جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ حح عاسىردىڭ باسىندا وركەنيەت تالابىنا سايكەس ومىرگە كەلگەن قازاقتىڭ جاڭا تۇرپاتتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جايىندا كوپ ۋاقىتتان بەرى تاريحي-تانىمدى تۋىندىلار جازىپ كەلەدى. ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋعان شاعىنان شىققان شىڭىنا – «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى قۇرىلعانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن شىعارمالارىنىڭ بىرقاتارى قالامگەردىڭ «رۋح-ساراي» اتتى تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىندا جاريالاندى. الاش-وردا تاريحىن اڭگىمەلەيتىن «ماڭگى باستاۋ» رومانى توپتامانىڭ 2010 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان شىققان 4-ءشى تومىندا باسىلعان. بيىلعى 100 جىلدىق مەرەيتويعا وراي ءبىز وقىرمان نازارىنا «الاشتىڭ ورداسى قالاي قۇرىلدى» دەگەن تاقىرىپپەن وسى روماننان تومەندەگى ءۇزىندىنى ۇسىنىپ وتىرمىز.
الاشتىڭ ورداسى قالاي قۇرىلدى
1.
جەلتوقساننىڭ 5-ءشى جۇلدىزىندا جينالعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ توراعاسى باقىتكەرەي قۇلمانوۆ ۇيىمدىق شارۋالاردى تۇگەل رەتتەپ بولعاننان كەيىن، قۇرىلتايدى رەسمي تۇردە اشىق دەپ جاريالاعان. سودان سوڭ:
– ءبىزدى جان-جاقتان تىلەكتەستەرىمىز قۇتتىقتاپ، ىزگى تىلەكتەرىن پوشتامەن، تەلەگرافپەن جولداۋدا، – دەپ حابارلاعان. – ال بىرقاتار باۋىرىمىز ىستىق جۇرەكتەرىنەن ايتپاق لەبىزدەرىن بارىمىزگە تىكەلەي جەتكىزۋ ءۇشىن وسىندا كەلىپ وتىر.
سودان كەيىن سەزدە وتىرعان قۇرمەتتى قوناقتارعا قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ايتۋلارى ءۇشىن كەزەك-كەزەك ءسوز بەردى. ولار مىنبەگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇمتىلدى. ءبىرىنشى بولىپ جۇرت الدىنا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق مۇسىلمان كەڭەسىنىڭ اعزاسى زاكي ۆاليدوۆ شىقتى.
تۇركى حالىقتارى قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، از ۋاقىت وتە باشقۇرت اۆتونومياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن، كەيىن كەڭەس وكىمەتىمەن قىزمەتتەس بولىپ، ۇزاماي ودان كوڭىلى قالاتىن، ءسويتىپ، ءتىپتى، وعان قارسى دا كۇرەسەتىن زاكي ۆاليدوۆ، اقىرى شەتەل اسىپ كەتەتىن ساياسي ەميگرانت، ءىرى شىعىستانۋشى، تاريحشى، تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بولاشاق پروفەسسورى احمەتزاكي ءۋاليدي توعان، – 1917 جىلعى 5 جەلتوقساندا جالپىقازاق جەلتوقسان قۇرىلتايى مىنبەسىنەن دەلەگاتتارعا قۇتتى بولسىن ايتتى. سوسىن مەملەكەتتە فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمنىڭ تۇزىلۋىنە مۇسىلمان حالىقتارى قاتارىندا قازاق حالقىنىڭ دا زور ۇلەس قوساتىنىنا ءشۇباسىز سەنەتىنىن ءبىلدىردى.
– بولشەۆيكتەر بيلىكتى باسىپ الىسىمەن ەزىلگەن حالىقتاردىڭ ءوز تاعدىرىن وزدەرى ايقىنداۋعا دەگەن قۇقتارىن مويىندايتىندىقتارىن جاريا ەتكەنىن بىلەسىزدەر، – دەدى ول ودان ءارى. – ءبىز باشقۇرتتاردىڭ ورتالىق كەڭەسىندە – شۋرودا اقىلداسا وتىرىپ، بۇل الدامشى دەكلاراتسياعا ارقا سۇيەۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ۇيعاردىق. ءبىز ءوز قۇقتارىمىزدى ءوز كۇشىمىزبەن جەڭىپ العانىمىز ءجون دەپ سانادىق. بولشەۆيكتەردىڭ ورتالىق وكىمەت ورىندارىن باسىپ الۋى ەل ىشىندە انارحيا تۋعىزدى. ازامات سوعىسى تۇتاندى. ودان قورعانۋ ءۇشىن باشقۇرتستاننىڭ دەربەستىگىن جاريالاۋ قاجەتتىگى تۋدى. سونداي پايىممەن ءبىز 16-شى قاراشادا باشقۇرتستاندى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا دەپ رەسمي جاريا ەتتىك.
زال بۇل حابارعا قول شاپالاقتاپ قۇرمەت كورسەتتى.
– ءبىز ۇلتتىق ۇكىمەت قۇردىق. ۇلتتىق اسكەري بولىمدەر قۇرۋ ىسىنە كىرىستىك. باۋىرلار، ءبىز مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ ءوز دەربەستىگىمىزدى جاريا ەتكەن ەكەنبىز. بىزدەردەن كەيىن قىرىم، ودان سوڭ تۇركىستان وزدەرىن دەربەس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا دەپ جاريالادى.
«ەندىگى كەزەك قازاقتىكى، – دەپ ويلادى جانشا، – ونسىز بۇل قۇرىلتايدىڭ ءمانى بولمايدى...»
جانشا مۇنداي ويعا پيتەردە ءوزى كۋا بولعان توڭكەرىستىڭ الاساپىران وقيعالارىنا بايلانىستى بەكىگەن ەدى. قۋىلعان رەسەي كەڭەسىنىڭ ءبىر توپ ەسەر مۇشەسى سول كۇنى كەشكىسىن سمولنىيعا باردى. رەۆوليۋتسياشىل ۇيىمنىڭ يەلىگىنە كوشكەن بايىرعى تەكتى قىزدار ينستيتۋتىنىڭ زور عيماراتى الدىندا جاعىلعان الاۋلار مەن ىشتە تەرەزەلەردەن جارقىراعان جارىقتار، وتقا جىلىنعان، كۇزەتتە تۇرعان سولداتتار قاراڭعىدا ايرىقشا اسەر بەرىپ تۇر ەدى. ولار قۇجاتتارىن ساقشىلارعا كورسەتىپ ىشكە كىردى. قۇجىناپ-قايناعان ادامدار يلەۋى: عيمارات ءىشى تولى ىعى-جىعى حالىق – ءيىن تىرەسكەن، ەرسىلى-قارسىلى قوزعالعان جۇمىسشىلار، مىلتىق اسىنعان سولداتتار.
ولار الگىندە عانا بىتكەن پەتروگراد كەڭەسى ءماجىلىسى جايىندا ەستىدى. ءيىن تىرەسكەن جۇرتقا كوتەرىلىس تىزگىنىن قولىندا ۇستاپ تۇرعان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت اتىنان تروتسكي قاۋعاداي قالىڭ بۇيرا شاشتى باسىن كەگجيتە، كوزاينەگى جالت-جۇلت ەتىپ:
– ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كۇنى تاۋسىلدى، – دەپ مالىمدەدى.
ارتىنشا كورىنگەن لەنيندى ەل دۇركىرەتە قول سوعىپ ۇلىقتاعان. دۋ-دۋ قوشەمەتپەن قارسى العان. سوندا ول الەمدىك سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ جارق-جۇرق وت الىپ تۇتانعانىن حابارلادى. ودان سوڭ تروتسكي كوتەرىلىستىڭ جەڭگەنى جايىندا مايداندارعا جەدەلحاتتار جولدانعانىن، پەتروگرادقا بەتتەگەن اسكەري بولىمشەلەرگە الدارىنان شىعىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەتىن دەلەگاتسيالار جىبەرىلمەگىن ايتتى. ءار جەر-ءار جەردەن:
– سىزدەر بۇكىلروسسيالىق كەڭەستەر سەزىنىڭ قول-اياعىن بۋىپ، ءوز شەشىمدەرىڭىزدى تىقپالاپ تۇرسىزدار! – دەگەن ماعىناداعى سوزدەر شىقتى.
تروتسكي ايىلىن جيماي، سالقىن ۇنمەن:
– بۇكىلروسسيالىق كەڭەستەر سەزىنىڭ ەرىك-جىگەرى مەن قابىلداۋعا ءتيىس شەشىمىن پەتروگراد جۇمىسشىلارى مەن سولداتتارىنىڭ وراسان زور كوتەرىلىس جاساعان فاكتى ايقىنداپ تۇر، – دەپ جاۋاپ بەردى.
جانشا تىتىركەنىپ كەتتى. «كوتەرىلىس دەيدى... توڭكەرىس قوي بۇل... – دەگەن وي كەلدى وعان. – بۇل توڭكەرىس – زاڭدىلىقتى بەلىنەن باسۋدىڭ جارقىن كورىنىسى عوي... – ءوز ويىنىڭ كوتەرىلىستى قولداماۋشىلارمەن ءبىر جەردەن شىعىپ تۇرعانىن اڭدادى، ارتىنشا مۇنىڭ اقىرىن باعامداۋعا تىرىستى. – نەمەن تىنار ەكەن؟ انارحيا الاساپىرانىنا اپارماس پا ەكەن؟» ۇزاماي، كوكەيىندەگى ساۋالدارىنا جاۋاپ تابۋ ماقساتىمەن، سول تۇندە، سمولنىيدىڭ ءىشىن تولقۋلى دۇبىرگە تولتىرىپ تۇرعان بۇكىلرەسەيلىك كەڭەستەر سەزىندە بولدى. اۋزى-مۇرنىنا شىققان، ادام تەرى مەن تەمەكى يسىنەن اۋاسى تارىلىپ قولقانى اتقان الىپ زالعا يتەرمەلەسىپ ءجۇرىپ ارەڭ باس سۇقتى. العاشقى سەز بەن بۇل ەكىنشى باسقوسۋ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار ەدى. ونى جانشا انىق اڭعاردى.
ءبىرىنشى بۇكىلرەسەيلىك كەڭەستەر سەزىندە سايلانعان تسيك جەتەكشىلەرى توردە وتىر. ورتاعا ورنالاسقان دان شىلدىر ەتكىزىپ قوڭىراۋ قاقتى، زال تىنشي قالدى. ول قىسقا سويلەدى. سەزدى ساياسي سوزبەن اشۋعا ەش مۇقتاجدىق جوقتىعىن جولداستار تۇسىنەر دەگەن سەنىم ءبىلدىردى.
– ايرىقشا ءسات، ايرىقشا جاعداي... – دەدى سوسىن ءسال ءمۇدىرىپ. – ءبىزدىڭ پارتيالاس جولداستار وزدەرىنە تسيك جۇكتەگەن مينيسترلىك مىندەتتەرىن جانقيارلىقپەن ورىنداۋدا. ولار قازىرگى ساتتە وق استىنا الىنعان قىسقى سارايدا وتىر. جاعدايدىڭ قيىندىعىن وسىدان-اق بىلە بەرىڭىزدەر... جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى ەكىنشى سەزىنىڭ العاشقى وتىرىسىن اشىق دەپ جاريالايمىن.
سەزدىڭ تورالقاسىن سايلاۋ قىزۋ ايتىسپەن استاسىپ ءوتتى. اقىرى، تورالقادا دەلەگاتتاردىڭ سانىنا پروپورتسيونال وكىل بولۋى جايىندا فراكتسيالار تاراپىنان الدىن-الا كەلىسىلگەن ءتارتىپ شۋ تۋعىزىپ بارىپ، دەگەنمەن سايلاۋ وتكەندە، تورالقانىڭ جارتىسىنان كوبى بولشەۆيكتەر بوپ شىقتى.
وڭشىل ەسەرلەر، ورتاڭعى باعىتتاعى ەسەرلەر، مەنشەۆيكتەر سەزدىڭ تورالقاسىنا كىرمەيتىندىكتەرىن مالىمدەدى.
ەسكى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سەركەلەرى تومەن ءتۇسىپ، ولاردىڭ ورىندارىنا جاڭا تورالقا مۇشەلەرى كوتەرىلىپ بارا جاتتى. دۋىلداسىپ ورىندارىنان تۇرىپ كەتكەن دەلەگاتتار جاڭا تورالقانى قوشتاعان ايقايعا باستى. سەزدىڭ شاتىرلاتىپ قول سوققان قۇرمەتىنە بولەنگەن بولشەۆيكتەر توردەگى ۇستەلدەن ورىن الدى. كامەنەۆ، تروتسكي، نوگين، لۋناچارسكي... ارالارىنان جالعىز ايەل-كۇرەسكەر كوللونتاي كورىندى.
كامەنەۆ كۇن ءتارتىبىن حابارلادى. قاراۋعا ءۇش ماسەلە ۇسىنىلادى: بيلىك، ءبىتىم، قۇرىلتايشى جينالىس. زالدان بىرەۋ كوتەرىلدى دە، كۇن ءتارتىبىن قاراۋعا كوشكەنگە دەيىن پەتروكەڭەستىڭ ەسەبىن تىڭداۋدى جانە ەسكى تسيك پەن پارتيالاردىڭ وكىلدەرىن سويلەتۋدى ۇسىندى. بىراق ءسوزىنىڭ اياعىنا دۇڭك ەتكەن زەڭبىرەك ءۇنى ۇلاستى. زال تىكسىنىپ قالعانداي بولدى، ءدىر ەتىپ، ءبارى دە قاراڭعى تەرەزەگە جالت-جالت قاراستى. الىستا كۇركىرەگەن زەڭبىرەك ەرەن ءبىر وقيعانىڭ حابارشىسى بولىپ تۇرعانى انىق ەدى.
مەنشەۆيك مارتوۆ ءسوز الدى:
– جولداستار، ازامات سوعىسى باستالدى! – دەدى ول، دوڭگەلەك كوزاينەگىن ءبىر تۇزەپ قويىپ، قىرىلداعان داۋىسپەن. – ءبىزدىڭ ءبىرىنشى مىندەتىمىز – داعدارىستى بەيبىت جولمەن شەشۋ بولۋعا كەرەك. ءبىز ازامات سوعىسىنىڭ الدىن الۋ جولدارىن تالقىلاۋعا ءتيىسپىز. انا جاقتا، كوشەدە – ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىزعا وق جاۋدىرىپ جاتىر! كەڭەستەر سەزى اشىلار الدىندا بيلىك ماسەلەسى استىرتىن اسكەري ءسوز بايلاسۋ جولىمەن شەشىلۋدە! ال ونى ىستەپ وتىرعان – ءوزىمىزدىڭ رەۆوليۋتسياشىل پارتيالارىمىزدىڭ ءبىرى.
بۇل انىقتاما بولشەۆيكتەرگە جاقپادى بىلەم، ءبىر ءسات زال شۋىلداپ كەتتى. مارتوۆ ءسوزىن ۇزبەي، داۋسىن كوتەرە جالعاستىردى.
– بارلىق رەۆوليۋتسياشىل پارتيالار ورىن العان فاكتىگە تىك قاراۋدان جالتارماۋعا ءتيىس! سەزدىڭ مىندەتى – ەڭ الدىمەن بيلىك ماسەلەسىن شەشۋ، بىراق ول كوشەدە كۇشپەن شەشىلىپ جاتىر! ءبىز كۇللى دەموكراتيا مويىندايتىن بيلىك جاساۋعا ءتيىسپىز! ەگەر سەزد رەۆوليۋتسيالىق دەموكراتيانىڭ ءۇنى بولعىسى كەلسە، وندا – باستالىپ جاتقان ازامات سوعىسى الدىندا قول قۋسىرىپ وتىرا بەرمەۋگە ءتيىس! سەزد ءبىرتۇتاس دەموكراتيالىق بيلىك قۇرۋدىڭ بەيبىت جولىن ىزدەۋگە ءتيىس!.. – شەشەن تەرەڭ كۇرسىنە تىنىستاپ الدى دا، ءسوزىن ناقتى ۇسىنىسپەن ساباقتادى. – جولداستار، باسقا سوتسياليستىك پارتيالار مەن ۇيىمدارعا بارىپ كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەك، سول ءۇشىن سەزدىڭ دەلەگاتسياسىن سايلايىق...
بىرىككەن سوتسيال-دەموكراتتار مەن سولشىل ەسەرلەر ونى قاتتى قولدادى. ءبىر وفيتسەر ورنىنان كوتەرىلدى دە، ايقايعا باستى:
– وسى سەزدى باسقارىپ وتىرعان ساياسي جادىگويلەر بىزگە بيلىك تۋرالى ماسەلەنى قارايىق دەيدى، سويدەي تۇرا، تاپ وسى كەزدە وزدەرى ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان، سەزدى اشپاي جاتىپ، بۇل ماسەلەنىڭ تاعدىرىن بەلگىلەپ، العا شىعارىپ قويعان! – دەدى ول، بولشەۆيكتەردى سىن ساداعىنا الىپ. – قىسقى ساراي اتقىلانۋدا! بىراق، ءبىلىپ قويىڭىزدار – وعان تيگەن سوققى وسىناۋ اۆانتيۋراعا بارعان ساياسي پارتيانىڭ تابىتىنىڭ قاقپاسىن شەگەلەپ قاعىپ جاتىر!
نارازى گۋىل. «ارينە، بۇلار بولشەۆيكتەر»، – دەپ ويلادى جانشا. بولشەۆيكتەرگە قارسىلىق، سولار تۋعىزعان احۋالعا نارازىلىق بىلدىرگەن تاعى نەشە ءتۇرلى سوزدەر ايتىلدى. سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر تاراپىنان – وسى ۋاقىتقا دەيىن تەرروردى نەگىزگى قارۋ دەپ كەلگەن كادىمگى ەسەرلەر اتىنان دا بىرەۋ اشىنا سويلەدى. ول ۇكىمەتكە قارسى جاسالىپ وتىرعان «وسىناۋ جوسىقسىز تەرروردى» جازعىرىپ، بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان تاپ مۇنداي انارحيانى وزدەرىنىڭ مويىندامايتىندارىن جاريا ەتتى. اقىرى، بولشەۆيكتەردىڭ «ۇكىمەتتى اسكەري قاسكۇنەمدىك جاساۋ جولىمەن باسىپ العانىنا» كورسەتكەن قارسىلىقتارى رەتىندە، مارتوۆ باستاعان مەنشەۆيكتەر سەزدى تاستاپ كەتتى.
