Mońǵolııa qazaqtaryna qoldaǵy maldarymen kóshýge ruqsat berilse

2299
Adyrna.kz Telegram

Qandastar» jobasy aıasynda ár taraptan keletin oralman qazaqtardyń muń-muqtajyn tyńdaý mindetimiz. Qyzyǵy ár elden keletin qandastarǵa QR oralmandar týraly zańy ár qalaı. Osy negizde Shet elde tarydaı shashylyp júrgen qandastardan suqbat alyp, qıynshylyqtaryn óz aýyzdarymen sóıletkendi jón kórgen edik. Búgingi qonaǵymyz Mońǵolııa elinen táýelsizdik alǵan jyldary kelgen, Qýandyq Shamahaıuly. Arǵy jaqta qalǵan qandastarǵa shyn jany ashıtyn Qýandyq aǵa Mońǵolııa qazaqtarynyń jaı kúıin áńgimelep bergen edi.

- Siz Mońǵolııadan kelgen qandastarymyzdyń biri ekensiz,  qaı jyldary kelgen edińiz?

-Men 1993 jyly Mońǵolııadan eki el arasyndaǵy Eńbek sharty boıynsha Jezqazǵan qalasyna kóship kelgen edim. Jalpy, kóshi-qon proesi Sovet odaǵy taramaı turyp bastalǵan. Sovet odaǵy Mońǵolııadan eńbek kúshi retinde Qazaqstannyń sovhoz-kolhozdaryna malshy, dıhandar kerek dep ótinim joldaǵan. Ony qabyldaǵan Mońǵolııadaǵy qazaqtar «Qazaqstanǵa jetip alsaq boldy. Qalǵanyn kóre jatarmyz» desip, qaladaǵy zııaly qaýym ókilderi bastap kóshe bastady. Olar alǵashqy jyldarda joǵary bilim alǵan dıplomdaryn sandyqtyń túbine salyp tastap, sovhozdarda mal baqty. Al, men ondaı kelisim shartty qabyldamadym. 1992 jyly Qazaqstanǵa sol tustaǵy Mońǵolııanyń ulttyq aqparattyq agenttiginiń (Moname) komandırovkasymen saparlap, elge kelip qonystanýshylardyń jaǵdaıymen tanysqan edim.

Týystarym sol jyly Jezqazǵannyń Jezdi aýdanyna qonys aýdarǵandyqtan olardyń da jaǵdaıyn bilýge Baıqońyr sovhozyna soqqan bolatynmyn. Qaıtar jolda oblystyq «Saryarqa» gazetiniń redakııasyna kelip, bas redaktormen tanystym. Sabyr Saýytbaev degen kisi eken. Jasy úlken, kópti kórgen aqsaqal aǵamyz maǵan qolqa saldy. «Birge týysqan baýyrlaryń men anańa súıeý bol. Qalaǵa kóship kel. Bóten eldi ne qylasyń, qazaqta «jat jarylqamaıdy, óz óltirmeıdi, ózge elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» degen sóz bar. Men seni qyzmetke qabyldaımyn» - dep, áı-sháıǵa qaramastan, Mońǵolııanyń Eńbek mınıstrligine resmı hat jazyp, sómkeme salyp berdi.

Sonymen, arada bir jyl ótken soń 1993 jyly 18 tamyzda Mońǵolııamen birjolata qoshtasyp, Qazaqstanǵa kelip qonystanǵan jaıym bar.

- Mońǵolııaǵa qalaısha tap bolyp júrsiz?

-Mońǵolııa – meniń de, ákemniń de týǵan mekeni. Atam Dóńtaı Qojambetuly qazirgi Shyńjańnyń Altaı ólkesinde týyp-ósken adam.

