Qandastar» jobasy aiasynda är taraptan keletın oralman qazaqtardyŋ mūŋ-mūqtajyn tyŋdau mındetımız. Qyzyǧy är elden keletın qandastarǧa QR oralmandar turaly zaŋy är qalai. Osy negızde Şet elde tarydai şaşylyp jürgen qandastardan sūqbat alyp, qiynşylyqtaryn öz auyzdarymen söiletkendı jön körgen edık. Bügıngı qonaǧymyz Moŋǧoliia elınen täuelsızdık alǧan jyldary kelgen, Quandyq Şamahaiūly. Arǧy jaqta qalǧan qandastarǧa şyn jany aşityn Quandyq aǧa Moŋǧoliia qazaqtarynyŋ jai küiın äŋgımelep bergen edı.
- Sız Moŋǧoliiadan kelgen qandastarymyzdyŋ bırı ekensız, qai jyldary kelgen edıŋız?
-Men 1993 jyly Moŋǧoliiadan ekı el arasyndaǧy Eŋbek şarty boiynşa Jezqazǧan qalasyna köşıp kelgen edım. Jalpy, köşı-qon prosesı Sovet odaǧy taramai tūryp bastalǧan. Sovet odaǧy Moŋǧoliiadan eŋbek küşı retınde Qazaqstannyŋ sovhoz-kolhozdaryna malşy, dihandar kerek dep ötınım joldaǧan. Ony qabyldaǧan Moŋǧoliiadaǧy qazaqtar «Qazaqstanǧa jetıp alsaq boldy. Qalǧanyn köre jatarmyz» desıp, qaladaǧy ziialy qauym ökılderı bastap köşe bastady. Olar alǧaşqy jyldarda joǧary bılım alǧan diplomdaryn sandyqtyŋ tübıne salyp tastap, sovhozdarda mal baqty. Al, men ondai kelısım şartty qabyldamadym. 1992 jyly Qazaqstanǧa sol tūstaǧy Moŋǧoliianyŋ ūlttyq aqparattyq agenttıgınıŋ (Monsame) komandirovkasymen saparlap, elge kelıp qonystanuşylardyŋ jaǧdaiymen tanysqan edım.
Tuystarym sol jyly Jezqazǧannyŋ Jezdı audanyna qonys audarǧandyqtan olardyŋ da jaǧdaiyn bıluge Baiqoŋyr sovhozyna soqqan bolatynmyn. Qaitar jolda oblystyq «Saryarqa» gazetınıŋ redaksiiasyna kelıp, bas redaktormen tanystym. Sabyr Sauytbaev degen kısı eken. Jasy ülken, köptı körgen aqsaqal aǧamyz maǧan qolqa saldy. «Bırge tuysqan bauyrlaryŋ men anaŋa süieu bol. Qalaǧa köşıp kel. Böten eldı ne qylasyŋ, qazaqta «jat jarylqamaidy, öz öltırmeidı, özge elde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan bol» degen söz bar. Men senı qyzmetke qabyldaimyn» - dep, äi-şäiǧa qaramastan, Moŋǧoliianyŋ Eŋbek ministrlıgıne resmi hat jazyp, sömkeme salyp berdı.
Sonymen, arada bır jyl ötken soŋ 1993 jyly 18 tamyzda Moŋǧoliiamen bırjolata qoştasyp, Qazaqstanǧa kelıp qonystanǧan jaiym bar.
- Moŋǧoliiaǧa qalaişa tap bolyp jürsız?
-Moŋǧoliia – menıŋ de, äkemnıŋ de tuǧan mekenı. Atam Döŋtai Qojambetūly qazırgı Şyŋjaŋnyŋ Altai ölkesınde tuyp-ösken adam.
1920 jyldardyŋ soŋynda Şyǧys Türkıstandaǧy saiasi, äleumettık jaǧdai kürt şielenısıp, qytailar qazaqtardy ışkı ölkelerıne qarai yǧystyryp, jappai qytailandyru saiasattarynyŋ şet-jaǧasy syr bere bastaǧan tūsta Döŋtai üş myŋǧa juyq qazaq otbasyn bastap Moŋǧoliiaǧa qonys audarǧan.