ءتۇن ورتاسى اۋا ءسال ءۇزىلىس جاسالدى. سوسىن جۇمىسىن قايتا باستاعان وتىرىسقا لەنين كەلدى. سونىڭ الدىندا عانا قىسقى ساراي الىنعان-دى. ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرى تۇتقىندالعان. وسى جايتتەر وعان «قاجەتتىگى تۋرالى بولشەۆيكتەر ۇنەمى ايتىپ كەلە جاتقان سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ جاسالعانىن» جاريا ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
تاڭ اتقاندا دەيىن بيلىك جايلى ماسەلە قارالىپ، ۇندەۋ قابىلداندى. وندا سەزدىڭ ەلدەگى بارلىق وكىمەت بيلىگىن ءوز قولىنا الاتىنى، جەر-جەردە كۇللى بيلىك جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنە كوشەتىنى حابارلاندى. ولار، كەڭەستەر – سەزدىڭ ۇندەۋىندەگى تۇجىرىمداماعا قاراعاندا، ەلدە شىنايى رەۆوليۋتسيالىق ءتارتىپ ورناتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.
كەلەسى ءتۇنى، سەزدىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا، ءبىتىم جانە جەر جايىنداعى دەكرەتتەر قابىل الىندى. سوسىن بولشەۆيكتەر كەڭەس ۇكىمەتىن قۇرۋ جايىندا ۇسىنىس جاسادى. جاڭا تسيك سايلاندى. ەلدى باسقارۋ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە جۇكتەلدى. وعان تەك بولشەۆيكتەر كىردى، ويتكەنى سولشىل ەسەرلەر بۇل بيلىككە قاتىسۋدان باستارتقان ەدى.
تاڭ اتا سەزد جۇمىسىن اياقتادى...
2.
ورتالىق مۇسىلمان كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى وسىناۋ توڭكەرىس جايىن اقىلداسىپ، بولاشاق ءىس جوسپارىن تالقىلاعان. بولشەۆيكتەر كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعانىن جاريا ەتتى. ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى دجۋگاشۆيلي-ستالين بولدى.
ءبارى ەندى يكومۋستىڭ وسى جاڭا كوميسسارياتپەن جۇمىس ىستەۋى كەرەكتىگىن ءتۇيسىندى. وسىعان دەيىن ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن قىزمەتتەستىك بارىسىندا جولعا قويۋعا تىرىسقان بارشا ءىستى قايتا باستاۋعا تۋرا كەلەدى. قۇرىلتايشى جينالىستى جاڭا وكىمەت قاشانعا شاقىرار ەكەن؟ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قۇرۋ جايى قالاي بولماق؟ كۇنى كەشەگە دەيىن ءدىن ماسەلەلەرى بويىنشا ءپاتۋالاسۋ شەگىنە جەتپەگەن ەدى. وسى سالانىڭ باسقارىلۋىنداعى پاتشا ۋاقىتىنان بەرى وزگەرىسسىز كەلە جاتقان قاساڭدىق حاقىندا يكومۋس ۇكىمەتپەن قاتتى ايتىسقان. ءسويتىپ، الدەبىر ىمىرا جولدارىن ويلاستىرعان. ەندى نە جاعداي بولادى؟ بۇلاردا ءدىني ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەۋ ازىرگە ويلاستىرىلماعان ءتارىزدى، شاماسى، ءبارىن الگى ۇلت كوميسسارياتىمەن شەشە بەرۋ كەرەك شىعار...
قىزمەتتەستىك جوسپارىن ۇيلەستىرۋ ماقساتىمەن احمەد پەن جانشا بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى ورنالاسقان سمولنىيعا باردى. سۇراي-سۇراي تاپقاندارى – قارۋ-جاراق بولۋمەن شۇعىلدانىپ جاتقان ءبىر ۇلكەن بولمەنىڭ ەكىنشى بۇرىشىندا جەتىمسىرەگەن شاعىن ۇستەل. تۇسىنداعى قابىرعاعا شەگەمەن جارناما-قاعاز قاعىلىپتى. قولمەن ايباق-سايباق ەتىلىپ: «ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسساريات» دەگەن ءىرى جازۋ جازىلىپتى. ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارياتتىڭ «كەڭسەسى» ەكەنىن سول عانا بىلدىرەدى. بار بەلگى سول. كوميسسار ستالين كورىنبەيدى. ۇستەل ماڭىندا ەشكىم جوق.
جانشا احمەدكە قارادى:
– جاڭا وكىمەتتىڭ ءبىزدىڭ مۇڭىمىزعا كوڭىل ءبولۋ دارەجەسىن وسى جەتىم ۇستەل بايقاتىپ تۇر-اۋ؟!
احمەد تۇنجىراڭقى جۇزبەن جەتىم ۇستەلگە قارادى:
– شاماسى، ولار ءازىر قىزمەتكە كىرىسە قويماعان بولسا كەرەك...
ولار جۇرە اڭگىمەلەستى.
– ءيا، قالاداعى ءار جاققا تارتقان ءتۇرلى پارتيا مەن قوعام تىرشىلىگى بار، كەرەنسكيدىڭ ىقپالىنداعى اسكەر بار، سونىڭ ءبارى ءبىر جايلى بولماي، بىزبەن سويلەسەتىن كوميسسار تابىلا قويماس...
– قۇتقارۋ كوميتەتى بەلسەندى قيمىلداۋدا. مىنا توسىن دەرتتەن وتاندى قۇتقارامىز دەيدى...
– بۇل ءبىر بارشانىڭ توبەسىنە جاي تۇسكەندەي وقيعا بولدى ەمەس پە... قالالىق دۋما دا قارسىلىق جاساۋدا...
– مەن ءبىزدىڭ ەسەر جولداستاردىڭ ءبىرىنىڭ جەر تۋرالى دەكرەتتى قالاي سىناعانىن ەستىدىم. ونى ەسەر پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنان بولشەۆيكتەر ۇرلاپ العان دەيدى.
– و، ولارى نەسى، قايتا، باعدارلامالارىنىڭ جۇزەگە اساتىن قۇجاتقا اينالعانىنا قۋانسا بولماي ما؟!.
– جوق، ونداي شاتتىقتان اۋلاق كورىنەدى. ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم: «بولشەۆيكتەر – ۋزۋرپاتور* جانە الدامشى» دەپ ايىپتاپ جاتىر...
*بيلىكتى زاڭعا قارسى جولمەن باسىپ الۋشى.
– قىزىق، بۇلار وسى بيلىگىن ۇستاپ تۇرا الار ما ەكەن...
– قالاي بولعاندا دا، ءبىز ءالىپتىڭ ارتىن باعۋىمىز كەرەك...
ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدان وزگە امالدارى قالماعانداي. اعىمداعى ساياسي احۋالدى قاداعالاپ، ءوز كوزقاراستارىمەن تالداۋعا جانە مۇسىلمان كوميتەتىنە ءتيىمدى تۇسىن ايقىنداۋعا تىرىسادى. ازىرگە ناقتى ارەكەت جولى بەلگىسىزدەۋ...
قالا ءومىرى دۇرلىككەن تۇردە جالعاسىپ جاتتى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ۇكىمەت رەتىندە جاريالانىسىمەن، بيلىكتى قولعا شوعىرلاندىرۋ شارالارىن قاراستىردى. از كۇننەن كەيىن رەسەي حالىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى دۇنيەگە كەلدى. بىراق ول دا تىنىشتىق ورناتا قويعان جوق. قيلى ساياسي وي-پىكىر قايناپ تۇردى.
جانشا يكومۋستاعى تالقىلاۋلاردان تىس جەرلەردە ەش جاققا ارالاسپاۋ ساياساتىن ۇستانعان. ءتۇرلى ۇستانىمداعى جۇرتپەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىندا تەك جالپى احۋالدىڭ استارىن، باسىم وي باعىتىن ۇعۋعا نيەتتەنەدى. كوپتەن پيتەردە تۇرىپ كەلە جاتقان وتەمىس پەن جاسايدىڭ سەپتەسۋى ارقاسىندا، بۇرىن ارالاسپاعان كادەتتەردىڭ كەيبىرىمەن پىكىرلەستى. ولاردىڭ بولشەۆيكتەر كوسەمى لەنين جايىندا بىلەتىندەرىن ەستىدى.
– ول بارىپ تۇرعان قاتىگەز وكىمەتتىڭ ىرگەتاسىن قالادى، – دەدى الدەكىم قاباعىن ءتۇيىپ، – ول دا، ونىڭ ۇكىمەتىنە سايلانعان كوميسسارلارى دا بىرىنەن ءبىرى وتكەن، ەش اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن ارسىز جاندار.
– دۇرىس، – دەدى ەكىنشىسى. – ول قۇرال تاڭدامايدى، ادال-ھارام دەمەيدى، وعان ءبارىبىر. ماقساتىنا جەتكىزسە بولدى. ماقساتىنا جەتىپ العاننان كەيىن، جولداسىن دا ساتىپ جۇرە بەرەدى.
وتەمىس ەسىنە دۋماداعى باياعى ءبىر ءجارىسسوزدى ءتۇسىردى. سوندا ءبىر دەپۋتات بولشەۆيكتەردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن تىلگە تيەك ەتكەن. ولاردىڭ وكىلىنىڭ دۋماداعى ءسوزى مەن پارتيالارىندا قابىلدانعان قاراردى سالىستىرىپ قاراپ تۇرىپ، ماسقارا اشكەرەلەگەن ەدى. كەزدەيسوق ەمەس ەكەن-اۋ...
جاساي كادەتتەر اراسىندا اسا بەدەلدى ايەل قايراتكەردەن ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتىپ بەردى. ول ايەل – كونستيتۋتسياشىل دەموكراتتار پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ العاشقى سايلانىمىنان بەرى تۇراقتى مۇشەسى بوپ كەلە جاتقان اريادنا تىركوۆا بولاتىن. اريادنا حانىم لەنيندى العاش ءبىرىنشى رەۆوليۋتسياعا دەيىن كورگەن ەكەن. سوندا تۇڭعىش ءارى جالعىز-اق رەت جۇزدەسىپتى. دەنساۋلىعىنا وراي ءبىراز دەمالىپ قايتۋعا جەنەۆاعا بارعانىندا، سول قالادا تۇراتىن ءوزىنىڭ گيمنازيالاس قۇربىسى نادەجدا كرۋپسكاياعا جولىققان. سونىڭ كۇيەۋى بولعاندىقتان عانا، لەنينمەن تانىسسا كەرەك. ايتپەسە ونىڭ ۇستانىمى اريادنانى ەش قىزىقتىرمايتىن. قىسقاسى، لەنين ول ءۇشىن جەنەۆادا قاتارداعى ەميگرانت جۋرناليستەردىڭ ءبىرى ساناتىندا ەدى. ەرەكشەلىگى – ءوز پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە قاساقانا، پارتيا باسىلىمى «يسكرانى» ءوز قاراماعىنا قاراتىپ الا العاندىعى. رەۆوليۋتسيالىق توپتاردا ونىڭ بيلىكقۇمارلىعىن، بيلىككە جەتۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن جادىگويلىگىن بىلەتىن. تىكەلەي تانىماسا دا، اريادنا بۇل جايىندا تالاي ەستىگەن، ونىڭ سوتسيال-دەموكراتتاردى ەكى جارۋ ارەكەتىنە قانىق ەدى.
قانشاما شەتىن پىكىر تۇجىرىمداپ جۇرگەنمەن، لەنين دە، ونىڭ پارتياسى دا، اريادنانىڭ ويىنشا، سونشالىقتى قىزىعۋشىلىق تۋعىزبايتىن. قايتا، سول تۇستا جاندارمدار كورپۋسىنىڭ شەفى پلەۆەنى ولتىرگەن ەسەرلەر پارتياسى ەل اۋزىندا كوبىرەك ايتىلاتىن-دى. استىرتىن ءسوز بايلاسىپ، ءىرى تەررور جاساپ جۇرگەن ەسەرلەر قۇپيا داڭق قۇرمەتىنە بولەنگەن ەدى. سول سەبەپتى دە ساياساتقا قۇلاعى تۇرىكتەردى تاڭىرقاتىپ، اۋەستەندىرەتىن-ءدى. ال ەسدەلەر* ولاردىڭ تەررورلىق ادىستەرىن سىناپ جۇرەتىن. الايدا ولاردىڭ سوناۋ سىندارى دا جۇرتتى سەلت ەتكىزگەن ەمەس. مۇنى اريادنا انىق بىلەدى. ال بۇلار، بولشەۆيكتەر، تەرروردى بيلىككە كەلگەنشە سىناۋمەن بولدى. بىراق مىنە، بيلىكتى باسىپ الىسىمەن، كوپ ۇزاتپاي-اق، وزدەرى دە ەسەرلەردىڭ جولىنا ءتۇستى. از ۋاقىتتا بۇعان بارشانىڭ كوزى جەتەدى – ولار وكىمەتتى قولدارىندا ۇستاپ قالۋ ءۇشىن، نايزانى، قىزىل تەرروردى نەگىزگى قارۋى ەتتى...
*سوتسيال-دەموكراتتار.
بولشەۆيكتەر بىرەۋدىڭ موينىنا بىردەڭە ءىلىپ قويۋعا قۇمار بولاتىن. سونداي قۇمارلىعىمەن ولار ساياساتكەرلەرگە كوڭىلسىز اسەر قالدىراتىن. سوندىقتان دا شىعار، بولشەۆيزمدى ەشكىم ەلەۋلى ساياسات اعىمىنا بالامايتىن. لەنيندى 1904 جىلى جەنەۆادا كورگەنىندە اريادنا تىركوۆا وسىنداي ويدا ەدى. ونىڭ ايەلى ناديا – اريادنانىڭ گيمنازيادا بىرگە وقىعان قۇربىسى. سول قۇربىسى مەيماندىققا شاقىرعاندىقتان، ونىڭ ۇيىنە بارعان-دى. شاي ۇستىندە ءتۇرلى جىلى ەستەلىكتەر ايتىسىپ، جالپى جاقسى كەش وتكىزگەن. قايتارىندا اريادنانى ترامۆايعا دەيىن، نادەجدانىڭ وتىنىشىنە وراي، كۇيەۋى ۆلاديمير شىعارىپ سالىپتى. ول ادەتتە جۇمىسشىلار كيەتىن توزىعى جەتكەن كاسكەتكاسىن* باسىنا ميلىقتىرا كيىپ الىپ، قاسىندا كەلە جاتقان قىزدى – ايەلىنىڭ قۇربىسىن – جولشىباي ءازىل-شىنى ارالاس سوزدەرمەن ءاجۋالاپ، كۇلۋمەن بولعان ەكەن. اريادنانىڭ ليبەراليزمگە بوي ۇرعاندىعىن، بۋرجۋازياشىلدىعىن ايتىپ مازاقتاسا كەرەك.
*ەرلەردىڭ فۋراجكا ءتارىزدى جەڭىل باسكيىمى.
جاسىنان وتكىر، ءتىلدى قىز قاراپ قالماي، ونىڭ ماركسيزمىن سىناعان. «سىزدەر ادام تابيعاتىن تۇسىنبەيسىزدەر» دەگەن، «بارشانى ءبىر كازارماعا ايداپ تىعىپ، اراكچەەۆشىل ءتاسىل قولدانۋعا دەگەن قۇلشىنىس ەسىل-دەرتتەرىڭىزدى بيلەپ العان، ال بۇل – جالعان قيسىن» دەگەن. سوندا ونىڭ سوزىنە لەنين ىزالانعان، ارينە. بۇرىننان ازۋلى ايتىسكەر، سول ادەتىنە سالىپ، قارسى داۋ ايتقان. جىميعانسىعان. ەرىندەرىن اجىراتپاي ەزۋ تارتقان. قىسىق كوزدەرى سىعىرايىپ، ۋلى، ءزارلى سيپات الا تۇسكەن. اشۋلى، ءزىلدى ۇشقىن اتقان كوزدەرىمەن قىزعا جەپ قويارداي تەسىلە قاراپ، شىنداپ سالعىلاسقان.
اريادنا ونى ادەيى قىزدىرا تۇسكەندەي بولىپتى. سەبەبى، ەسىنە ەرتەدە ەستىگەن ءبىر ءجايت ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعى ىشىندە لەنين سىبىرگە جەر ايدالعان. سونداعى لەنيننىڭ مينۋسينسك قالاسىندا جانە شۋشەنسكوە سەلوسىندا ايداۋدا بولعاندار اراسىندا كورسەتكەن قىلىعى ءارى كۇلكىلى، ءارى ۇرەيلى ەدى. بۇل جايىندا اريادناعا ءوزىنىڭ سول جاقتا بولىپ ايتقان باۋىرى ايتىپ كەلگەن-ءدى.
جەر اۋدارىلعاندار اراسىندا لەنين ءوزىن تىم استام ۇستايتىندىعىمەن ەرەكشەلەنىپتى. سول جاققا وزىنەن ءسال بۇرىنىراق جەر اۋدارىلعان حالىقشىلداردى ول دورەكى تۇردە سوگىپ، بۇگىندە ەشكىمگە قاجەتى جوق ەسكى-قۇسقى قوقىس دەپ اتاپتى. بولاشاققا حالىقشىلدار ەمەس، ولار – سوتسيال-دەموكراتتار يە بولادى دەپ سەنىممەن مالىمدەيدى ەكەن.
بايىرعى جەر اۋدارىلعانداردىڭ وزدەرىن دە، داستۇرلەرىن دە لەنيننىڭ ەلەمەي، ءتىپتى مەنسىنبەي قارايتىندىعى ولاردىڭ بىرەۋى ايداۋدان قاشىپ كەتكەندە انىق بايقالىپتى. وندايدا، ادەتتە، پوليتسيا قىرىنا ىلىككەنگە كۇللى كولونيا كومەكتەسەتىن. جازالانباسىن دەگەن ويمەن بىرلەسىپ اقشا جينايتىن، نە ءتاۋىر ەتىكتەرىن بەرەتىن. لەنين مۇنداي داستۇرمەن ساناسقىسى كەلمەدى. جەرگىلىكتى پوليتسيا كىنالى دەپ تاپقاندارىن جاۋاپقا تارتۋعا كىرىسكەندە، قاشقىنعا كومەكتەستى دەپ ايىپتالىپ وتىرعان سەرىگىنە جاردەم بەرۋدەن باستارتقان. ءسويتىپ، جولداسىنىڭ قاشۋىنا سەپتەسكەن ءوزى سەكىلدى ساياسي اۋماعا زالالىن تيگىزدى. انانى تۇرمەگە قاماپ قويىپتى.