1920 jyldardyń sońynda Shyǵys Túrkistandaǵy saıası, áleýmettik jaǵdaı kúrt shıelenisip, qytaılar qazaqtardy ishki ólkelerine qaraı yǵystyryp, jappaı qytaılandyrý saıasattarynyń shet-jaǵasy syr bere bastaǵan tusta Dóńtaı úsh myńǵa jýyq qazaq otbasyn bastap Mońǵolııaǵa qonys aýdarǵan.

Olar shekaradaǵy Ajboǵda taýynyń mańyndaǵy bir úlken taýdy ýaqytsha meken etip bir jylǵa jýyq turady da Mońǵol úkimetiniń uıǵarýymen Zavhan aımaǵynyń Borh degen jerine kelip, qonystanyp, derbes qazaq hoshýýn (aýdan) bolyp uıymdastyrylady. Joǵarydaǵy taýdy kúni búginge deıin jergilikti monǵoldar Hasagt Haırhan ýýl (Qazaq Áýlıe taýy) dep ataıdy.

Mońǵol jerine qazaqtardyń eń kóp alǵash ret shoǵyrlanǵany jáne tuńǵysh derbes ákimshilik júıesi - hoshýýn quryp ózin-ózi basqarǵany da osy edi. Bul kezde qazirgi qazaq aımaǵy Baıan-Ólgıı ornamaǵanymen onda da 1911 jyly kelip ornalasqan azǵana qazaq bolǵan.

Shyǵys Túrkistandyqtar ony Qobda beti dep ataǵan, ıaǵnı Syrtqy Mońǵolııanyń Chandman-ýýl aımaǵyna qaraıtyn. Sonda Dóńtaı atam óz eliniń kóshin batystaǵy qandastaryna qaraı burmaı nege ortalyqty betke aldy. - degen suraq týýy oryndy.

Munda úsh túrli sebep bolǵan. Birinshiden. Shyńjańdaǵy Qumyl, Barkólden Mońǵolııadaǵy Qobda betine deıin jer alys. Mal-janmen, bala shaǵamen aılap-jyldap júrip jetý ońaı emes. Sonymen qatar jol-jónekeı ury-qary, qashqyn-tonaýshylar da kóp. Ekinshiden, Qobda beti - qazaqtyń ata jaýy jońǵarlardyń ejelgi mekeni. Ondaǵy uranqaı, dórbetterden góri qazaqtar úshin keń qoltyq, aq kóńil, keń peıil ortalyqtaǵy halha (mońǵol ishindegi rý) jurty qolaıly edi. Úshinshiden, Chandman-ýýl aımaǵy batys shekaradaǵy qıyr shetki ólke. El astanasy Ulanbatyr eki myń shaqyrymdaı alys.

Mine, osylaısha 1929 jyly qazirgi Zavhan aımaǵynyń Aldarhan, Gov-Altaı aımaǵynyń Darvı eldi mekenderiniń ólkesinde Borh dep atalatyn qazaq hoshýýny oranaǵan.

Kezinde bul hoshýýnǵa Mońǵolııa Úkimetiniń sol tustaǵy Premer-mınıstri Genden, az ulttar jónindegi keńestiń tóraǵasy Sýrahbaıar bastaǵan resmı adamdar únemi at izin salyp, qazaq otbasylarynyń turmys-tirshiligimen, jaı-kúıimen tanysyp turǵan. Aýdan ákimi retinde Dóńtaı da Ulanbatyrǵa jıi baryp, ártúrli jıyn-máslıhattarǵa turaqty qatysqan. Birde osyndaı kezekti sapardan oralǵan soń onshaqty qazaq balany Ulanbatyrǵa oqýǵa attandyrǵan. Olardyń ishinde óziniń tuńǵysh uly Núkeı de bolǵan. Bular monǵolsha bilim alǵan alǵashqy qazaq zııalylary edi.