Olar şekaradaǧy Ajboǧda tauynyŋ maŋyndaǧy bır ülken taudy uaqytşa meken etıp bır jylǧa juyq tūrady da Moŋǧol ükımetınıŋ ūiǧaruymen Zavhan aimaǧynyŋ Borh degen jerıne kelıp, qonystanyp, derbes qazaq hoşuun (audan) bolyp ūiymdastyrylady. Joǧarydaǧy taudy künı bügınge deiın jergılıktı monǧoldar Hasagt Hairhan uul (Qazaq Äulie tauy) dep ataidy.
Moŋǧol jerıne qazaqtardyŋ eŋ köp alǧaş ret şoǧyrlanǧany jäne tūŋǧyş derbes äkımşılık jüiesı - hoşuun qūryp özın-özı basqarǧany da osy edı. Būl kezde qazırgı qazaq aimaǧy Baian-Ölgii ornamaǧanymen onda da 1911 jyly kelıp ornalasqan azǧana qazaq bolǧan.
Şyǧys Türkıstandyqtar ony Qobda betı dep ataǧan, iaǧni Syrtqy Moŋǧoliianyŋ Chandman-uul aimaǧyna qaraityn. Sonda Döŋtai atam öz elınıŋ köşın batystaǧy qandastaryna qarai būrmai nege ortalyqty betke aldy. - degen sūraq tuuy oryndy.
Mūnda üş türlı sebep bolǧan. Bırınşıden. Şyŋjaŋdaǧy Qūmyl, Barkölden Moŋǧoliiadaǧy Qobda betıne deiın jer alys. Mal-janmen, bala şaǧamen ailap-jyldap jürıp jetu oŋai emes. Sonymen qatar jol-jönekei ūry-qary, qaşqyn-tonauşylar da köp. Ekınşıden, Qobda betı - qazaqtyŋ ata jauy joŋǧarlardyŋ ejelgı mekenı. Ondaǧy ūranqai, dörbetterden görı qazaqtar üşın keŋ qoltyq, aq köŋıl, keŋ peiıl ortalyqtaǧy halha (moŋǧol ışındegı ru) jūrty qolaily edı. Üşınşıden, Chandman-uul aimaǧy batys şekaradaǧy qiyr şetkı ölke. El astanasy Ūlanbatyr ekı myŋ şaqyrymdai alys.
Mıne, osylaişa 1929 jyly qazırgı Zavhan aimaǧynyŋ Aldarhan, Gov-Altai aimaǧynyŋ Darvi eldı mekenderınıŋ ölkesınde Borh dep atalatyn qazaq hoşuuny oranaǧan.
Kezınde būl hoşuunǧa Moŋǧoliia Ükımetınıŋ sol tūstaǧy Premer-ministrı Genden, az ūlttar jönındegı keŋestıŋ töraǧasy Surahbaiar bastaǧan resmi adamdar ünemı at ızın salyp, qazaq otbasylarynyŋ tūrmys-tırşılıgımen, jai-küiımen tanysyp tūrǧan. Audan äkımı retınde Döŋtai da Ūlanbatyrǧa jiı baryp, ärtürlı jiyn-mäslihattarǧa tūraqty qatysqan. Bırde osyndai kezektı sapardan oralǧan soŋ onşaqty qazaq balany Ūlanbatyrǧa oquǧa attandyrǧan. Olardyŋ ışınde özınıŋ tūŋǧyş ūly Nükei de bolǧan. Būlar monǧolşa bılım alǧan alǧaşqy qazaq ziialylary edı.
Monǧol memleketı men ükımetı qazaqtarǧa jan-jaqty qoldau körsete bıldı. Saiasi, äleumettık, mädeni köptegen şaralardy belgılep jüzege asyrǧan. Hoşuun äkımı Döŋtaidy el parlamentınıŋ palatasyna basqarma müşesı etıp sailaǧan, qazaq otbasylaryn maldan alatyn ärtürlı alym-salyqtardan bosatqan. Kündelıktı tūtynatyn keibır zat-tauarlardy qazaq otbasylaryna alǧaşqy jyldary tegın taratqan.