سوندا جەر اۋعاندار لەنينگە جولداستىق سوت قۇرعان ەكەن. لەنين سوتقا تەك «ولاردىڭ پىكىرىنە تۇكىرگەنى بار» دەگەن ءسوزىن ايتۋ ءۇشىن عانا كەلگەنىن، ەشقانداي دا جولداستىق سوتتى مويىندامايتىنىن مالىمدەپتى. وسىنى باۋىرى اريادناعا كۇلە اڭگىمەلەگەن-ءدى. بىراق، ءسوزىنىڭ سوڭىندا مەيلىنشە بايسالدى كەسكىنمەن: «بۇل لەنين دەگەنىڭ – سۇم ادام، ونىڭ زۇلىمدىعى – قاسقىردىڭ جانارىنداي وشپەندىلىككە تولى كوزىنەن دە بايقالادى» دەپ ىسپاتتاعان.
قۇربىسىنىڭ جارى جايىندا باياعىدا ەستىگەن وسىناۋ اڭگىمەنى ەسىنە تۇسىرگەندىكتەن بولار، اريادنا قىز ونىڭ قىتىعىنا تيە بەرگەن ءتارىزدى. ساياساتتاعى ۇستانىمىن قاجايتىن اششى ءازىل ايتسا كەرەك. سوندىقتان دا شىعار، ترامۆاي كورىنگەندە، لەنين ونىڭ كوزىنە قادالا قاراپ تۇرىپ، ءزارلى كۇلكىمەن:
– ءالى كورەرسىز، ءسىز سياقتىلاردى ءبىز شام باعاندارىنا اسىپ قويامىز، – دەيدى.
اريادنا ونى جوسىقسىز ازىلگە بالاپ، كۇلىپ جىبەرەدى:
– و نە دەگەنىڭىز، مەن سىزگە ۇستاتا قويماسپىن!
لەنين ەزۋ دە تارتپايدى. سالقىن قوشتاسىپ تۇرىپ، تىستەنە ءتىل قاتادى:
– ءبىز مۇنى كورەرمىز ءالى...
وسى قىسقا تانىستىعى، سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن بولعانىنا قاراماستان، تىركوۆانىڭ ساناسىندا تاپ بۇگىنگىدەي جاڭعىردى. سونداعى ونىڭ سوزدەرىن ەسكە الا كەلە، سول كەزدەسۋدەن ءبىر جىل وتكەن سوڭ قۇرىلعان كادەت پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرىسسىز مۇشەسى بولىپ كەلە جاتقان جاس كۇرەسكەر ايەل:
– ول بۇگىنگى جاعدايدى سول كەزدە-اق ويلاستىرا باستاعان بولۋ كەرەك، – دەپ تۇيگەن.
– ولاي ەمەس شىعار، – دەيدى وعان جاساي، – بىلتىر عانا نەمىس جاستارى الدىندا العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جايىندا وقىعان لەكتسياسىندا ول ءوزىن بولاشاق رەۆوليۋتسيانى كورۋى نەعايبىل كارتامىشكە جاتقىزا سويلەگەن ءتارىزدى ەدى...
قالاي بولعاندا دا، ەرتەدە جاسايدى يىرىمىنە ەداۋىر تارتقان بولشەۆيزم كوسەمىنىڭ ۇرانى جۇزەگە استى. ول ءبىر كەزدەرى: «بىزگە رەۆوليۋتسيونەرلەر ۇيىمىن بەرىڭىز، سوندا ءبىز روسسيانى توڭكەرىپ تاستايمىز» دەيتىن. وسى كوكتەمدە ءوزى شەتەلدەن پيتەرگە كەلگەلى بەرى، شاشىراڭقىلاۋ جۇرگەن بولشەۆيكتەردى بەكەم ۇيىمعا ۇيىستىرا الدى. سودان ولار، مىنە، توڭكەرىس جاساپ، بيلىككە كەلدى. جانە، اۋىزدارىنان شىققان سوزدەرىنە، ىستەگەن ىستەرىنە قاراعاندا، وزدەرىنەن وزگەشە ويداعىلاردىڭ ءبارىن قۇرتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىندىقتارى انىق. ول قايتكەندە تەك بولشەۆيك بيلىگىن نىعايتۋدى ويلاۋدا. وسىلاي تۇجىرىمدالعان جاسايدىڭ بايلامىنا ەشقايسىسى كۇدىك كەلتىرگەن جوق. جانشانىڭ كوزى دە وسىعان ابدەن جەتتى.
تاعى ءبىر قاتەرلى ءجايت، جانشانىڭ تىكسىنە بايقاعانى سول – بۇلاردىڭ انارحيالىق ونەگەسى ايماقتارعا تىم شاپشاڭ تارالۋدا. يكومۋسقا تاشكەنتتەن كەلگەن حابار سونداي پىكىرگە جەتەلەيدى: وندا دا ۇكىمەتتى بولشەۆيكتەر باسىپ العان بولىپ شىقتى. كەڭەستەر سەزىن وتكىزىپ، ولكەنىڭ ۇكىمەتىن قۇرعان. ال عاجابى – جەر يەسى تۇركىلەردى وعان جولاتپاعان. ايگىلى قايراتكەر ءسارالى ءلاپيننىڭ ولكە ۇكىمەتى پروپورتسيونال نەگىزدە قۇرىلۋعا ءتيىس دەگەن تالابىن ەلەڭ قىلماعان.
– تۋزەمدىكتەر اراسىندا پرولەتار ەلەمەنتتەر جوق! – دەگەن جەلەۋ ايتسا كەرەك.
جاس تا بولسا، مۇستافا شەشىمتال جىگىت بوپ شىقتى. ونىڭ باسقارۋىنداعى ۇلتتىق ورتالىق دەپ اتالاتىن جەرگىلىكتى مۇسىلمان كەڭەسى ولكەدە توتەنشە سەزد شاقىرۋ قامىندا ءتارىزدى. بۇل، مىنە، ناقتى ءىس! جاھانشاھ الاقانىن ىسقىلادى. ءوزارا قىرقىسقان ورىس پارتيالارى ىشىندە قوساق اراسىندا كەتۋ ىسپەتتى پالەگە ۇرىنباي تۇرعاندا، قازاقتار دا بىردەڭە ىستەۋگە ءتيىس...
اقىرى، ورالداعى قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن حابار ءتيدى: بارشاسى سىيلايتىن ۇلكەن قايراتكەر ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان توپ ورىنبوردا كەزەكتى جالپىقازاق قۇرىلتايىن شاقىرىپ جاتقان كورىنەدى. حالەل حابارىنىڭ ارتىنشا، يكومۋسقا سول ىنتالى توپتىڭ وزىنەن دە جەدەلحات جەتتى. قازاق سەزىنە جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ جەكە تىزىممەن شاقىرىلىپتى. شەشۋشى داۋىس بەرۋگە قاقىلى دەلەگات رەتىندە بەلگىلەنگەن ەكەن. جەلتوقساننىڭ باسىندا باس قوسساق دەيدى.
– دوستار، مىنا اسەم، بىراق انارحيا جايلاعان شاھاردى ەندى مەن سەندەرگە قالدىرا تۇرماقپىن، – دەدى ول جاساي مەن وتەمىسكە.
ەكەۋى دە وسىندا وتباسىن قۇرىپ، ءسىڭىسىپ، پيتەرلىك بولىپ كەتكەن. ناقتى كۇرەس شارالارىنا قاتىسۋعا جاسايدىڭ ءتان ساۋلىعى كەلمەيدى، ال وتەمىستە اشىق بەلسەندىلىك جوق. دەمەك، بۋىرقانعان قالادان ولاردىڭ ءبارىبىر كەتپەيتىنى انىق-تى. ال قاشاننان رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار كورىگىن قىزدىرۋشىلار قاتارىندا جۇرگەن جانشا «انارحيا جايلاعان» پيتەردە بۇدان ارتىق قالا ءبارۋدى لايىق كورمەدى. يكومۋستاعى ۇزەڭگىلەستەرىمەن قوشتاستى. استاناعا قاجەتتىلىك تۋعان ۋاقىتتا عانا ورالماق بوپ، شۇعىل ەلگە قايتتى. ورالعا كەلدى. قازاق كوميتەتىنىڭ اتكومىندا اعىمداعى جاعدايدى تالقىلاۋعا قاتىستى.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ احمەد تساليكوۆتەن حابار الدى. ول قالاداعى انارحيالىق قۇبىلىستاردىڭ باسىلعانىن، كەڭەس وكىمەتىن بارشانىڭ مويىنداپ جاتقانىن ايتىپتى. ءوزىنىڭ حالكومكەڭەستىڭ ۇلت كوميسسارياتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنىن جانە ونداعىلاردىڭ بولاشاق قىزمەتتەستىكتىڭ شارتى رەتىندە – مۇسىلمان كەڭەسىن تاراتۋدى ۇسىنعانىن حابارلاپتى...
3.
قازاق قۇرىلتايىن قۇتتىقتاۋ سوزىندە زاكي ۆاليدوۆ ماسكەۋدەگى مامىر ايىندا وتكەن جالپىمۇسىلمان سەزىندە جاساعان تەوريالىق بايانداماسىن ودان بەرگى ناقتى ءومىر شىندىعىمەن ساباقتاستىرا ءوربىتتى.
جانشا وعان ويلانا قۇلاق تىگىپ وتىر. بولشەۆيكتەر يكومۋستى تاراتۋدى قالاعان. بۇلارى، دەمەك، جالپىمۇسىلمان سەزىنىڭ شەشىمدەرىن مويىندامايدى دەگەن ءسوز... ال وندا زاكي مەن جانشا بىرىنەن ءبىرى وتكەن وراق اۋىز شەشەندىكپەن، ۋنيتاريستەرگە قارسى يىقتاسىپ تۇرىپ، ءوز يلانىمدارىنا سەنىمدىلىكپەن شايقاسقان بولاتىن. جەڭگەن. ال مىنا توڭكەرىس جاساپ بيلىككە كەلگەن جاڭا وكىمەت ولاردىڭ جەڭىسىنە پىسقىرىپ تا قارامايتىن سەكىلدى...
بولشەۆيكتەردىڭ كوزقاراسىنا زاكي دە قانىق بىلەم، ول جايىندا ءتىس جارماي، مۇسىلمان قوزعالىسى بارىسىندا تۇجىرىمدالعان جايتتەردى ءوز ءىس-تاجىريبەلەرىندە قالاي دامىتىپ وتىرعاندارىن اڭگىمەلەدى. جانشا ارىپتەسىن ريزاشىلىقپەن تىڭدادى.
– باشقۇرتستاننىڭ دەربەستىگىن جاريا ەتكەندە، ءبىز حالقىمىزدىڭ كۇللى ەتنوس رەتىندە يەلەنە الىپ جاتقان اۋماعىن قامتيمىز دەپ ويلاعان جوقپىز، – دەدى ول، – ءبىزدىڭ ۇيعارىمىمىز تەك شىعىس بولىگى جايىندا بولدى. مۇندا مۇسىلمان حالقى وسىندا تۇراتىنداردىڭ كەمى جەتپىس پايىزىن قۇرايدى. ءبىز وسى ولكەنى كىشى باشقۇرتيا دەپ اتاپ وتىرمىز. باسقا وبلىستارداعى ۇلەستىك سالماعىنىڭ مولشەرى ازايىپ كەتكەن باشقۇرتتار مەن تاتارلاردى بولاشاقتا باشقۇرتستان مەن تۇركىستانعا كوشىرىپ قونىستاندىرامىز عوي دەپ ويلايمىز. ءبىزدىڭ جوسپارىمىز بويىنشا، باشقۇرت ەلى جانە قازاق ەلىنىڭ باتىسى، سونداي-اق ورىنبور كازاكتار قاۋىمى وسى ورىنبوردى ورتاق باس قالا ەتە الادى. كەلەشەكتە، قويان-قولتىق وتىرعان باشقۇرت-قازاق ءبىر وبلىسقا رەسمي تۇردە بىرىگىپ جاتقان جاعدايدا، وعان ورىس كازاكتارى دا قوسىلعان بولار ەدى. ءبىز كازاچەستۆومەن ءتىل تابىسا الامىز. مەن ءوزىم بۇعان ەش ءشۇالانبايمىن. ءبىز ولارمەن تاتۋ-ءتاتتى، ۇلىسارالىق ءوزارا كەلىسىممەن، جاراسىمدى بەيبىت قاتار ءومىر سۇرگەن بولار ەدىك. ويتكەنى كازاكتار، تۇپتەپ كەلگەندە، جارتىلاي تۇركى تۇقىمداس قوي. كازاك قاۋىمى – كازاچەستۆو اراسىنداعى ءبىزدىڭ دوستارىمىز وسى ويدى قۋاتتاپ ءجۇر.
سوسىن ول تاياۋدا باشقۇرتتاردىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى اشىلاتىنىن ايتتى.
– ءبىز ونى ءوزىمىزدىڭ وتانىمىزدىڭ باس ءماجىلىسى سيپاتىندا وتە مە دەپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزدىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى رەسەي قۇرىلتايشى جينالىسىنا مۇشە بولىپ سايلانعان-دى. بىراق، ونىڭ قالىپتى وتۋىنە بولشەۆيكتەر مۇمكىندىك بەرە قويار ما ەكەن؟! – زال اقىرىن گۋ ەتە ءتۇستى. – قالاي بولعاندا دا، ءبىز وعان دەيىن ءوز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ اۋى مەن باۋىن تۇگەلدەمەكپىز. ال بۇل ماسەلە تياناقتى قاراستىرۋدى تىلەيتىندىكتەن، بالكىم، بولشەۆيكتەردىڭ پەيىلىنە قاراپ قالعان قۇرىلتايشى جينالىسقا ءبىز بارماسپىز دا.
جانشا ونىڭ بولشەۆيكتەرگە سەنبەي تۇرعانىن ىشتەي قاناعاتتانا اتاپ ءوتتى.
– قازىرگى تاريحي ءسات بىزگە ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز، ەشكىمگە جالتاقتاماي، باتىل قولعا الۋدى تىلەيدى، – دەدى زاكي دوڭگەلەك كوزگەلدىرىگىنىڭ اينەگى جالت-جۇلت ەتىپ. – وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە قۇرىلتايعا جينالىپ وتىرعان قازاق باۋىرلار، مەن سىزدەرگە اۋىزبىرلىك كورسەتىپ، تەزىرەك دەربەس ەل بولۋ جايىندا ماڭىزدى شەشىم قابىلداۋلارىڭىزعا تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن. باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ زاماناعا سەرگەك قارايتىن ۋاقىتى تۋدى! ءبىز ورتاق جاۋ الدىندا بىرىگە الاتىن قابىلەتىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك! ول ءۇشىن اللا-تاعالا سىزدەرگە دە تەزىرەك دەربەس ءتۇتىن تۇتەتۋ ءناسىبىن جازسىن!
ۆاليدوۆ زالدىڭ قوشەمەتىنە بولەنىپ تومەن تۇسە بەرە-اق، مىنبەگە جاڭا شەشەن كوتەرىلىپ بارا جاتتى. قازاق قۇرىلتايىن جانە وعان قاتىسۋشىلاردى جەرگىلىكتى مۇسىلمان جاساعى اسكەري شۋروسىنىڭ توراعاسى پراپورششيك باشيروۆ، «يانگي ۆاكت»* گازەتىنىڭ رەداكتورى فاتيح كاريموۆ، ورىنبور كازاكتارىنىڭ اسكەري كرۋگىنان** كەلگەن وكىلدەر تيموفەي سەدەلنيكوۆ پەن ابدراۋف بوگدانوۆ، تاعى باسقالار وسىناۋ ماڭىزدى وقيعامەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتادى.
*«جاڭا ۋاقىت».
**كازاك اسكەرلەرىنىڭ جينالىسى.
سويلەۋشىلەردىڭ ءبارى سەزگە ارنايى كەلىپ ايتقان قۇتتىقتاۋ سوزدەرىندە ءبىر جەردەن تابىلىپ جاتتى. قاي-قايسىسى دا قازاقتاردى قازىرگى قيىن ساتتە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بىرلەسۋگە شاقىردى. كوپشىلىككە، اسىرەسە، سەدەلنيكوۆتىڭ ءسوزى ۇنادى. ونى ىشتەي جانشا دا وڭ قابىلدادى.
ورىنبور كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ وكىلى تيموفەي سەدەلنيكوۆ كازاچەستۆومەن قاتار قازاقتىڭ دا مۇڭ-مۇقتاجىن جاپ-جاقسى تۇسىنەتىن ءام ءاردايىم ءار جەردە باتىل قورعاپ جۇرەتىن. ول سوناۋ 1906 جىلى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن يمپەريا حالىقتارى وكىلدەرىن تۇڭعىش رەت قازاق مۇڭىنان حاباردار ەتكەن-ءدى.. تاۆريا سارايى كۇمبەزى استىندا قازاقشا سوزدەردى العاش رەت جانە سوڭعى مارتە، تەك جالعىز ءوزى عانا قالىقتاتقان ەدى. قازاق پەن باشقۇرت مۇددەسىن ەرتەڭ كەڭەس وكىمەتى الدىندا دا كۇيتتەيتىن ادال قايراتكەر. مىنە سول ازامات قازاقتىڭ جەلتوقسانداعى سەزىندە تاريح تاعدىرلاس ەتكەن حالىقتاردىڭ تۋىسقاندىق سەزىمى ۇشتاسا بەرۋىنە تىلەكتەستىگىن ءبىلدىردى. زالدى سەزدىڭ اشىلۋىمەن قۇتتىقتاي كەلە، ءبىر ءسات زاكيگە سىلتەمە جاسادى:
– باشقۇرتتار پاتشا تاقتان قۇلاعالى اتا تەكتەرىندەگى قاسقىر رۋحى جەتەگىمەن وڭعا دا، سولعا دا جۇلقىنا شاۋىپ، اقىرى، ورتالىقتان تاۋەلسىز ۇيىسۋ جولىنا شىعىپ وتىر، – دەدى. – ولار، الگىندە قوزعالىستىڭ جاس بارىسى اۋزىنان ەستىگەنىمىزدەي، جاقىندا اشىلماق قۇرىلتايىندا ناعىز ەل بولۋ شارتتارىن جاساماق. – وسىلاي دەدى دە، زالعا قاسقايا قارسى قاراپ تۇرىپ، كەۋدەسىن كەرە تىنىستاپ الدى. – قىمباتتى قازاق باۋىرلار، سىزدەردىڭ ءاردايىم «قوي دا امان، قاسقىر دا توق» بولعانىن قالايتىن بىتىمشىلدىك قاسيەتتەرىڭىزدىڭ كوپ جاعدايدا باسىم ءتۇسىپ جاتاتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن، – دەدى سودان سوڭ. – بىراق سىزدەر ءۇمىت ارتىپ وتىرعان ۋچرەديلكانىڭ* قازىرگى احۋالدا ءادىل وتەرىنە مەن سەنبەيمىن. ءتىپتى سول بولا دا قويار ما ەكەن؟! – سۇراۋلى جۇزبەن اينالا قارادى. – سوندىقتان مەن سىزدەرگە ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرىڭىزگە سەنۋدى، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋدى، ءسويتىپ، ءوز تاعدىرلارىڭىزدى وزدەرىڭىز قولعا الۋدى تىلەيمىن.