Monǵol memleketi men úkimeti qazaqtarǵa jan-jaqty qoldaý kórsete bildi. Saıası, áleýmettik, mádenı kóptegen sharalardy belgilep júzege asyrǵan. Hoshýýn ákimi Dóńtaıdy el parlamentiniń palatasyna basqarma múshesi etip saılaǵan, qazaq otbasylaryn maldan alatyn ártúrli alym-salyqtardan bosatqan. Kúndelikti tutynatyn keıbir zat-taýarlardy qazaq otbasylaryna alǵashqy jyldary tegin taratqan.

Tóldi din aman aıaqtandyrǵan , malyna mol qondylyq aldyrǵan, tórt túlikti teń ósirgen adamdarǵa ártúrli tartý-taralǵy berip syılaǵan. Olarǵa «Jaqsy malshy» degen ataq berip, eldiń astanasyna qonaqqa shaqyryp, erekshe qurmet kórsetken. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bóten jurt, bógde jerge qonys tepken qandastarymyzdyń sonda ornyǵyp el bolyp ketýine barlyq jaǵdaıdy jasaǵan. Bul jóninde aqyn atam Dóńtaı bir óleńinde.

«Ushqalaq bop umtylyp oınaqtama,

Bolady sabyr túbi – bir sary altyn.

Zavhannyń aımaǵynda baýyr qylyp,

Men turmyn osy kúnde qazaq, sartyn» - dep jyrlaǵany bar (Mońǵolııa, «Shuǵyla» jýrnaly, 62-bet, №2, 1993 jyl).

Osylaısha tynysh ómir súrip jatqanda 1937 jyldaǵy saıası qýǵyn-súrginiń dúmpýi jyraqtaǵy Monǵol jerine de jetedi. Biraq, barlyq

pále-jala tikeleı joǵarydan kelip jabyspady. Aldymen azǵana qazaq óz ishinen búline bastady. Qaısy bireýler Dóńtaıdyń monǵoldar arasynda, úkimet aldynda qadirli bolyp, qurmetke bólene bastaǵanyn qyzǵansa, endi bireýleri onyń kózin qurtyp ornyna ákim bolǵysy kelip, «taqqa» talasady. Munyń kesiri halyqqa tıdi.

«Dóńtaıǵa erip halha bolǵansha, Altaıǵa qaıtyp han-zý bolaıyq» - deıtinder de shyǵady. El ortasyna ádeıi taratylǵan mundaı qańqý sózder aǵaıyndardyń arasyna iritki salady. Abdan esimdi belgili azamat bastaǵan bir myń otbasy elden bólinip, Qobda betine qaraı kóship ketedi. Olardyń bir toby Shyńjanǵa asyp jóneledi.

Osyndaı aýmaly-tókpeli sátti paıdalanǵan bir pysyqaı «Dóńtaı ózi dindar, molda adam bolǵandyqtan halyq úkimetiniń qas jaýy. Bas ýázir Gendenniń dosy, ekeýi de Japonııanyń tyńshylary» - dep pále-jalany qaptatqan aryzdy KGB-nyń Mońǵolııadaǵy bólimine aıdaıdy.

Dóńtaıdyń qalaı ustalǵany jaıynda belgili jazýshy Seıithan Ábilqasymuly «Kisinep jylaǵan sáıgúlik» atty derekti áńgimesinde bylaı dep jazady. «Ol (Dóńtaı) Zavhan jerindegi qazaq hoshýýnyń bastyǵy, memlekettik kishi quryltaıdyń múshesi bolatyn. Ulanbatyrdaǵy jınalysqa baryp, qaıtyp kelisimen mashınadan túse bere aıaǵyn jerge tıgizbeı qarýly saqshylar tarpa bas salyp ustap, baılap-matap ajal aranyna aparyp súńgitken («Juldyz» jýrnaly, №5 1993 jyly112 b).

Osylaısha, el aǵasy, esil azamat «halyq jaýy, japon tyńshysy» degen naqaq jalamen Ýlıastaı qalasynda túrmege jabylyp, tuńǵysh uly Núkeı, inisi Qudystarmen birge 1938 jyly atylǵan. Artynda qalǵan eliniń de berekesi qashyp, hoshýýnyń jaýapty hatshysy Mahmet te ile-shaǵala ustalyp ketti. El-jurt túgeldeı derlik Qobda betine aýa kóshken. Meniń ata-babamnyń Mońǵolııaǵa tap bolýynyń qysqasha tarıhy osy.