Töldı dın aman aiaqtandyrǧan , malyna mol qondylyq aldyrǧan, tört tülıktı teŋ ösırgen adamdarǧa ärtürlı tartu-taralǧy berıp syilaǧan. Olarǧa «Jaqsy malşy» degen ataq berıp, eldıŋ astanasyna qonaqqa şaqyryp, erekşe qūrmet körsetken. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını böten jūrt, bögde jerge qonys tepken qandastarymyzdyŋ sonda ornyǧyp el bolyp ketuıne barlyq jaǧdaidy jasaǧan. Būl jönınde aqyn atam Döŋtai bır öleŋınde.
«Ūşqalaq bop ūmtylyp oinaqtama,
Bolady sabyr tübı – bır sary altyn.
Zavhannyŋ aimaǧynda bauyr qylyp,
Men tūrmyn osy künde qazaq, sartyn» - dep jyrlaǧany bar (Moŋǧoliia, «Şūǧyla» jurnaly, 62-bet, №2, 1993 jyl).
Osylaişa tynyş ömır sürıp jatqanda 1937 jyldaǧy saiasi quǧyn-sürgınıŋ dümpuı jyraqtaǧy Monǧol jerıne de jetedı. Bıraq, barlyq
päle-jala tıkelei joǧarydan kelıp jabyspady. Aldymen azǧana qazaq öz ışınen bülıne bastady. Qaisy bıreuler Döŋtaidyŋ monǧoldar arasynda, ükımet aldynda qadırlı bolyp, qūrmetke bölene bastaǧanyn qyzǧansa, endı bıreulerı onyŋ közın qūrtyp ornyna äkım bolǧysy kelıp, «taqqa» talasady. Mūnyŋ kesırı halyqqa tidı.
«Döŋtaiǧa erıp halha bolǧanşa, Altaiǧa qaityp han-zu bolaiyq» - deitınder de şyǧady. El ortasyna ädeiı taratylǧan mūndai qaŋqu sözder aǧaiyndardyŋ arasyna ırıtkı salady. Abdan esımdı belgılı azamat bastaǧan bır myŋ otbasy elden bölınıp, Qobda betıne qarai köşıp ketedı. Olardyŋ bır toby Şyŋjanǧa asyp jöneledı.
Osyndai aumaly-tökpelı sättı paidalanǧan bır pysyqai «Döŋtai özı dındar, molda adam bolǧandyqtan halyq ükımetınıŋ qas jauy. Bas uäzır Gendennıŋ dosy, ekeuı de Japoniianyŋ tyŋşylary» - dep päle-jalany qaptatqan aryzdy KGB-nyŋ Moŋǧoliiadaǧy bölımıne aidaidy.
Döŋtaidyŋ qalai ūstalǧany jaiynda belgılı jazuşy Seiıthan Äbılqasymūly «Kısınep jylaǧan säigülık» atty derektı äŋgımesınde bylai dep jazady. «Ol (Döŋtai) Zavhan jerındegı qazaq hoşuunyŋ bastyǧy, memlekettık kışı qūryltaidyŋ müşesı bolatyn. Ūlanbatyrdaǧy jinalysqa baryp, qaityp kelısımen maşinadan tüse bere aiaǧyn jerge tigızbei qaruly saqşylar tarpa bas salyp ūstap, bailap-matap ajal aranyna aparyp süŋgıtken («Jūldyz» jurnaly, №5 1993 jyly112 b).
Osylaişa, el aǧasy, esıl azamat «halyq jauy, japon tyŋşysy» degen naqaq jalamen Uliastai qalasynda türmege jabylyp, tūŋǧyş ūly Nükei, ınısı Qūdystarmen bırge 1938 jyly atylǧan. Artynda qalǧan elınıŋ de berekesı qaşyp, hoşuunyŋ jauapty hatşysy Mahmet te ıle-şaǧala ūstalyp kettı. El-jūrt tügeldei derlık Qobda betıne aua köşken. Menıŋ ata-babamnyŋ Moŋǧoliiaǧa tap boluynyŋ qysqaşa tarihy osy.