*قۇرىلتايشى جينالىستىڭ.
قۇتتىقتاۋ سوزدەرگە قول سوعىپ ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن زال ىقىلاسى سايابىرسي بەرە، قۇرىلتاي توراعاسى قۇلمانوۆ ورنىنان تۇردى.
– مىنبەگە شىعىپ، قازاق جينالىسىنا قۇتتى بولسىن ايتقان مىرزالارعا دەلەگاتتار اتىنان ۇلكەن راحمەت، – دەدى.
سوسىن قولىنداعى ءبىر بۋدا قاعازدى جۇرتقا كوتەرىپ كورسەتىپ، جەر-جەردەن حات، جەدەلحات تۇرىندە تۇسكەن قۇتتىقتاۋلار بارىن ايتتى. ءسويتىپ زالدى جازباشا قۇتتىقتاۋلارمەن تانىستىرۋعا كوشتى. قازاق قۇرىلتايىنىڭ اشىلۋىنا وراي ورىنبور ءمۋفتيى جولداعان حاتتى، قالالار مەن اۋىلداردان، ءتۇرلى ۇيىمداردان كەلگەن جەدەلحاتتاردى وقىدى.
حات-حابارلاردا تەك قۇتتىقتاۋ سوزدەرى عانا ەمەس، جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق كەزىگىپ وتىرعان پروبلەمالار مەن سول ورايدا قۇرىلتايعا بىلدىرىلگەن تىلەكتەر دە بار ەدى. ولار جۇرتتى جايباراقات قالدىرمادى. زالدا وتىرعان دەلەگاتتار جەر-جەردەگى جاعدايدى ورىن-ورىندارىنان قىسقاشا ايتىپ بەرۋدى قوش كوردى.
قۇرىلتاي توراعاسىنىڭ باقىلاۋىمەن، قازاق ەلىنىڭ شارتارابىنان كەلگەن وكىلدەر ءوز ايماقتارىنداعى احۋالدان كەزەكتەسىپ حاباردار ەتىپ جاتتى. وزەكتى دە ماڭىزدى حابارلامالار ءار ايماق دەلەگاتتارى تاراپىنان جاسالدى. ارتىنشا، سەزگە قاتىسۋشىلار پىكىر الماستى. ەستىگەندەرىن جايباراقات قالدىرا المادى. نازار اۋدارعان حابارلار بويىنشا ءتيىستى قارارلار الدى.
جەر-جەردە بارشا ازامات قۇرىلتايشى جينالىس پەن زەمستۆو سايلاۋىنا ءمان بەرۋدە كورىنەدى. ۇيەزدەردىڭ بىرقاتارىندا ۇيەزدىك زەمستۆو اعزالارىن سايلاۋ مارەگە جەتكەن سياقتى. ال تاعى بىرقاتار ۇيەز، ءتىپتى، قۇرىلتايشى جينالىسقا دەلەگات سايلاۋ ناۋقانىن دا وتكىزىپ قويىپتى. بارلىق جەردە دە قازاقتاردىڭ زەمستۆوعا جانە ۇيىسۋ جينالىسىنا وكىل سايلاۋ ماسەلەسىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقانى ءمالىم بولدى. بۇل سەزدى قاناعاتتاندىرعانداي ەدى.
تەك، سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاقتارى قۇرىلتايشى جينالىسقا وكىلدەر سايلاۋدا ءبىر توقتامعا كەلە الماعان كورىنەدى. ولاردىڭ داۋ-دامايعا جول بەرىپ، ۋاقتىلى سايلاۋ وتكىزە المايتىنداي احۋالدا تۇرۋى ەشكىمگە ۇنامادى. جىك-جىك بوپ پارتيالارعا ءبولىنىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ورتاق كەلىسىم جاساي الماپتى. ءسويتىپ، ءار توپ ءوز مىقتىسىن الپەشتەگەن بىرنەشە ءتىزىم شىعارسا كەرەك. نە كەرەك، ايتىس-تارتىس، ساياسي توپتارعا ءبولىنۋ سالدارىنان ءبىرتۇتاس ءتىزىم ۇسىنا الماعان، ودان جەتكەن جەرلەرى سول – وبلىس بويىنشا قازاقتاردان ۇيىسۋ قۇرىلتايىنا جالعىز عانا دەپۋتات وتكىزە الاتىن تۇرلەرى بار.
مۇنى دەلەگاتتار قىنجىلا تالقىلاۋعا ءماجبۇر بولدى.
بۇلاي جارامايدى دەستى. قۇرىلتاي حالىققا قايرىلىپ ايرىقشا ۇندەۋ جاريالايتىن بولسىن دەگەن توقتامعا ۇيىدى. ەل-جۇرتتى داۋ-دامايلار مەن ايتىستاردى دوعاراتىن، پارتيالىق باقتالاس كۇرەستى قوياتىن، ازىپ-توزۋ جولىنان اۋلاق بولاتىن، ءسويتىپ مىنا الاساپىراندا تەك بىرلىككە ۇمتىلاتىن ەتۋ كەرەك. مىنە سول ءۇشىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ شۇعىل تۇردە ۇندەۋ ءماتىنىن جازىپ، قۇرىلتايدىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنسىن...
– سىرداريا وبلىسىنىڭ حالقىنان قۇرىلتاي اتىنان، تەلەگراف ارقىلى – سايلاۋدا وبلىستىق ءبىر عانا تىزىمگە داۋىس بەرۋ سۇرالسىن...
– مىنە، اعايىن، «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن وسى... بىرلىككە قول جەتكىزۋ ماڭىزدى...
– ول راس-اۋ، بىراق ءبىزدىڭ جەتىسۋ وڭىرىندە ءتىپتى ماسقارا ءجايت ورىن الىپ تۇر، جۇرت اشتان قىرىلىپ جاتىر...
جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ جاعدايى اۋىر كورىنەدى. ولار ەسكى ۇكىمەتتىڭ ون التىنشى جىلعى وزبىرلىعىنا – تىل جۇمىسىنا ادام الماقشى بولعانىنا قارسى كوتەرىلگەنى ءۇشىن جازالاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ اياۋسىز شاپقىنىنا ۇشىراعان ەدى. سودان مىنە، توز-توز بوپ، ادام ايتقىسىز قايىرشىلىق كۇي كەشۋدە. تالايى اشتان ءولىپ جاتىر. بىرقاتارى ايەلدەر مەن بالالاردى ساۋداعا سالۋعا ءماجبۇر. اۋليەاتا مەن پىشپەك ۇيەزدەرىنىڭ قازاق-قىرعىزدارىن اشارشىلىق جايلاعان.
ولارعا استىق اقمولا وبلىسىنىڭ جاپسارلاس ۇيەزدەرىنەن كەلۋ كەرەك-ءتىن. الايدا، ساتىپ الىنعان استىقتى تاسىمالداۋدىڭ ءوزى، كولىك جوقتىقتان، اسا قيىن بوپ تۇرسا كەرەك.
حيۋا حاندىعى اۋماعىندا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى تۇركمەندەر توناپ، وتىن ويرانداپ كەتىپتى. ولار سۇيەكتەرىن سۇيرەتىپ، تەمىر جانە اقتوبە ۇيەزدەرىنىڭ شەگىنە ارەڭ ىلىككەن. قازىر جاردەمگە اسا مۇقتاج.
بۇل ورايدا قۇرىلتاي كۇللى وبلىستارداعى قازاقتارعا مىنانداي ۇسىنىس بىلدىرگەندى ورىندى كورەدى: جازالاۋشىلار ويرانداعان جەتىسۋ حالقى مەن تۇركمەندەر تاراپىنان كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قازاقتار پايداسىنا – ورتا ەسەپپەن ءار جاننان ءبىر سومنان قارجى جينالسىن، ونى اركىمگە داۋلەتىنە قاراي ءادىل ءبولۋ ارقىلى جيناۋ – جەرگىلىكتى باسقارمالارعا تاپسىرىلسىن...
– جيزاق ۇيەزىندە تارتىپسىزدىكتەر ورىن الىپ وتىر. قازاقتار ءبىرىنىڭ مالىن ءبىرى بارىمتالاۋعا كوشكەن. جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ ءتارتىپ ورناتا الار ءتۇرى جوق. وسى ۇيەز قازاقتارىنىڭ ءبىر ۇلكەن توبى تۇركىستان اۆتونومياسىنان شىعۋعا ىنتالى. ەگەر قازاق اۆتونومياسى جاريالانار بولسا – قوسىلعىلارى كەلەدى.
قۇرىلتاي بۇل حاباردى دا سەرگەك قارسىلادى. جيزاق ءوڭىرىن مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى ايتىپ جاتقان ءبىرتۇتاس قازاق اۆتونومياسىنا كىرۋ جونىندەگى تىلەگى ماقۇلدانسىن. بۇل جايىندا تۇركىستان اۆتونومياسى وكىمەتىمەن ءتيىستى قارىم-قاتىناس جاسالاتىن بولسىن.
تۇركىستان اۆتونومياسىنا ارنايى قۇتتىقتاۋ جولدانسىن. جاۋاپ-جەدەلحات ورىنبور مۋفتيىنە دە جولدانسىن...
4.
كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن وسىناۋ اعىمداعى ماسەلەلەر حاقىندا جەدەل شەشىمدەر الىنعان سوڭ، دەلەگاتتار قۇرىلتايدىڭ كۇن ءتارتىبىن بەلگىلەۋگە كوشتى. ون ماسەلە قارالاتىن بوپ بەلگىلەندى. ەڭ ءبىرىنشىسى – ءسىبىر مەن تۇركىستان اۆتونوميالارىنا جانە وڭتۇستىك-شىعىس وداققا كوزقاراس. ەكىنشىسى – قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسى. ءۇشىنشىسى – ميليتسيا، ءتورتىنشىسى – ۇلت كەڭەسى حاقىندا ەدى. وسىلاردان سوڭ بارىپ – وقۋ، ۇلتتىق قور، مۋفتيلىك، حالىق سوتى، اۋىل باسقارماسى، ازىق-تۇلىك ماسەلەلەرى قارالاتىن بولدى.
اۆتونوميا ماسەلەسىنىڭ ەل ىشىندەگى جۇرتشىلىق تىلەگى رەتىندە جاريا بوپ، سەزدىڭ تالقىلاۋىنا رەسمي قويىلماي جاتىپ تىلگە تيەك بولۋى، ياعني كۇن تارتىبىنە شىعارىلاتىن نەگىزگى ماسەلەلەردى بەلگىلەپ-بەكىتىپ الۋدان بۇرىن كوتەرىلۋى دەلەگاتتاردى ەرەكشە سەرپىلتتى. سودان دا بولار، ولار العاشقى ماسەلە بويىنشا – ءسىبىر مەن تۇركىستان اۆتونوميالارىنا جانە وڭتۇستىك-شىعىس وداعىنا كوزقاراس جايىندا بايانداما جاساۋعا شىققان بوكەيحانوۆتى سول ەرەكشە سەرپىلىس ۇستىندە، ءارى تاعاتسىزدانا، ءارى ىنتىعا تىڭدادى.
وعان ەل قاتارلى قۇلاق تىگىپ وتىرعان عۇبايدوللا الىبەكوۆكە: «شىنداپ كەلگەندە، جانشا ايتقانداي، الدىمەن ءوز شاڭىراعىمىزدى كوتەرۋ جايىن رەتتەپ الۋىمىز كەرەك ەدى عوي، – دەگەن وي كەلدى، – كورشى قۇرىلىمدارعا قالاي قارايتىنىمىزدى ايقىنداۋ سودان كەيىنگى شارۋا ەمەس پە...»
الايدا كوپشىلىك كۇن ءتارتىبىنىڭ وسىلاي بەكۋىن قالادى. ەندى، مىنە، قازىرگى تاڭدا تۇتاس ءبىر ايماقتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، ءىس باسىندا وتىرعان ۇلكەن ساياساتكەر اۋزىنا قۇمارتا قادالۋدا. تىلگە تيەك بولماق ءۇش قۇرىلىم سوڭعى كەزدەگى ەلەۋلى وقيعالار قاتارىنان ەدى. سولارعا قاتىستى قانداي ۇستانىم العا تارتىلار ەكەن؟
بولشەۆيكتەر پەتروگرادتا ورتالىق ۇكىمەتتى تۇتقىنعا الىپ جاساعان توڭكەرىستەن بەس كۇن بۇرىن، ۆلاديكاۆكاز قالاسىندا «كازاك اسكەرلەرى مەن دالانىڭ ەركىن حالىقتارىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس وداعى» دۇنيەگە كەلدى. وعان دون، كۋبان، تەر، استراحان كازاك اسكەرلەرى جانە سولتۇستىك كاۆكاز، داعىستان، سۋحۋمي، زاكاتالى وكرۋگتەرى مەن استراحان، ستاۆروپول گۋبەرنيالارىنداعى ەركىن دالا حالىقتارى كىردى. بولشەۆيكتەر توڭكەرىسىنىڭ التىنشى كۇنىندە سول وداققا مىنا ىرگەدەگى ورال كازاك اسكەرى قوسىلدى.
روسسيانىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ەڭ جاقسى ءتۇرى رەتىندە دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا دەگەن قالىپ تاڭداپ الىنۋعا ءتيىس. مۇنى وداقتىق كەلىسىمشارتقا قول قويعان وكىلدەر ءبىر اۋىزدان مويىنداعان. وداققا ەنگەندەر رەسەيدىڭ بولاشاق دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ دەربەس شتاتتارى بولماق. سوندىقتان دا وداق قۇرامىنداعى دەربەس شتاتتارى رەتىندە – ءوز مۇشەلەرىنىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى. سونداي-اق، ولاردىڭ ىشكى قۇرىلىستارىن جاساۋلارىنا جاردەمدەسۋگە مىندەتتەنەدى. مىنە وسىنداي كەلىسىمشارت جاسالعان. سول كەلىسىمشارت ارايىندا، وسىدان جيىرما كۇن بۇرىن، ەكاتەرينودار* قالاسىندا ۇيىسۋلارىنا كازاچەستۆو مۇرىندىق بولعان حالىقتاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس وداعىنىڭ بىرىككەن ۇكىمەتى جۇمىسقا كىرىستى.
*كراسنودار.
ال ءسىبىر اۆتونومياسى بولشەۆيكتەر توڭكەرىسىنەن ون كۇن بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن-ءدى. وعان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى باستاعان قازاق دەلەگاتسياسى قاتىستى. ول ءسىبىر اۆتونومياسىن قولداپ تۇر. ءوزى، تاعى بىرەر ازامات ونىڭ باسقارۋ ورگانىنا سايلاندى. توم قالاسىندا تۇرىپ، اۆتونوميانىڭ شارۋاشىلىق قۇرىلىمىن قاراستىرۋ رەتىمەن تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن توپقا ءوزى سەنەتىن ءبىر ورىس ەكونوميسىن قازاق اتىنان تىركەتتى. ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جازاتىن كوميسسياعا قازاق وكىلى رەتىندە سەمەي قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءالىمحان ەرمەكوۆتى قوستى...
5.
ال، بىراق، وسىناۋ بەدەلدى قايراتكەردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ قاي-قايسىسىن دا ولكەدەگى تاعى ءبىر ءىرى تۇلعا قوش كورمەيتىن...
عۇبايدوللا الىبەكوۆ ورىنبورعا جۇرەر الدىندا باقىتجان قاراتاەۆ اقساقالعا سوقتى. بەلگىلى قايراتكەر، جاسى ۇلكەن اعا رەتىندە ونى عۇبايدوللا قاتتى قۇرمەتتەۋشى ەدى. پاتشا تاقتان قۇلاعان شاقتا قاراتاەۆ وبلىستاعى العاشقى قازاق ازاماتتىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ، ونى ءوزى باسقارعان. الايدا، اقپان رەۆوليۋتسياسى شالقىتقان سول شاققى پىكىر الاۋىزدىقتارىنا قۇلاق اسا كەلە، ورنىن عۇبايدوللاعا بەرىپ، ءوزى وعان جولداس، ياعني ورىنباسار بولعان-دى. بىراق، ورىنباسارلىق مىندەتىن كەيىن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتى. سولاي دەمەسكە امال جوق. ول ورال سوتسيال-دەموكراتتارى ۇيىمىمەن تىعىز جۇمىس ىستەپ، سولار قۇرعان كوميتەتكە مۇشەلىككە كىردى. ءسويتىپ، وبلىستاعى ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قامىن بىردەي جەۋدى مۇرات ەتكەن ازاماتتىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى رەتىندە، بار ىقىلاسىن سوندا اۋداردى. سونىڭ سالقىنى دا بولۋى عاجاپ ەمەس، ورال قازاقتارىنىڭ 1917 جىلعى ساۋىردە جۇمىس ىستەگەن تۇڭعىش وبلىستىق سەزىندە ونىڭ مىنبەگە شىعۋىن جۇرت ۇناتا قويمادى. ءسوزىن ەنجار تىڭدادى. ءتىپتى، دابىرلاسىپ، دۇرىس سويلەتپەدى دەۋگە دە بولادى.
