق. باستى قيىندىق وسى شىعار.
- جالپى العاندا موڭعوليادا قانشا قازاق تۇرادى؟
-سوڭعى ساناق بويىنشا 150 مىڭعا جەتتى دەسىپ ءجۇر.
-كۇن كورىس دەڭگەيى قانداي؟
-قازاقستانداعى جاعدايمەن بىردەي، كوپ ايىرماشىلىق جوق. ءبىر ارتىقشىلىقتارى ولاردا مال باسى كوپ جانە ونىڭ ءجۇن-جۇرقاسى، ءتۇبىتى، تەرى-تەرسەگى دەگەندەي شيكى زات ونىمدەرى قىمبات. ونى جەرگىلىكتى كومپانيالارعا جانە شەكارالىق ساۋدا ارقىلى قىتاي كاسىپورىندارىنا جوعارى باعامەن ساتا الادى. سوندىقتان، كۇنكورىستەرى دە ايتارلىقتاي ءتاۋىر بولسا كەرەك.
-ارعى بەتتەن كەلگەنەن كەيىن، قانداستاردىڭ جاعدايىن سىزدەن ارتىق بىلەتىن ادام از، ەگەر قولىڭىزدا تۇرسا قاي زاڭدى وزگەرتەر ەدىڭىز؟
ەلگە كاسىپكەرلەردى كوبىرەك تارتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ىسكەر جاستاردىڭ ەلگە كەلىپ، بيزنەس جاساۋلارىنا مۇمكىندىك بەرىلسە، العاشقى جىلدارى كاسىبىن تۇراقتاندىرعانشا ۇكىمەتتەن جەڭىلدىكتەر جاسالسا. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا اسىرەسە، اتا كاسىبىمىز مال وسىرۋگە، ودان الاتىن ونىمدەردى جاڭا تەحنولوگيامەن جاساۋعا قولداۋ كورسەتىلسە. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، سىبايلاس جەمقورلىق پەن مال ۇرلىعىن تيۋدى قولعا السا.
ايدا كوجمامبەتوۆا