- Elge kelgen soŋ kvota ala aldyŋyz ba?
-Bız kelgen jyldary «kvota», «köşı-qon zaŋy» degendermen qosa «oralman» degen atau da bolmaǧan. Jergılıktı jūrt bızdı «tuysqandar», «qandastar», «bauyrlar» dep ataityn. Ärine, el ışı bolǧan soŋ közdı ala bere «moŋǧoldar» dei salatyndar da bolǧan şyǧar. Bıraq, sol kvota bolmasa da, eşbır qiyndyq körgen joqpyz. Jūmyssyz qalǧan kezım joq, baspana da tabylyp tūrdy, eşteŋeden tarşylyq bolmady. El qalai kün körse men de solardyŋ qatarynda bolyp kele jatqan jaiym bar.
-Qazaqstanǧa kelgende qinaldyŋyz ba, eŋ bırınşı qiyndyǧyŋyz?
-Joǧaryda aittym, Qūdaiǧa şükır, qiyndyq bolǧan emes, älı de onyŋ betın aulaq qylsyn. Qazaqta «köppen körgen ūly toi» degen bar ǧoi. Ne körsem de, halyqtyŋ ışındemın.
- Bızdegı "Qandastar" jobasy aiasynda tarihi otanyna qaitqysy kelgen köp qandastar habarlasady. Baiqaǧanymyz är elden keletınder üşın är tarapty zaŋdar barlyǧy, aityŋyzşy Moŋǧoliia qazaqtaryna berı ötu üşın qai qūjat qiyndyq tudyrady?
-Ondaǧy köp aǧaiyn qoldaryndaǧy malymen köşkılerı keledı. Oǧan Moŋǧol ökımetı rūqsat bermeidı jäne Resei şekarasymen Tauly Altai ölkesı arqyly ötetındıkten olar da barynşa böget jasaidy. Eŋ bergısın aitqanda, sondaǧy qazaqtar bızdıŋ elge soǧymǧa mal sataiyn dese de ekı el arasynda jasalǧan zaŋdyq aktıler joq. Basty qiyndyq osy şyǧar.
- Jalpy alǧanda Moŋǧoliiada qanşa qazaq tūrady?
-Soŋǧy sanaq boiynşa 150 myŋǧa jettı desıp jür.
-Kün körıs deŋgeiı qandai?
-Qazaqstandaǧy jaǧdaimen bırdei, köp aiyrmaşylyq joq. Bır artyqşylyqtary olarda mal basy köp jäne onyŋ jün-jūrqasy, tübıtı, terı-tersegı degendei şikı zat önımderı qymbat. Ony jergılıktı kompaniialarǧa jäne şekaralyq sauda arqyly Qytai käsıporyndaryna joǧary baǧamen sata alady. Sondyqtan, künkörısterı de aitarlyqtai täuır bolsa kerek.
-Arǧy betten kelgenen keiın, qandastardyŋ jaǧdaiyn sızden artyq bıletın adam az, eger qolyŋyzda tūrsa qai zaŋdy özgerter edıŋız?
Elge käsıpkerlerdı köbırek tartu kerek dep oilaimyn. Isker jastardyŋ elge kelıp, biznes jasaularyna mümkındık berılse, alǧaşqy jyldary käsıbın tūraqtandyrǧanşa ükımetten jeŋıldıkter jasalsa. Auyl şaruaşylyǧy salasyna äsırese, ata käsıbımız mal ösıruge, odan alatyn önımderdı jaŋa tehnologiiamen jasauǧa qoldau körsetılse. Ol üşın eŋ aldymen, sybailas jemqorlyq pen mal ūrlyǧyn tiiudy qolǧa alsa.
Aida KOJMAMBETOVA