وزىنە مۇنداي كوزقاراس كورسەتىلۋىنە باقىتجان سۇلتان وكپەلەگەن بولۋ كەرەك، ايتارىن ايتتى دا، كەتىپ قالدى. سودان ونى عۇبايدوللا ماسكەۋدە وتكەن جالپىمۇسىلمان سەزىندە ءبىر-اق كورگەن. سۇلتان بۇل قۇرىلتايعا مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بايىرعى قاتىسۋشىسى، بۇدان بۇرىنعى سەزدەردىڭ كوبىنە، اسىرەسە العاشقى رەۆوليۋتسيا جىلدارىنداعى جيىندارعا بەلسەنە قاتىسىپ جۇرگەن قايراتكەر رەتىندە بارعان-دى. وندا ول ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى سايلاعان دەلەگاتتارمەن جالپى جىلى سويلەسىپ، ءتىپتى، جانشانى ءوزىنىڭ بايىرعى ۇزەڭگىلەستەرىنە جاقسىلاپ تانىستىرعان. بىراق، نەگىزگى باياندامالاردى تىڭداپ بولعان سوڭ، ءجۇرىپ جاتقان دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى كوزقاراستى ايقىنداۋدى كوزدەگەن تالقىلاۋدا ءوزىنىڭ سوتسيال-دەموكراتتار ۇستاناتىن پىكىردى قولدايتىنىن جاريا ەتتى دە، سەزدىڭ سوڭىن توسپاي، قايتىپ كەتتى. ەلگە كەلىسىمەن بولشەۆيكتەرمەن تىعىز بايلانىسىپ، سولاردىڭ پارتياسىنا ءوتىپ العان دا، وبلىستا سوۆدەپ* قۇرىسىپ ءجۇر دەيتىن.
*جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىن.
جولدارى بولەكتەندى دەپ ساناعاندىقتان با ەكەن، الا جازداي، ودان كۇز بويى حابارلاسپاعان ەدى. ەندى، مىنە، وعان ادەيى ىزدەپ بارىپ جولىعۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. قىس تۇسە، قىسپەن بىرگە كەلگەن ىزعىرىقتى ساياسي وقيعالار يىرىمىنە ءار قيىردان تارتىلىپ تۇرعانمەن، ۇلى ماقساتتارى ءبىر بولعاندىقتان، قاسىنا ىنىلەرىن ىلەستىرىپ، قادىرمەندى قارتقا سالەم بەرە باردى.
ىنىلەرىنىڭ ءبىرى – وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ وزىنەن كەيىن سايلانعان توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ-ءتىن. ول ورىنبوردان جالپىقازاق سەزىن وتكىزۋ جايىندا جولدانعان حابار تيىسىمەن، عۇبايدوللانى ارنايى ىزدەپ كەلىپ كەزدەسكەن ەدى. جانىندا سول تۇستا پەتروگرادتان كەلىپ قالعان جانشا دوسمۇحامەدوۆ بار بولاتىن. اعامەن اقىلداسۋ رەتىمەن وعان ەكەۋى بىرگە سوققان. ورىنبور سەزىنە قاتىسۋ جايىن كەڭەسكەن. ويتكەنى ەكەۋى دە ونى – كوپتەن بولىس باسقارىپ، ەل قامىن ويلايتىن ىستەرىمەن اۋىزعا ىلىككەن عۇبايدوللا الىبەكوۆتى – ۇلت كۇرەسكەرلەرىنىڭ اعا بۋىنى قاتارىنان ساناپ، سىيلايتىن.
جاڭادان جيىن شاقىرۋعا ۋاقىت جوق ەكەنى انىق-تى، سول سەبەپتى جالپىقازاق سەزىنە ءوز ايماقتارىنان قاتىساتىن دەلەگاتتاردى وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن بەلگىلەيمىز دەپ ۋاعدالاستى. سەزگە ەل ىشىندەگى ەڭ بەدەلدى، ىقپالدى كىسىلەر بارعانى دۇرىس. ال قاي-قايسىسىنىڭ دا ۇلتتىق قوزعالىستىڭ بايىرعى كوشباسى ىسپەتتى باقىتجان قاراتاەۆتى قۇرمەت تۇتاتىنى انىق ەدى. سالەمدەسۋ سىلتاۋىنىڭ استارىندا وسىنداي ءبىر شارۋا جاتقان.
راس، مۇندا ءبىر كىلتيپان دا بار-تىن. باكەڭنىڭ كەيىنگى كەزدەرى تازا قازاقى ۇيىمدارعا سىرت قاراپ جۇرگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ءارى ونىڭ ونداي قىلىعىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى دە بەلگىلى. ماسەلە ازاماتتاردىڭ ساياسي ساناسى ويانعانىندا جاتقان. ولاردىڭ بويلارىندا جالپى تورە تۇقىمىنان شىققان بيلەۋشىلەرگە قارسى پىكىر قالىپتاسقان ءتارىزدى-ءتىن. انا جىلى ءبىرىنشى دۋماعا سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆتى دەپۋتاتتىققا وتكىزبەي تاستاعاندارى سونداي ءبىر ىشكى قارسىلىق سالدارىنان-دى. قاراتاەۆتاردىڭ اكىمشىلىك بۋىندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعانداعى ءىس-ارەكەتتەرىن جاقتىرا بەرمەۋشىلىك بار بولاتىن. سودان قالعان ەسكى ادەتتەر كەيدە باكەڭنىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان ەرەن ەڭبەكتەرىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن. ساۋىردەگى قۇرىلتايدا جۇرتتىڭ توزىمسىزدەۋ قىلىق كورسەتكەنى سودان-دى. دەگەنمەن بايىرعى قايراتكەردىڭ شىن باعاسىن بۇلار بىلەتىن، سوندىقتان، الدىنان وتۋگە كەلدى.
جاسى ۇلكەن اعا رەتىندە، جانشا مەن حالەلدى ەكى جاعىنا الىپ وتىرىپ، قادىرمەندى سۇلتاننىڭ الدىندا عۇبايدوللا سويلەدى.
ونى باقىتجان سۇلتان ىقىلاسسىز تىڭداعانداي بولدى. قىسىق كوزدەرىن سىعىرايتا قاراپ، اعارعان ساقالىن سيپاپ ءسال وتىردى دا:
– ە-ە، سونىمەن، ءاليحان تاعى سياز شاقىرىپ جاتىر دەيسىڭدەر عوي، – دەپ، ءسال كىدىردى.
سوسىن جاقتىرماعان سارىنمەن نەمكەتتى ساۋال تاستادى:
– ونىسى نە سوندا؟ لاي سۋدان بالىق اۋلاماق پا؟ جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقۋمەن شۇعىلداناتىن تىرلىك ەمەس پە ەكەن ونىسى؟
– نەگە ولاي دەيسىز، باكە؟ جۇرت جاعدايىن ويلايتىن قۇرىلتاي قازاققا كەرەك بولعالى قاشان!
– ءيا! – ول عۇبايدوللا مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ۋاجىنە تەز كەلىستى. – بىراق، – دەپ، ارتىنشا قارسى ءۋاج ايتىپ كەتتى، – جۇرت جاعدايىن ويلايتىن قۇرىلتاي وتكىزۋ كەرەكتىگى تساريزم* تۇسىندا ءپىسىپ-جەتىلگەن ەدى عوي، سوندا، ناعىز قاجەتتىلىك تۋعاندا، جانە قاجەتتى قۇرىلتايدى قايتكەندە شاقىرۋ ءۇشىن اۋىزبىرشىلىك كەرەك بوپ تۇرعاندا، ول ۇدايى كەرى تارتىپ، كەدەرگى كەلتىرۋمەن جۇرەتىن. مۇنى ۇمىتۋعا بولا ما؟
*پاتشالىق.
عۇبايدوللا كۇرسىندى. ول «ايقاپ» پەن «قازاق» بەتتەرىندە ۇلكەن دابىراعا اينالدىرىلعان ورىنسىز ايتىستى ەسكە سالعان-دى.
– سونداعى ىرىتكى ارەكەتىن ۇمىتىپ، ەندى ەل جاعدايىن ويلاعىش بولا قالىپتى...
– بۇل ءبىر باياعىداعى، ەسكىرگەن، وتكەن ءىس قوي، باكە! ءالى كۇنگە دەيىن ونى ۇمىتپاي، ءبىرىن ءبىرى قاجاي بەرگەننەن گورى، قازاقتىڭ قوس سەركەسى ارتىنداعى جۇرتىن ەسكەرىپ، بولاشاقتى ويلاعانى ءجون ەمەس پە...
قاسىنداعى جاستارعا اعا بوپ جۇرگەن عۇبايدوللا تالاي جىلدان بەرى ءوزىنىڭ جانە ءوزى تۇگىل، بۇكىل جۇرتشىلىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن باقىتجان سۇلتان سىندى قادىرمەندى ەل اعاسىنىڭ وتكەندەگى كەلىسپەۋشىلىكتى وتكەن تاريح ەنشىسىنە قالدىرىپ، ۇمىتا تۇرعانىن قالار ەدى...
بىراق وعان قادىرمەندى ەل اعاسى يلىگە قويمادى. ونىڭ پايىمىنشا، قازىر قازاق سەزىن وتكىزەمىن دەپ وزەۋرەمەي، ناقتى جاعدايمەن ساناسۋ كەرەك...
الايدا تىڭداۋشىلارى قازىرگى ناقتى جاعدايدىڭ قازاق سەزىن وتكىزۋدى تىلەپ تۇرعانىن جارىسا ايتتى.
باكەڭ كەلىسپەدى. جاعدايمەن ساناسۋ كەرەك دەدى. بىردەن-ءبىر جەڭىمپاز كۇش رەتىندە بيلىك باسىنا سوتسيال-دەموكراتتار كەلدى، بولشەۆيكتەر مەن سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر كەشەگى يمپەريا تىزگىنىن قولعا الدى، جاڭا ءومىر قۇرۋدا...
جانشا تۇزەدى. بيلىكتى تەك بولشەۆيكتەردىڭ باسىپ العانىن ايتتى. باسقا پارتيا بىتكەننىڭ ولارمەن كەلىسە الماي وتىرعانىن، وتاندى قورعاۋ كوميتەتىن قۇرىپ، وزگە دە شارالار جاساپ، ولارعا قارسى شىعىپ جاتقانىن ايتتى. ورتالىقتاعى وزگەرىستەردى كوزىمەن كورىپ كەلگەن ادام رەتىندە. كۇللى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى زاڭسىزدىقتارعا كۋا بولعان زاڭگەر رەتىندە. ءوزى جالپىمۇسىلمان ۇيىمىنىڭ وكىلى قۇقىن پايدالانىپ دەپۋتاتتىق قىزمەت اتقارعان رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭەسىن نايزانىڭ ۇشىمەن قۋعان بولشەۆيكتىك توبىر بيلىگىن انارحيا رەتىندە باعالايتىنىن ايتتى.
– وسىنداي جاعدايدا قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ قامىن ويلاماي بولا ما، قادىرمەندى باقىتجان اعا؟!
ونىمەن اق ساقالدى قادىرمەندى باقىتجان اعاسى كەلىسە قويمادى. جەر-جەردى بولشەۆيكتەر قۇرعان سوۆدەپتەر** شىرماي باستاعانىن ايتتى.
– ولاردىڭ ماقساتى ايقىن. قازاقتىڭ ارمان-مۇددەسىنە دە ساي كەلەدى. قالىپتاسۋلى احۋال ەندى سوعان بەيىمدەلۋىمىزدى قاجەت ەتەدى، – دەدى. – سوۆدەپتەر ارقىلى تەڭسىزدەر تەڭگەرىلمەك. ءبىز بۇل توڭىرەكتە بۇرىندارى ارەكەتتەنىپ كورگەنبىز، ەشتەڭە شىعارا المادىق. ەندەشە جاڭادان بىردەڭە ويلاپ تابام دەپ تىراشتانۋ نە كەرەك؟!
**سوۆەتى دەپۋتاتوۆ – دەپۋتاتتار كەڭەستەرى.
ول تەڭسىزدەردى تەڭگەرۋ حاقىنداعى بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرىن ەسكە العاندىقتان، تاعى دا وتكەنگە شەگىنىس جاسالدى.
بۇدان توعىز جىل ىلگەرگى، قازاقتىڭ تاعدىرىنداعى الار ورنى ەرەكشە جەر-سۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ۇكىمەت قۇجاتى بارشاسىنا تانىس-تىن. عۇبايدوللا ەل ىشىندە ناقتى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازامات رەتىندە، قازاقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسىنىڭ باقىتجان سۇلتاننىڭ اتسالىسۋىمەن دۋماعا قالاي قويىلىپ جاتقانىن تىكەلەي ءبىلىپ جۇرگەن. حالەل مەن جانشا دا، جوعارى وقۋدى ءبىرى ءبىتىرىپ، ەكىنشىسى تامامداپ قالعان كوكىرەگى وياۋ جاس جىگىتتەر رەتىندە، بۇل ماسەلەنى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن كەزىندە ءجىتى قاداعالاعان-تىن.
قازاق قايراتكەرلەرى «اقمولا، تورعاي، سەمەي، ورال، جەتىسۋ، سىرداريا جانە زاكاسپي وبلىستارىندا جەرگە ورنالاستىرۋ كوميسسيالارىن قۇرۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن جاساپ، حالىق وكىلدەرى مەكەمەسىنىڭ قاراۋىنا دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى ارقىلى ۇسىنۋعا تىرىسقان. وزگە فراكتسيالاردان دا تىلەكتەستەر تاۋىپ، جوباعا الپىس دەپۋتاتتىڭ قولىن قويعىزعان. الايدا ول، ءبارىبىر، حالىق وكىلدىگىنىڭ تالقىسىنا جىبەرىلمەدى. ونى قورعاۋدان مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ تارتىندى. ويتكەنى وسى ءاليحان، جوبانى تەۆكەلەۆتىڭ تىلەگىنە سايكەس ساراپتاپ، جەر-سۋ ماسەلەسىنىڭ بىلگىر مامانى رەتىندە، وعان تەرىس باعا بەرگەن بولاتىن. ونىڭ ساراپتاماسى ۇكىمەت پىكىرىمەن سايكەس كەلدى، زاڭ جوباسى كەرى قاعىلدى...
دەگەنمەن جانشانىڭ تاپ وسى ورايدا ايتار كۇمانى بار. ۇكىمەت اتىنان سويلەگەن شەنەۋنىك شە، جەرگە ورنالاستىرۋ جانە جەر وڭدەۋ باس باسقارماسىنىڭ باس مەڭگەرۋشىسىن ايتادى، مىنە سول – ءىس جۇزىندە الەكەڭنىڭ قورىتىندىسىن سىناعان سىقىلدى كورىنەدى جانشاعا، قادىرمەندى باكەڭ بۇعان نە دەر ەكەن؟
ول سۇراعىن كەڭەيتىڭكىرەپ ءتۇسىندىردى. جانشانىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ باستاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەن زاڭ جوباسى وزبىرلىقپەن وتارلانىپ جاتقان جەر-سۋدان ونىڭ بايىرعى يەسىنىڭ مۇلدەم ۇلەسسىز، قۇر قول قالدىرىلماۋىن قامتاماسىز ەتپەك-ءتىن. وندا قازاقتار تۇراتىن وبلىستارداعى جەرگە ورنالاستىرۋ كوميسسيالارىن قازاقتاردىڭ وزدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ قۇرۋ كوزدەلەتىن. ءارى ولارعا جۇكتەلەتىن باستى مىندەت رەتىندە – وتىرىقشى، جارتىلاي وتىرىقشى جانە كوشپەندى قازاقتار ءۇشىن جەكە-جەكە، ءار الەۋمەتتىك توپتىڭ مۇددەسىن ەسكەرەتىندەي، ءادىل جەر نورماسىن جاساۋ كەرەكتىگى ايتىلعان-دى.
قازاقتاردىڭ رۋلىق-تايپالىق نەگىزدە دامىعان ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن جانشا كوپتەن قاراستىرىپ جۇرگەن. سوندا، وسى باكەڭ باتا بەرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەننەن بەرى كوزى اشىلا كەلە، حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە وزىندىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا، مىناعان نازار اۋدارعان-دى: باكەڭدەردىڭ دۋما تالقىلاۋىنا الىپ شىققىسى كەلگەن زاڭ جوباسىندا اسا داۋلەتتى ءام ايرىقشا باي كىسىلەر مەن وتە اتاقتى ادامدارعا الدەبىر ارتىقشىلىقتار بەرۋ جولدارى ەشقانداي دا ەسكەرىلمەگەن. ولارعا دەگەن جەر نورماسى بولەك ەمەس، ەش وگەشەلىگى جوق، قاراپايىم حالىقپەن بىردەي تۇردە جاسالعان. سولاي ەمەس پە؟ قادىرلى باكەڭ، ەل اعاسى باقىتجان سۇلتان مۇنى تەرىستەمەي مە؟
دۇرىس، جاھانشاھ ءدال بايقاعان. مۇنى قارت زاڭگەر راستايدى. جانە قوسىپ ايتارى، جوبانىڭ سولاي جاسالۋىنىڭ قيسىنى دا بار. ويتكەنى، وتارلاۋ ۇدەرىسىنە ءبىرىنشى بوپ ىلىككەن جايىق ماڭى قازاقتارىنىڭ ابدەن تارشىلىق كورىپ، جۇتاعانى سونداي، تالايى تاسىمال كولىگىنەن ايرىلعان سەبەپتى، ەسكى كوشى-قوندى قويىپ، جەر ءۇيدى باسپانا ەتەتىن جاتاق تىرشىلىگىنە كوشكەن. سوندىقتان دا ولاردى ۇكىمەت جوبالايتىن ون بەس دەسياتينالىق نورما بەك قاناعاتتاندىراتىن. بايىن دا، كەدەيىن دە. ماسەلە – ۇكىمەت زاڭىنا سايكەس، شۇرايلى جەرگە ورىستارمەن قاتار ورنىعىپ الۋدا جاتقان-تىن. ال ارا-ارالارىنداعى قۇنارسىزداۋ، ەگىستىككە قولايسىزداۋ جەرلەر، ءبارىبىر، مال جاياتىن قازاققا قالار ەدى دەگەن ءىش ەسەپتەرى دە بولعان جوبانى جاساپ ۇسىنۋشىلاردىڭ. سولاي، جاھانشاھ!
جاھانشاھ مۇنى تۇسىنەدى. تەك، تاعى ءبىر ءتۇسىنىپ، بىلەتىنى – جالپاق سارىارقا ۇلاندارى، ياعني قازاقتىڭ ۇلان-عايىر قىرىن مەكەندەيتىن كوشپەندى قالىڭ قازاق ونداي نورماعا كوندىگە المايدى. مىنە، مۇنى حالەل دە، ەكەۋىنىڭ عۇبايدوللا اعالارى دا راستاپ وتىر. باكەڭ ءسال وي جۇگىرتسىنشى، الەكەڭ ساراپتاماسىندا سوعان كوڭىل بولگەن ءتارىزدى ەمەس پە ەد؟! باياعىدا ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسقانداعى جيناقتاعان ءبىلىمىنىڭ ناتيجەسى ىسپەتتەندىرىپ، ول كوشپەندىلىك نورماسىن باسقاشا سيپاتتاعان عوي!