- Elge kelgen soń kvota ala aldyńyz ba?

-Biz kelgen jyldary «kvota», «kóshi-qon zańy» degendermen qosa «oralman» degen ataý da bolmaǵan. Jergilikti jurt bizdi «týysqandar», «qandastar», «baýyrlar» dep ataıtyn. Árıne, el ishi bolǵan soń kózdi ala bere «mońǵoldar» deı salatyndar da bolǵan shyǵar. Biraq, sol kvota bolmasa da, eshbir qıyndyq kórgen joqpyz. Jumyssyz qalǵan kezim joq, baspana da tabylyp turdy, eshteńeden tarshylyq bolmady. El qalaı kún kórse men de solardyń qatarynda bolyp kele jatqan jaıym bar.

-Qazaqstanǵa kelgende qınaldyńyz ba,  eń birinshi qıyndyǵyńyz?

-Joǵaryda aıttym, Qudaıǵa shúkir, qıyndyq bolǵan emes, áli de onyń betin aýlaq qylsyn. Qazaqta «kóppen kórgen uly toı» degen bar ǵoı. Ne kórsem de, halyqtyń ishindemin.

- Bizdegi "Qandastar" jobasy aıasynda tarıhı otanyna qaıtqysy kelgen kóp qandastar habarlasady. Baıqaǵanymyz ár elden keletinder úshin ár tarapty zańdar barlyǵy, aıtyńyzshy  Mońǵolııa qazaqtaryna beri ótý úshin qaı qujat qıyndyq týdyrady?

-Ondaǵy kóp aǵaıyn qoldaryndaǵy malymen kóshkileri keledi. Oǵan Mońǵol ókimeti ruqsat bermeıdi jáne Reseı shekarasymen Taýly Altaı ólkesi arqyly ótetindikten olar da barynsha bóget jasaıdy. Eń bergisin aıtqanda, sondaǵy qazaqtar bizdiń elge soǵymǵa mal sataıyn dese de eki el arasynda jasalǵan zańdyq aktiler joq. Basty qıyndyq osy shyǵar.

- Jalpy alǵanda Mońǵolııada qansha qazaq turady?

-Sońǵy sanaq boıynsha 150 myńǵa jetti desip júr.

-Kún kóris deńgeıi qandaı?

-Qazaqstandaǵy jaǵdaımen birdeı, kóp aıyrmashylyq joq. Bir artyqshylyqtary olarda mal basy kóp jáne onyń jún-jurqasy, túbiti, teri-tersegi degendeı shıki zat ónimderi qymbat. Ony jergilikti kompanııalarǵa jáne shekaralyq saýda arqyly Qytaı kásiporyndaryna joǵary baǵamen sata alady. Sondyqtan, kúnkóristeri de aıtarlyqtaı táýir bolsa kerek.

-Arǵy betten kelgenen keıin, qandastardyń jaǵdaıyn sizden artyq biletin adam az, eger qolyńyzda tursa qaı zańdy ózgerter edińiz?

Elge kásipkerlerdi kóbirek tartý kerek dep oılaımyn. Isker jastardyń elge kelip, bıznes jasaýlaryna múmkindik berilse, alǵashqy jyldary kásibin turaqtandyrǵansha úkimetten jeńildikter jasalsa. Aýyl sharýashylyǵy salasyna ásirese, ata kásibimiz mal ósirýge, odan alatyn ónimderdi jańa tehnologııamen jasaýǵa qoldaý kórsetilse. Ol úshin eń aldymen, sybaılas jemqorlyq pen mal urlyǵyn tııýdy qolǵa alsa.

 Aıda KOJMAMBETOVA

 

Pikirler