باكەڭ قولىن سىلتەدى.
– كوشپەندىلىك نورماسى دەگەندى نەعىلسىن بيلىك، – دەدى تىجىرىنىپ، – ىشكى گۋبەرنيالارىنىڭ شيەلەنىسكەن جاعدايىن شەشۋدى وتە قاجەت ەتىپ تۇرعاندا! ۇكىمەت ءاليحاننىڭ سول كوشپەندىلىك نورماسىن ورىنسىز جالاۋلاتقانىن پايدالانىپ كەتتى عوي!
باكەڭنىڭ ايتۋىنشا، دۋما مۇشەلەرىنىڭ ءتيىستى بولىگى قولداعان زاڭ جوباسىن الەكەڭنىڭ باسقاشا سيپاتتاۋىن جەر ىستەرىن باسقاراتىن ۆەدومستۆو بۇلار ازىرلەگەن زاڭ جوباسىنا جاپسىرىپ، قيسىنسىز سىنعا الدى ەمەس پە...
قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ قازاقتى وتىرىقشى ەتەمىز دەپ جوسپارلاعانىن دا، بىراق، وتىرىقشىلاندىرۋعا ءىس جۇزىندە ەشقانداي جاعداي جاساعىسى كەلمەيتىنىن دە انىق بىلەتىن. سوندىقتان دا جەرگە جايعاستىرۋ جونىندەگى باس مەڭگەرۋشى، ونىڭ ويىنشا، جەرگىلىكتى جەرگە ورنالاستىرۋ كوميسسيالارىنا قازاق وكىلدەرىن قوسۋدى ماقۇلداماعان-دى. سوندىقتان دا، باقانداي الپىس دەپۋتات ۇسىنىپ وتىرعانىنا قاراماستان، جوبانى جاقتىرماعان، دۋمادا تالقىلاۋعا قابىل الماۋدى قوستاعان.
ۇكىمەت اتىنان سويلەگەن جەر ىستەرى چينوۆنيگىنىڭ ويىنشا، بۇراتانالاردىڭ ءار قاۋىمدى بيلەيتىن جەكەلەگەن نەعۇرلىم داۋلەتتى تۇلعالارى قازاق دالاسىندا تۇرعان جەرلەرىنىڭ ناقتى قوجايىندارى بولىپ العان. ولار قاۋىمدىق جەردى پايدالانۋدىڭ كۇللى پايداسىن ءوز قولدارىنا شوعىرلاندىرىپ وتىر. ءتۇتىن بويىنشا، ياعني ءار وتباسىنا ءبولىنىپ سالىناتىن مەملەكەتتىك سالىق ولارعا قاتىسسىز سياقتى. ەشتەڭە تولەمەستەن، تۇرعان ايماقتارىندا كەي جاعدايلاردا مال شارۋاشىلىعىن ورىستەتەدى، ەكىنشى ءبىر رەتتە – ۇلكەن كولەمدە جەر جىرتادى. سونداي-اق، قاۋىمدىق جەردى ورىس قونىستانۋشىلارىنا مەملەكەت سىرتىنان جالعا بەرىپ ءجۇر.
«بۇل بۇراتانا بيلەۋشىلەر سونداي ەكونوميكالىق تەتىكتەردى يەلەنۋ ارقىلى تايپالاستارىنا ىقپالىن ارتتىرىپ، حالىق سوتىن دا، باسقارۋ ءىسىن دە ءوز قولدارىنا تۇسىرگەن». – باس مەڭگەرۋشىنىڭ وسىنداي جەلەۋ ايتقانى قاراتاەۆتىڭ ءالى ەسىندە. ءسويتىپ، دەگەن-ءدى ول، بۇراتانالاردىڭ اراسىندا ءومىر سۇرەتىن، بۇراتانا بۇقارانى ءىس جۇزىندە بيلەپ-توستەپ جۇرگەندەر وزدەرىنە ولاردى ءجىپسىز بايلاپ-ماتاپ، ەرىكتەرىنسىز باعىندىرىپ العان. «ماڭداي تەرىن توگىپ ەڭبەك ەتپەك وتىرىقشى حالىقتى جەر ۇلەسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە ولار مۇددەلى ەمەس». – ۇكىمەتتىڭ ءىرى دارەجەلى چينوۆنيگى وسىلاي ۇيعارعان-دى. ول، ءتىپتى، ەل ىشىندە باي-ماناپتار ەڭبەكشى حالىقتى كرەپوستنويلىق احۋالعا تاقاۋ دەڭگەيدە، جەكە باستارىنا تاۋەلدىلىك جاعدايدا ۇستايدى دەپ جاريا ەتكەن-ءدى. سوندىقتان دا ولار ءوز ايماقتارىنداعى قازاقتاردى، سونداي-اق ورىس قونىستانۋشىلارىن دا وتىرىقشى ەتىپ جەرگە جايعاستىرۋعا زاۋىقسىز دەگەن.
- جانە «وتىرىقشىلانۋ ناتيجەسىندە ورىن الماق تۇرمىستىق وزگەرىستەر بۇلارعا ءتيىمسىز، سوندىقتان دا ولار وزدەرىنە قولايلى زاڭ جاساتىپ الماقشى» دەپ، كوپە-كورنەۋ بار پالەنى ءبىزدىڭ جوباعا جاپقان.
قىزىعى، وتىرىقشى-جەر وڭدەۋشى جانە وتىرىقشى-مال ءوسىرۋشى تۇرپاتىنداعى قازاقتارعا جوباداعىداي جەر ۇلەسىن بەرۋدى قولدايتىنىن ۇكىمەت بۇكپەگەن. بىراق سونى ايتا وتىرىپ، جان باسىنا 15 دەسياتينادان ارتىق جەر بەرۋگە بولمايدى، كوپ مولشەردە بولۋگە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ نۇسقاۋى تىيىم سالادى دەگەن. اڭعارا ما عۇبايدوللا مەن ونىڭ ىنىلەرى؟ زاڭ جوباسى جەردى سول 15 دەسياتينادان عانا ءبولۋدى ەسكەرىپ وتىرعانىنا قاراماستان، ودان ارتىق جەر بولە المايمىز دەيدى. ال ودان ارتىق جەردى – كوشپەندىلىك جولىمەن تالاپ ەتىلەتىن نورمانى – زاڭ جوباسىنا ءبىزدىڭ كىرگىزبەگەنىمىزدە جۇمىسى جوق، جەر ءمينيسترى ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىن باسى اشىق سىلتاۋدى دۋىلداتىپ، جەر كوميسسيالارىنا جەرگىلىكتى بۇراتانالاردان وكىلدەر كىرگىزۋ جايىن ادەيى ەلەۋسىز قالدىرعان-دى. ونىڭ مۇنداي شولاق قورىتىندى جاساۋىنا سوناۋ بىلىكتى دەپ ەسەپتەلەتىن جەر-سۋ مامانىنىڭ ساراپتاماسى سەبەپ بولعانىن بۇل قالاي ۇمىتار... مىنا الدىندا وتىرعان جاستار كوسەم كورىپ، سونىڭ شاقىرعان جينالىسىنا بارامىز دەپ جەلىگىپ تۇرعان ماماننىڭ...
قادىرمەندى زاڭگەر، ۇلكەن قايراتكەر باقىتجان اعاسىن جانشا تۇسىنەدى، – ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ قيتۇرقىلىقتارىندا شەك جوق. بىراق، باكەڭنىڭ قامقورلىعىن كوپ كورگەن جاھانشاھ ەسىمدى شاكىرتى تىلگە تيەك ەتىلۋلى قۇجاتقا قاتىستى ءاليحان مىرزانىڭ دا نيەتى وڭ بولعانىنا شاك كەلتىرمەيدى. تەك مۇنىڭ ءبارى ەسكى ۇكىمەت تۇسىنداعى اڭگىمە ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون شىعار...
عۇبايدوللا دا، حالەل دە وتكەنگە سالاۋات ايتۋ جاعىندا. ول كەزدە ماسەلە تەك ءاليحاننىڭ ساراپتاماسىنا تىرەلىپ قالعان جوق ەمەس پە...
ءيا، جوبانى تالقىلاۋعا قابىلداتپاۋ ءۇشىن، جوبانى ۇكىمەت جارامسىز دەپ، ءبىر قاراعاندا بايىپتى قورىتىندى بەرگەنى راس. جەر-سۋ ماسەلەسىنىڭ بۇراتانادان شىققان ءىرى مامانى جوبادا باسشىلىققا الىنعان ون بەس دەسياتينالىق نورماعا قارسى بولعانىن ۇكىمەت ۇتىمدى پايدالاندى.
شىنىندا، وتىرعاندار باقىتجان سۇلتانمەن كەلىسەدى، ءاليحان سۇلتاننىڭ زاڭ جوباسىن تەرىستەۋ ماقساتىندا كەلتىرگەن ءۋاجىن ۇكىمەت تاس-تالقان ەتتى. ەگەر ول سول جولى ءتۇرلى پارتيا اتىنان وكىلدىك ەتۋشى مەمدۋما مۇشەلەرى قولدارىن قويعان، ون بەس دەسياتينالىق نورمانى قولداعان جوبانى ماقۇلداعانىندا، ءوزىنىڭ زامان تالابىنا جاۋاپ بەرمەيتىن پايىمىن تىقپالاماعانىندا، بالكىم، باسقاشا بولار ما ەدى، قايتەر ەدى. ءتىپتى، باسقاشا بولماي-اق قويسىن، ەڭ باستىسى، قازاق قايراتكەرلەرى ۇستانعان نيەتتىڭ ادىلدىگى، ادالدىعى، ۇتىمدىلىعى، ەل تۇتاستىعىنا قىزمەت ەتەتىن ماقسات بىرلىگى كورىنەر ەدى عوي. وكىنىشتى، الايدا ونداي قىلىق سول كەزدە كورىنىس بەرمەدى. بىراق انا زامانداعى سول وقيعاعا بولا ەندى كەك ساقتاپ كەرەگى نە...
باقىتجان سۇلتان ساۋساعىن بەزەدى. ماسەلە كەك ساقتاۋدا ەمەس، ءتۇسىنسىن بالالار... قازىرگى تاڭدا وكىمەت وزگەردى، كەدەيلەر مۇددەسى قورعالاتىنى انىققا اينالدى، ونى كەڭەس بيلىگى جۇزەگە اسىرماق...
قوزعالاقتاپ قويادى عوي، جاھانشاھتىڭ شاگى بار ما؟ جاڭا وكىمەتتىڭ شىققان كوزىن كورىپ، كۇدەر ءۇزدىم، تەكتىلىگىنە كۇمانداندىم دەي مە؟ قاتەلەسپەسىن. ول تەڭسىزدەردى تەڭەستىرەتىن وكىمەت...
– كىم بىلەدى... – وتىرعاندار قولدارىن جايدى.
جانشا پايىمىن ىرىكپەدى. قالاي بولعاندا دا، باكەڭنىڭ تەڭسىزدەردى تەڭەستىرەتىن وكىمەت دەپ وتىرعانى – جۇمىسشىلار مەن سولداتتار دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ بولشەۆيكتەر باسىپ العان سەزى بوپ شىقتى عوي. سوندا جاريالانعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ دە، تيىسىنشە، سوندا سايلانعان ۇكىمەتتىڭ دە بيلىككە زورلىقپەن كەلگەنى راس قوي. ەندەشە، وعان قالاي قاراۋىمىز كەرەك؟ وسىندايدا ورىنبوردا جينالىپ جاتقاندارعا قوسىلىپ، ەل مۇددەسىن تارازىلاۋ، بۇدان بىلاي نە ىستەپ، نەنى قويۋ جايىن اقىلعا سالىپ كورۋ ءجون ەمەس پە؟! الەكەڭنىڭ بۇل باستاماسى زور قۇرمەتكە لايىق ەمەس پە؟ باكەڭنىڭ الدىندا وتىرعان ىنىلەرى ەل مۇددەسى جولىنا باسىن تىككەن ۇلكەن قايراتكەرگە قولداۋ كورسەتۋدى دۇرىس سانايدى. ءتۇسىنسىنشى وسىنى بۇل ۇلكەن كىسى...
ۇلكەن كىسى باسىن شايقادى. جوتكىرىنىپ، بۋىرىل ساقالىن اقىرىن سيپادى.
ءبارى ءبىر مەزەت مىناعان قاراسىن. قازاقتاردىڭ كوشىپ جۇرۋىنە بولىنگەن مەملەكەتتىك جەرلەر بارلىق قازاق حالقىنا ءتان دەگەن يدەيانى باقىتجان قاراتاەۆ العاشقى قازاق كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار پارتياسىن قۇرعانىندا باعدارلامالىق تۇجىرىم ەتكەن. ونى پاتشا زامانىندا اۋزى دۋالىلار مويىندامادى. دەگەنمەن تاپ سونى، ەندى، بۇگىنگى كەڭەستەر بيلىگى ماقۇلدار دەپ ويلايدى. ويتكەنى ول سامودەرجاۆيەلىك پيعىلدى ءبىرجولاتا جويۋدى ماقسات ەتىپ وتىر...
بىراق، مال شارۋاشىلىعىن جەكەلەگەن بايلاردىڭ قولىنا كونە جولمەن شوعىرلاندىرۋ جايىنداعى ءاليحان قورعاشتاعان كوزقاراسقا جاڭا وكىمەت كەلىسە قويار ما ەكەن؟ ەڭ باستىسى، وعان ەزىلگەن تاپ كونە قويار ما ەكەن؟..
ول الدىندا وتىرعان جىگىتتەرگە اينالا قاراپ الدى دا، ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ قايتاردى. جانە الدا تۇرعان مىندەتتى ايقىندادى.
– كونبەيدى، – دەدى ول جىگەرلى ۇنمەن، – ەزىلگەن تاپ ءاليحان قورعاشتاعان كوزقاراسقا مويىنسۇنبايدى. سەبەبى ەسكى تىرشىلىك سالتى مىنا قارىشتاعان قارقىنمەن وزگەرىپ جاتقان جاڭا زامان تالابىنا جاۋاپ بەرمەيدى. ەندەشە نە ساندالىس؟ جاعدايمەن ەسەپتەسپەي، ءوز بەتىڭشە وڭاشا وتاۋ تىگۋگە تىرىسۋشىلىق جارار ما قازىرگى ساتكە؟ ارالارىڭداعى وزگە حالىقتارىڭ قايدا قالماق؟ ولار ورتالىقتاعى جاڭا بيلىكتى قولدايدى. ەندەشە ەل مۇددەسىن تەك سولارمەن بىرلەسە وتىرىپ شەشۋگە تىرىسۋ كەرەك. ال مىنا ءوز بەتىنشە لاققاندار حالىقتى جاقسىلىققا اپارمايدى. ىلەسپەڭدەر ولارعا.
عۇبايدوللا ءۇنسىز قۇلاق توسىپ وتىر. جانشا حالەلگە كوز قيىعىن تاستاپ، تەرەڭ تىنىس الدى. باقىتجان ءسوزىن ساباقتاي بەردى. ورىنبورعا جينالىس شاقىرىپ جاتقانداردى سىنادى.
– ازعانتاي توپ باس قوسىپ، حالىقتى ءوزىمىز باسقارساق دەيدى... – سۇلتان اششى كەكەسىنمەن مىرس ەتە ءتۇستى. – نەتكەن اقىل ءوتىپ كەتكەن قۋلار! – دەپ قولىن سىلتەدى.
سوسىن جازدا اتىن دابىرايتىپ شاقىرعان جالقىقازاق سەزى دەگەن جيىندارىنا جيىرما شاقتى عانا ادام قاتىسقانىن ايتتى. وتىرىك دەي الار ما ەكەن ونى وسىناۋ الدىندا وتىرعان جىگىتتەر؟ وتىرىك ەمەس، انە تۇرلەرى ايتىپ تۇر! سوعان قاراماستان، سوناۋ ورىنبورلىقتار سول جيىرما ادامدىق جينالىسىن كەرەمەت قىپ دارىپتەپ، ىشتەرى كەپكەنشە ماقتانىپ ءجۇر بۇل كۇندە دەپ مىسقىلدادى.
حالەل قاباعىن شىتتى. ايتپاقشى، جاقتىرماعانىنان بايقاپ تۇر، بوسپەلەردىڭ قاتارىندا وسى ءىنىمىز دە جۇرمەگەي؟! بوسپەلەردىڭ قاتارىندا ءجۇرۋى ىقتيمال ءىنىسى كۇرسىندى.
ول جازعى قۇرىلتايدىڭ توراعاسى بولعان-دى. مازمۇندى قۇجاتتار قابىلداعاندارى انىق، ونى وسىناۋ قارت قايراتكەردىڭ باعالاماعانى قىزىق ەكەن...
ال وسىناۋ قارت قايراتكەر سودان تۋىنداتقان بولجامىن ارتىنشا-اق ەستىرتتى: بۇلار بەت العالى وتىرعان جينالىس قازىر دە سول شامادا باس قوساتىن شىعار.
وعان وتىرعاندار ءۇنسىز كەلىسكەندەي سىڭاي تانىتتى. وبلىستان بارماق دەلەگاتتار سانىنا شاعىپ قاراعاندا، بارلىق قازاق ايماقتارىنان كەلۋگە ءتيىس دەلەگاتتار، ارينە، جازداعىدان كوبىرەك بولادى، دەگەنمەن، سونشا كوپ تە ەمەس-اۋ.
مىنە، سولاي، ەندەشە ىنىلەرى مىناعان دا شاك كەلتىرمەسىن: سوناۋ ورىنبورلىقتار جەر-جەردەن كەلىپ، وزدەرىنىڭ ايتقاندارىنا باس شۇلعۋعا ءازىر تۇرارلىق اركىمدى تاڭداپ شاقىرادى، ماقساتتارى – سولارعا ءوز ويلارىن ماقۇلداتىپ الماق تا، قازاق مۇڭىن جىرتۋشى بوپ شىعا كەلمەك...
– اۆانتيۋريستەر!
قارت كۇرەسكەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۇجىرىمداعان وسى سوزىنەن كەيىن عۇبايدوللا اقىرىن عانا:
– ارتىق كەتتىڭىز-اۋ، اسا قادىرلى باكە، – دەدى.
اسا قادىرلى باكەڭ توسىلا قويمادى.
– تۇك تە، – دەدى. – بۇگىنگى جاڭالىق ولاردىڭ كوش سوڭىندا قالعانىن كورسەتىپ تۇر. سەندەر ءوزى رەسەي وكىمەتىنىڭ باسىنا كەلگەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ۇندەۋىن وقىدىڭدار ما؟ – ۇستەل ۇستىندەگى گازەتتى الىپ، بۇكتەۋىن جازدى. – مىنە، قاراڭدار: «ۋاقىتشا جۇمىسشى جانە شارۋا ۇكىمەتىنىڭ گازەتى»! كۇنى كەشەگى، 24 قاراشاداعى سانى. ماڭىزدى جاڭالىق وسىنىڭ بەتىندە جاريالانعان كورىنەدى.
كەلگەندەرگە بۇل گازەت بەيمالىم، ونداعى جاڭالىق مازمۇنى بەيتانىس ەكەن. قارت كۇرەسكەر ونىڭ ءمان-جايىن ءوزى تۇسىندىرۋگە كوشتى.
– ارناۋ «رەسەي مەن شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا!» دەپ اتالعان، – دەدى گازەتتەگى تاقىرىپتى نۇقىپ.
مىنا وتىرعاندار – ءاليحاننىڭ ەرتەگىسىنە ەلتۋشىلەر – تىڭداسىن! مىنە: «جولداستار! باۋىرلار!» دەپ جۇرەككە تيگىزە باستايدى. رەسەيدە ۇلى وقيعالار بولىپ جاتقانىن ايتادى. ودان ارى – بوتەن ەلدەردى بولشەكتەپ ءبولىپ الۋ ماقساتىندا باستالعان قاندى سوعىس اقىرىنا تاياپ كەلەدى دەلىنگەن.
– الەم حالىقتارىن قۇلىنا اينالدىرعان قۇزعىندار بيلىگى قۇلاپ بارادى! ەزگى مەن قۇلدىقتىڭ كونەرگەن عيماراتى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ سوققىسى استىندا قاقىراپ قاۋساپ بارادى! وزبىرلىق پەن ەزىپ-جانشۋ الەمى سوڭعى دەمدەرىن الۋدا! قالاي؟!
قاراتاەۆ رۋحتانا سويلەپ، ارتىنان ىلەسكەن ءىزباسار كۇرەسكەرلەرىنە ماساتتانا قارايدى.
– جاڭا ءومىر، ەڭبەكشىلەر مەن ازاتتىق الۋشىلاردىڭ ءومىرى تۋىپ كەلەدى! ال وسى رەۆوليۋتسيانىڭ باسىندا جۇمىسشى جانە شارۋا ۇكىمەتى، حالىق كوميسسارلارىنىڭ كەڭەسى تۇر. بۇل – فاكت، ونىمەن ساناسپاۋعا بولادى دەپ قالايشا ويلايسىڭدار؟!
ول ءوزى قاتتى يلانعان سەنىممەن سويلەپ وتىر. بۇكىل رەسەيدى جۇمىسشىلاردىڭ، سولداتتاردىڭ جانە شارۋالاردىڭ رەۆوليۋتسيالىق كەڭەستەرى جاۋىپ كەتكەن. ەلدەگى وكىمەت بيلىگى سولاردىڭ تىلەگىندەگى حالىق قولىندا. رەسەيدىڭ ەڭبەكشى حالقىندا ءبىر عانا تىلەك بار. ول – ادال دا ءادىل بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋ. تۇسىنە مە مۇنى عۇبايدوللا مەن ونىڭ ىنىلەرى؟ جانە ءبىر تىلەك – بوستاندىقتى جەڭىپ العىلارى كەلەتىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەزىلگەن حالىقتارىنا كومەكتەسۋ. يگى نيەت دەگەن وسىنداي-اق بولار!
ءبىلسىن وسىناۋ جاس قايراتكەرلەر: بۇل قاسيەتتى ىستە رەسەي جالعىز ەمەس. ورىس رەۆوليۋتسياسى ورتاعا تاستاعان ازاتتىقتىڭ ۇلى ۇرانىن باتىس پەن شىعىستىڭ بۇتكىل ەڭبەكشىلەرى ءىلىپ اكەتىپ جاتىر. ەۆروپانىڭ سوعىس قالجىراتقان حالىقتارى بەيبىتشىلىكتى اڭساپ، الدەن-اق رەسەيدەگى جەڭىمپازدارعا قول سوزا باستادى. باتىستىڭ جۇمىسشىلارى مەن سولداتتارى يمپەرياليزم قامالدارىن شابۋىلداپ، سوتسياليزم تۋى استىنا جينالۋعا كىرىستى. ال الىس ءۇندىستان، كادىمگى ەۆروپانىڭ «وقىعان، كوزى اشىق» جىرتقىشتارى عاسىرلار بويى ەزىپ كەلگەن ءۇندى ەلىنىڭ تاپ ءوزى، مىنە سول ەل – ءوز دەپۋتاتتار كەڭەسىن ۇيىمداستىرا وتىرىپ، جيرەنىشتى قۇلدىق قامىتىن يىعىنان ىسىرىپ تاستاي كەلە، شىعىس حالىقتارىن كۇرەسكە جانە ازاتتىققا شاقىرۋدا! ولار، مىنە، كوتەرىلىس تۋىن اسپانداتا جەلبىرەتىپ تە قويدى!
وي جۇگىرتىپ كورسىن وسىناۋ قازاق قامىن جەۋشى جاستار: بۇگىنگى بيلىك كاپيتاليستىك تالان-تاراجعا سالۋ مەن وزبىرلىق جاساۋدىڭ پاتشالىعى كۇيرەپ جاتقانىن ايتادى. بۇگىنگى بيلىك مىنانى ءبىلىپ ايتىپ وتىر: يمپەرياليزم جىرقىشىنىڭ تابانىنىڭ استىندا جەر ءورت بولىپ جانىپ جاتىر!
– وسىناۋ ۇلى وقيعالارمەن بەتپە-بەت تۇرىپ، ءبىز سىزدەرگە – رەسەيدىڭ جانە شىعىستىڭ ەڭبەكشىلەرى مەن جارلى-جاقىباي مۇسىلماندارىنا – ءوز ۇندەۋىمىزدى ارنايمىز دەيدى جاڭا وكىمەت.
مىنە ولار ۇندەۋىن كىمگە قاراتىپ ايتۋدا، مۇقيات قۇلاق سالسىن الدىنداعى ەل قىزمەتىنە جەگىلگەن قايراتكەرلەر: جاڭا وكىمەت جۇرەكجاردى ءسوزىن ارناعاندار ىشىندە رەسەي مۇسىلماندارى – ەدىل بويى مەن قىرىم تاتارلارى، ءسىبىر مەن تۇركىستاننىڭ قازاقتارى مەن سارتتارى، زاكاۆكازە تۇرىكتەرى مەن تاتارلارى، كاۆكازدىڭ شەشەندەرى مەن تاۋلىقتارى، رەسەيدىڭ پاتشالارى مەن ەزۋشىلەرى تاراپىنان مەشىتتەرى مەن عيباداتحانالارى قاۋساتىلعان، ءدىني يلانىمدارى مەن ادەت-عۇرىپتارى اياققا تاپتالعان بارشا جۇرت بار. ىلىك قىلاتىنداي نەنى سىلتاۋلاتارعا بولار؟ ءبارىن ەسكەردى ەمەس پە؟!
ەل قىزمەتىنە جەگىلگەن، باقىتجان سۇلتاننىڭ الدىنا سول قىزمەتتەرىنە وراي كەلىپ وتىرعان قايراتكەرلەر ءتىس جارماي اۋزىنا قاراۋدا. شىنىندا، جالپىعا ارنالعان ۇندەۋ...
سول ۇندەۋدى دارىپتەۋىن جاسامىس سۇلتان جاستىق قۇشتارلىقپەن ساباقتاي ءتۇستى. تىڭداسىن مىنا ءاليحانشىل ازاماتتار: «وسىدان باستاپ سىزدەردىڭ ءدىني يلانىمدارىڭىز بەن ادەت-عۇرىپتارىڭىز، سىزدەردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني مەكەمەلەرىڭىز ازات جانە قول سۇعۋعا بولمايتىن دەربەستىككە يە دەپ جاريالانادى. سىزدەردىڭ بۇعان قۇقتارىڭىز بار. ءبىلىپ قويىڭىزدار، سىزدەردىڭ قۇقتارىڭىز، رەسەي حالىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ قۇقتارى سەكىلدى، رەۆوليۋتسيانىڭ جانە ونىڭ ورگاندارىنىڭ – جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ بارشا كۇش-قۋاتىمەن قورعالادى». بۇل نەمەنە، كەپىلدىك ەمەس پە؟!
جانشا پيتەردەگى توڭكەرىس كۇندەرىندە باستان كەشكەن قىزۋ پىكىرتالاستارعا تولى كەزدەسۋلەردى ىشتەي ەسىنە الىپ: «ءسوز جۇزىندە عانا بولۋى ىقتيمال»، – دەپ ويلادى. بىراق ەشتەڭە دەمەدى، سەرىكتەرى ءتارىزدى، جاق اشپاي تىڭداي بەردى.
– كەلىڭدەر، بايىبىنا بارايىق بۇل ماسەلەنىڭ. اڭعاردىڭدار ەمەس پە، ۇندەۋدى جاريالاۋشىلار وسى رەۆوليۋتسيانى جانە ونىڭ تولىق وكىلەتتى ۇكىمەتىن قولداۋعا بارشامىزدى شاقىرىپ تۇر عوي!
قاراتاەۆ تاعى ماتىنگە ءۇڭىلدى. نازار اۋدارسىن الدىندا وتىرعان ىنىلەرى: ولار شىن جۇرەكتەن شىققان ءسوزدى كۇللى شىعىس مۇسىلماندارىنا، پارسىلار مەن تۇرىكتەرگە، ارابتار مەن ۇندىلەرگە، ەۆروپانىڭ تويىمسىز جىرتقىشتارى جۇزدەگەن جىلدار بويى باستارى مەن مۇلىكتەرىن، بوستاندىعى مەن وتانىن ساۋداعا سالىپ كەلگەندەردىڭ بارلىعىنا، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستاعان توناۋشىلار ەلدەرىن بولىسكە سالماق بوپ تۇرعان بارشا جۇرتقا ارناعان. سول بارشا جۇرتشىلىققا ولار مىنانى مالىمدەيدى: تاقتان قۇلاتىلعان پاتشا جاساعان جانە بيلىكتەن تايدىرىلعان كەرەنسكي قۋاتتاعان كونستانتينوپولدى باسىپ الۋ جونىندەگى جوسپار مەن قۇپيا كەلىسىمدەر بۇگىندە جىرتىپ تاستالدى جانە تىپ-تيپىل جويىلدى. روسسيا رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ ۇكىمەتى – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى – بوتەن جەرلەردى باسىپ الۋعا قارسى: كونستانتينوپول مۇسىلمانداردىڭ قولىندا قالۋعا ءتيىس!
– قانە، ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەرشى، – دەدى سۇلتان قىسىق كوزدەرىن جىگىتتەرگە كەزەك تاستاپ، – بىزگە دە كەرەگى وسى ەمەس پە ەدى؟ ەندى قاسيەتتى ستامبۋلعا ەشكىم ايقىش-كرەشىمدى اپارىپ قاداسام دەپ كوز تىكپەيدى.
جىگىتتەر باس يزەدى. جاڭا وكىمەتتىڭ جاناشىرى، دۇرىسىندا، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى مىلتىق ىستىگىمەن توڭكەرىپ تاستاپ، جاڭا وكىمەت تىزگىنىن قولعا العان بولشەۆيكتەردىڭ قاتارىنا كىرگەن قارت سۇلتان سوعان قاتىستى دارىپتەمەسىن جالعاستىرا بەردى. كەڭەس وكىمەتى تاعى مىنانى مالىمدەگەن دەدى ول: پارسى ەلىن بولىسكە سالۋ تۋرالى كەلىسىم دە جىرتىلىپ، جويىلدى. سوعىس قيمىلدارى توقتاتىلىسىمەن، اسكەرلەر پەرسيادان شىعارىلاتىن بولادى، ءسويتىپ پارسىلارعا ءوز تاعدىرىن وزدەرى ەمىن-ەركىن ايقىنداۋ قۇقى قامتاماسىز ەتىلەدى. قازاققا ءبىر تابان تاقاۋ مىنا مالىمدەمەسىنە دە قۇلاق تۇرگەن ءجون: تۇركيانى بولىسكە سالۋ جانە ودان ارمەنيانى تارتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم جىرتىپ تاستالدى جانە جويىلدى. سوعىس قيمىلدارى توقتاتىلىسىمەن، ارمياندارعا ءوز ساياسي تاعدىرىن ەركىن ايقىنداۋ قۇقى قامتاماسىز ەتىلەدى. بۇلاردان قانداي قورىتىندى تۋادى؟
– رەسەي جانە ونىڭ رەۆوليۋتسياشىل ۇكىمەتى ەشكىمگە قاتەر اكەلمەيدى! الگىندە اتالعان بارشا جۇرتتى جاڭا وكىمەت ەشقانداي دا قۇلدىققا تۇسىرمەيدى. ونداي قاۋىپ كەڭەس وكىمەتىنەن ەمەس، باسقا جاقتان كەلمەك.
باكەڭ كوزىن گازەتتەن ايىرماي، سۇق ساۋساعىن بەزەي، ەكپىندەتە سويلەدى:
– ونداي قاۋىپ بىزگە ەۆروپالىق يمپەرياليزم جىرقىشتارىنان كەلۋى ىقتيمال. ونداي قاۋىپ وتانىمىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن توناعان جانە تالان-تاراجعا تۇسىرگەن، وزدەرىنىڭ باسىبايلى وتارىنا اينالدىرعان پاتشاشىل جىرقىشتار تاراپىنان ءالى كۇنگى ءتونىپ تۇر! بىلدىڭدەر مە؟
عۇبايدوللاعا، ودان حالەل مەن جانشاعا بارلاي، سىناي قارادى. سوسىن قايتادان گازەتتى مازمۇنداپ كەتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارشا جۇرتتى ءوز ەلدەرىنىڭ جىرتقىشتارى مەن ەزۋشىلەرىن توڭكەرىپ تاستاۋعا ۇندەپ وتىرعانىن اڭگىمەلەدى.
– ەسكى الەمنىڭ ۇستىندارىن سوعىس پەن كۇيرەپ-كۇيزەلۋ قاۋساتىپ-تاپتاپ جاتقان قازىرگى ساتتە – كۇللى الەم يمپەرياليست-باسىپ-العىشتارعا قارسىلىق سەزىمگە تۇنىپ، كۇيىنىپ تۇرعاندا، نارازىلىق ۇشقىندارى رەۆوليۋتسيانىڭ قۋاتتى جالىنىنا اينالىپ بارا جاتقاندا، وزگە ەل باسقىنشىلارىنىڭ ەزگىسىنەن تيتىقتاعان جانە ازاپ شەككەن ءۇندى مۇسىلماندارى دا ءوز ەزۋشىلەرىنە قارسى كوتەرىلىسكە شىققاندا، – بۇدان ءارى ۇندەمەي قالۋعا بولمايدى!
ال ۇندەمەي قالماۋدىڭ جولىن كەڭەس وكىمەتى مىنانداي ارەكەتتەر جاساۋ دەپ بىلەدى، تىڭداسىن مىنا سيازشىل جاستار: ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەڭىزدەر دەيدى جاڭا بيلىك، جەر-سۋلارىڭىزدى باسىپ العان جاۋلاۋشىلاردان ارىلىڭىزدار، ولاردىڭ ارام قولدارىن يىقتان سىپىرىپ تاستاڭىزدار! ولارعا ءوز تۋعان وشاقتارىڭىزدى بۇدان ءارى توناۋعا جول بەرمەڭىزدەر! ءوز ەلدەرىڭىزدىڭ قوجايىنى وزدەرىڭىز بولۋعا تيىسسىزدەر! سىزدەر ءوز ومىرلەرىڭىزدى ءوز قالاۋلارىڭىزبەن قۇرۋعا تيىسسىزدەر! سىزدەر بۇعان قاقىلىسىزدار، ويتكەنى سىزدەردىڭ تاعدىرلارىڭىز ءوز قولدارىڭىزدا! مىنە قانداي بۇل ۇندەۋ! بىلدىڭدەر مە؟
تاعى دا نازارلارىن اۋدارسىن، جاڭا ۇكىمەت بارشا جۇرتقا: «جولداستار! باۋىرلار!» دەيدى. وزدەرىنىڭ دەموكراتيالىق الەمگە ادال، تاباندى دا شەشىمتال سەزىممەن بەتتەگەنىن ايتادى. «ءبىز الەمنىڭ ەزىلگەن حالىقتارىنا ءوز تۋىمىزبەن بوستاندىق اكەلە جاتىرمىز»، – دەيدى. الەمدى جاڭارتۋدى كوزدەگەن وسى جولدا بۇتكىل روسسيا مۇسىلماندارىنان، شىعىس مۇسىلماندارىنان جاناشىرلىق پەن قولداۋ كۇتەمىز دەپ جار سالادى. جۇرەكجاردى ءسوز وسىنداي-اق بولار.
قاراتاەۆ گازەتتى جاۋىپ، كەزدەسۋدى قورىتقانداي بولدى:
– ءبىز ورال سوۆدەپىندە، ياعني جۇمىسشى مەن شارۋا دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسىندە بۇل ۇندەۋدى تياناقتى تالقىلاپ، ناقتى شەشىمدەر قابىلداماقپىز. تاپ سونداي ءىستى جەر-جەردە جاساۋ ءجون.
وزىنە ءىزاشار اعا رەتىندە ءۇمىت ارتا كەلگەن كۇرەسكەر سەرىكتەرىنە سۇزىلە كوز تاستادى.
– پايداسىز، ءارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى، دەمەك، قازاققا زالالدى جينالىسقا بارماۋعا كەڭەس بەرەم، – دەدى، – دۇرىسى، كەڭەس وكىمەتى اۋقىمىندا اۆتونوميا الۋدى جاقسىلاپ ويلاستىرۋ. سوعان تەر توككەنگە جازسىن...
ءىزاشار اعا ءۇمىتتى اقتامادى. عۇبايدوللا كۇرسىندى. حالەل مەن جانشا ءبىر-بىرىنە قارادى.
باقىتجان دا اڭگىمەسىن دامىتپادى. مۇنىڭ اقىل-كەڭەسى بۇلارعا كەرەكسىز سەكىلدى. ورىنبوردا وتپەك جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ جاي-جاپسارىن ايتىپ، بىرگە قاتىسۋعا شاقىرىپ وتىرعان كەيىنگى ۇرپاق وكىلدەرى كەرى ۇگىتكە كونبەك ەمەس-اۋ... وزىنەن كوپ كىشى، ورتالىقتا بۇرق-سارق قايناعان قورعامدىق-ساياسي قازان ىشىندەگى ۇدەرىستى كورىپ كەلگەن جاھانشاھ تا، وسىناۋ وڭىردەگى ەلدى ۇيىستىرۋ ىسىنە بەلسەندى ارالاسىپ جۇرگەن عۇبايدوللا مەن حالەل ەسىمدى اعالى-ءىنىلى ىسپەتتى وسىناۋ جىگىتتەر دە، شىنتۋايتىن ايتقاندا، ودان اقىل سۇراي كەلمەگەن-ءدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ تاراپىنان سۇلتاننىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسۋ قۇلقى تانىتىلمادى. سولاي بولارىن جازدان بەرى سوتسيال-دەموكراتتارمەن پىكىرلەس بولىپ، اقىرى بولشەۆيكتەر پارتياسى قاتارىنا كىرگەن قارت كۇرەسكەر دە شامالاعان سياقتى...
6.
كوكتەمنەن بەرى كورىنىپ قالىپ جۇرگەن پىكىر الۋاندىعى اقىرى جۇرتتى ەكى قيىرعا باستاعانىن، وسى ورايدا قادىرمەندى ەل اعاسىنىڭ وزدەرىنەن تاپ قازىر تىم الشاقتاپ كەتكەنىن ايقىن ولار ۇقتى.
بالكىم، مۇنداعى باس سەبەپ – باكەڭ مەن الەكەڭنىڭ كوپتەن جاراسپاي كەلە جاتقاندىعى بولار؟ مۇمكىن.
بىراق ولار جەكە باستارىنىڭ ارازدىعىن، الدە، بىلەتىندەردىڭ ايتاتىنىنداي، الىس اتالارى اراسىندا ورىن العان قاندى وقيعاعا بايلانىستى تۇقىم قۋالاعان وشتىك سەزىمدەرىن بويلارىنا بيلەتۋگە ءتيىس پە ەدى؟ وندايدىڭ ءبارىن بۇگىنگى ەل باسىنا تۋعان سىن ساعاتتا ۇمىت قالدىرۋى كەرەك ەدى عوي! ولار كورسەتەر ناعىز تەكتىلىك پەن بەكزاتتىق سوندا كىم-كىمدى دە رازى ەتپەس پە ەدى... اتتەڭ...
الەكەڭنىڭ جالپاق ەلدەن وكىلدەر جيىپ، قازاق بولاشاعىن تالقىلاۋعا مۇرىندىق بولۋىنا قالاي قولداۋ كورسەتپەسسىڭ. ول كوپتىڭ كوكەيىنەن شىقتى. ەندى، ءبارى باس قوسقاندا، ورتالىقتان دۇمپىگەن انارحيا سەلىنە توسقاۋىل تۇرعىزۋ قاجەت. قۇرىلتاي سونى شەشۋگە ءتيىس. ولار وسى ويمەن ورىبوردى بەتكە ۇستادى...
بىراق، ماسەلە – بىردەن شەشىمىن تابارداي وپ-وڭاي ەمەس بوپ شىقتى. ەڭ باستىسى، بۇلار قۇدايداي سەنىپ كەلگەن الەكەڭنىڭ ءوزى قازىرگى تاڭدا دەربەس اۆتونوميا الۋ مۇمكىندىگىنە سەنبەيدى ەكەن.
جانشا ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە، ونىڭ بۇل ساقتىعىن ىشتەي اقتادى: الەكەڭنىڭ ونىسى ساياسي كورەگەندىگىنەن، ناقتى احۋالدى جان-جاقتى سارالاي بىلگەندىگىنەن ءتارىزدى...
ول اليحانمەن كۇزگە سالىم پەتروگرادتا كەزدەسكەن. ءاليحان گۋبەرنيا كوميسسارلارىنىڭ مەملەكەتتىك ماجىلىسىنە كەلگەن-ءدى. سول ساپاردا الەكەڭ سونداعى مۇسىلمان قايراتكەرلەرىمەن ەداۋىر پىكىرلەسكەن. جانشامەن دە سويلەستى، اعىمداعى ساياسات جىقپىلدارىن ەكەۋلەپ ءبىراز تالداسقان ەدى. تاشكەنتتەن جەتكەن جاس، جاس تا بولسا باس مۇستافا شوقاەۆ تۇركىستان وڭىرىندەگى احۋالدان تىڭ اقپارات بەردى. ەكەۋى دە ودان تاشكەنتتەگى ورىس ساياسي پارتيالارىنىڭ ارەكەتتەرى مەن ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميتەتىنىڭ ىستەرى جانە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇيىمدارى جايىندا مول ماعلۇمات تىڭدادى. سونداعى ەستىگەندەرى ولارعا ءارتۇرلى اسەر ەتكەن ءتارىزدى.
ورىس ساياسي پارتيالارىنىڭ بەلسەندىلىكتەرى مەن مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ كەي رەتتەگى ەنجارلىقتارى، ءارى، ەڭ جامانى، مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ ءوزارا الاۋىزدىقتارى الەكەڭنىڭ تۇركىستان جايىندا بۇرىندارى قالىپتاسقان ويىن بەكىتە تۇسكەن بولاتىن.
سوندىقتان دا ول وسى كۇزدە ءسىبىر اۆتونومياسىنا قوسىلۋعا ارەكەت ەتتى.
ال تومداعى ءسىبىر سەزىنەن ورالعانىندا، جولشىباي سەمەي مەن ومبىعا سوعىپ، قازاق ازاماتتارىنا جاعدايدى ءتۇسىندىردى، قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ شارالارىن جۇرگىزدى.
– بىزگە جەكە اۆتونوميا تالاپ ەتۋ ءتيىمسىز، – دەدى ول جاس ۇزەڭگىلەستەرىنە. – سەبەبى ونى باسقاراتىن ادامدارىمىز جەتكىلىكسىز. تاريح قازاق جۇرتشىلىعىن وعان دايىن ەتپەدى.
ومبىدا بۇل كەزدە ودان وزگەشە ويلايتىن ءبىر توپ جىگىت ۇيىمداسا باستاعان. ولاردىڭ ىشىندە پەتروگرادتان كەلگەن كولباي توعىسوۆ بار-دى. ورتالىقتاعى بۇرق-سارق قايناعان قىم-قۋىت ساياسي تىرشىلىك اراسىندا ءجۇرىپ تۇيگەنى مول كولبايدىڭ سوتسياليستىك پارتيالار جايىندا ايتقان وڭ پىكىرىنە سول وزگەشە ويلايتىن ءبىر توپ جىگىت قۇلاعانداي-تىن. سولاردىڭ ىشىنەن جينالىسقا* كەلىپ وتىرعان، كولبايمەن پىكىرلەس شايماردەن ءالجانوۆ، مۇقان ايتپەنوۆ سىندى جىگىتتەر دە ءاليحاننىڭ ءسوزىن قابىلداي قويمادى. قاستارىندا وتىرعان كولباي قاراسۇر ءجۇزى قاتقىلدانا، ىزالى اقىرىن ۇنمەن:
– دايىندامادىق دەسەيشى.... – دەگەندە، ماقۇلداپ باس يزەستى.
*ومبى قازاقتارىنىڭ جينالىسى 1917 جىلعى 31 قازاندا بولدى.
ءاليحان ءوز ويىن ساباقتاپ جاتتى. ول ءدال قازىرگى ساتتە ەلدىك قىزمەتتەر اتقارا الاتىن ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ ازدىعىن اڭگىمە ەتتى.
– وندايلاردى ازىرلەپ الۋعا ۋاقىت كەرەك، – دەدى.
ونىسىن جاقتىرماي، زالدا وتىرعانداردىڭ ءبىرى:
– وسى ۋاقىتقا دەيىن اي قارادى ما ەكەن، – دەپ كۇڭك ەتكەن.
– سىرتتا وتىرىپ، قۇزىرىنداعى گازەتتىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ تۇردى، ءسويتىپ، ىشتەگى جۇرتتى اياقتان شالىپ وتىرۋمەن شۇعىلداندى.
كولباي قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، مىرس ەتتى. ونىڭ ءدال قاسىنان ءبىر موسقال كىسى:
– جىگىتتەر، بوس اڭگىمەنى قويساڭىزدارشى، ءسوز تىڭدايىق، – دەدى.
ءاليحان مىنبەردەن:
– ادامدارىمىزدى دايىنداپ، اۆتونوميا الۋعا ءازىر بولعانىمىزدا، – دەپ، ساڭقىلداپ جاتتى، – سىبىردەن ءبولىنۋدى تالاپ ەتە الامىز. ولار قارسىلىق قىلمايدى. ويتكەنى ءسىبىر سەزىنىڭ باعدارلاماسىنا بۇل ماسەلە – قازاقتىڭ اۆتونوميا الاتىنى – انىق جازىلعان.
ونىڭ ويىنشا، سىبىرمەن بىرىكسەك، بىزدە ءبارى بولادى – اقشا دا، ەركىندىك تە.
– ءبىزدىڭ كورشى مۇجىقتار ءسىبىر اۆتونومياسىنا قوسىلۋعا دايىن.
ال قازاققا جەكە اۆتونوميا سۇراۋدى ءدال قازىرگى تاڭدا ول دۇرىس كورمەيدى. قازىرگى تاڭدا، ونىڭ يلانىمىنشا، سىبىرمەن ءبىر بولعان قولايلى.
– بۇگىن قولدا ناداندىقتان باسقا نەمىز بار، – دەدى ول. – ءسىبىر دۋماسىندا ياكۋت، بۋرياتتارمەن بىرلەسسەك، كوپشىلىك بولامىز، قۇرىعاندا تەڭ بولامىز. سوندا ءسوزىمىز وتەدى...
سول تۇستا جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ تاستاعان ءبىر جاڭالىق حابار گۋلەپ تۇرعان-دى. تاشكەنت جاعىنداعى بۇراتانالار وزگە كىرمە جۇرت وكىلدەرىمەن باس قوسىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالاپ جىبەرگەن كورىنەدى. وندا قازاق كوپ. ەندەشە، ءىبىر-ءسىبىردى قويا تۇرىپ، ءوز اعايىندارىمىزبەن باس قوسقانىمىز ءجون ەمەس پە؟!
ءاليحان بۇل ويدى قولدامايدى.
– تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋ ماسەلەسىن الساق، ول دەگەنىڭ – تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋ ارەكەتىن ايتام – قويىن-قونشىڭا تاس تولتىرىپ الىپ، ەرتىسكە قويىپ كەتكەنمەن بىردەي. سۋعا باتاسىڭ دا كەتەسىڭ. نەگە؟ ويتكەنى ولار بىزدەن ون ەسە قاراڭعى جانە ارتتا قالعان!
كولباي كۇلدى. ىزالانا كۇلدى. ول تۇركىستان وڭىرىندە ءبىراز تۇرعان، ولكە مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋگە بەلسەنە قاتىسقان، سول قۇرىلتاي شەشىمىمەن جىبەرىلگەن ون ەكى دەلەگاتتىڭ ءبىرى بولىپ، ماسكەۋدەگى بۇكىلروسسيالىق مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسقان. تاپقان ەكەن «قاراڭعىنى». پۇتقا تابىنعان سىبىرلىكتەردەن مۇسىلمان قازاقتى قاراڭعى دەگەنى قاي ساسقانى؟! «ارتتا قالعان» تۇركىستاندىقتار ىشىنەن ول ماسكەۋدەگى مۇسىلمان سەزىنە، پەتروگرادتاعى شارۋالار سەزىنە دەلەگات بولعان. ماسكەۋدە مۇسىلمان وداعىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى مۇشەلىگىنە سايلانعان. سودان، يكومۋس قۇرامىمەن بىرگە بارىپ پەتروگرادتا تۇرىپ، كۇنى كەشەگە دەيىن سول مەكەمەدە قىزمەت اتقارىپ كەلگەن. ال مىنا تورەنىڭ ەرتەگىسىن قاراي گور...
– تۇركىستاندىقتاردىڭ كوزى تاپ وسىدان دا اشىق، – دەپ مىرس ەتتى كولباي. – جالاقور...
«جالاقور» ول تاقىرىپتى ودان ءارى دامىتقان جوق. الداعى ايتۋلى وقيعاعا دايىندىق جاساۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتە جونەلدى.
– ءسىبىر اۆتونومياسىنان ءوز ۇلەسىمىزدى الىپ وتاۋ شىعۋعا دايىندالۋىمىز ءۇشىن پارتيا قۇرۋىمىز كەرەك. پارتيا ەرتەڭگى قۇرىلتايشى جينالىسقا دەپۋتات سايلاۋدى ويداعىداي وتكىزۋ ءۇشىن دە قاجەت...
سوندا، ومبىدا، توپ اراسىنان سۋىرىلا شىعىپ، ونىڭ ايتقاندارىنا شايماردەن قارسى شىققان. ول سونداعى وقۋشى جاستاردىڭ وزدەرى ءۇش-ءتورت جىل ىلگەرىدە قۇرعان «بىرلىك» اتتى ۇيىمنىڭ العاشقى جەتەكشىسى-ءتىن. كولبايدىڭ ايتىپ كەلگەن اڭگىمەسى مەن سوڭعى كۇندەرى ومبى سوتسيال-دەموكراتتارىن دا دۇرلىكتىرىپ جىبەرگەن ورتالىقتاعى بولشەۆيكتەر توڭكەرىس جاساپ ورناتقان كەڭەس وكىمەتى ونىڭ كوزقاراسىن ەداۋىر سولاقايلاندىرعان بولاتىن. سوندىقتان دا مايتالمان ساياساتكەردى تاڭعالدىرىپ، ونىڭ كەلتىرگەن پايىمدارىن وسى ءبىر شايماردەن ءالجانوۆ دەگەن جىگىت سىن ساداعىنا الىپ سويلەگەن.
بىراق شايماردەندى وزگە سويلەۋشىلەر قوستاي قويمادى. شەشەندەردىڭ ءبارى بەدەلدى قايراتكەر الەكەڭ بوكەيحانوۆتىڭ ۋاجدەرىنە قۇلادى. ءسىبىر سەزىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن اڭگىمەلەپ بولعاننان كەيىن، الاش اتتى قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ جونىندە سويلەگەن بايانداماشىنى زاڭگەر ايدارحان تۇرلىباەۆ قۋاتتادى. بۇل ماسەلەنى ەندى كەشىكتىرۋدىڭ ەش رەتى جوق ەكەنىن ايتتى. اعايىندى اسىلبەك جانە مۇرات سەيىتوۆتەر، ماعجان جۇماباەۆ، بەكمۇحامەد سەركەباەۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ تە قولدادى.
سودان ءۇش جۇماداي عانا ىلگەرىدە كۇللى جاستار ۇيىمدارى باستارىن قوسىپ سەزدەرىن وتكىزگەن، دىنمۇحامەد-دىنشە سوندا بىرىككەن ۇيىمنىڭ باسقارۋشى ورگانىنا سايلانعان. مىنە سول دىنشە جاستىق جىگەرمەن قىزۋلانا سويلەپ، پارتيانىڭ قاجەت ەكەنىن ايتتى. جازداي قوشمۇحامەد-قوشكە كەمەڭگەروۆ ەكەۋى وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن اقمولادا بولىپ، ەل ىشىندە جۇمىس جۇرگىزگەن. سونداعى ساكەن سەيفۋللين، بىرمۇحاممەد ايباسوۆ سەكىلدى كوزى اشىق جاس ازاماتتارمەن وبلىستىق كوميتەتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ورايىندا تىزە قوسىپ، ۇيەزدە قازاق جينالىسىن وتكىزۋگە، قازاق كوميتەتىن قۇرۋعا اتسالىسقان. جاستار ۇيىمىن قۇرعان. سول جۇمىستار بارىسىندا، قازىر ناق ءاليحان اعا العا جايىپ سالىپ تۇرعانداي ساياسي باعداردىڭ كەمشىندىگىن قاي-قايسىسى دا تۇيسىنگەن ەدى.
جالىن اتىپ تۇرعان ورىمدەي جاس دىنشە مەن ودان بىرەر كويلەك بۇرىن توزدىرعان، تابيعاتىنان ويلى، سالماقتى قوشكە الا جازداي اقمولا ۇيەزى وڭىرىندە اتقارعان ىستەرىن سارالاي كەلە، شىنىندا، بارشاسىن ۇيىتاتىن جانە سارا جولدىڭ دۇرىستىعىن دايەكتەيتىن باعدارشام، مەن مۇندالايتىن شامشىراق جوقتىعىن، سول كەمىستىكتىڭ ونداعى قازاق كوميتەتىندە الاۋىزدىق تۋعىزعانىن ۇققانداي بولعان. جاز سوڭىنا قاراي قايتا سايلانعان اتقارۋ كوميتەتى قۇرامىنا بۇلاردىڭ سايلانباي قالۋىندا دا سول شامشىراقتىڭ جوقتىعى جاتقان ەكەن عوي... ارينە، الاش اتتى پارتيا تۋى استىنا بىرىگىپ، قازاق مۇڭىن يدەيالاستارمەن بىرگە جىرتۋ ءتيىمدى بولارىنا داۋ جوق.
كوپ پىكىر ايتىلدى. اقىرى، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى ۇيىنە جينالعان قازاق وقىعاندارىنىڭ اليحانمەن ءسىبىر سەزىنەن ورالعان ساپارىنداعى كەزدەسۋى الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسىنا ۇلاستى. پارتيانىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتى سايلاندى. وبكوم قۇرامىنا ايدارحان تۇرلىباەۆ، اسىلبەك سەيىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، مارات ساماتوۆ، بەكمۇحامەد سەركەباەۆ، ەرمەك مۇقىشەۆ، ەرەجەپ يتباەۆ، مۇرات سەيىتوۆ، جۇبانىش تىلەۋليندەرمەن بىرگە دىنشە ءادىلوۆ پەن قوشكە كەمەڭگەروۆ تە كىردى.
ولار جۇمىسقا قىزۋ كىرىستى. از كۇندە بەس ۇيەزدىك كوميتەت قۇردى. قۇرىلتايشى جينالىسقا سايلاۋ وتكىزۋگە بايلانىستى، ومبى ۇيەزىندەگى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.
بۇل كەزدە كولباي توعىسوۆ، مۇقان ايتپەنوۆ، شايمەردەن ءالجانوۆ باستاعان سولشىل جىگىتتەر دە قاراپ قالعان جوق. ولار بيلىك باسىنا كەلگەن بولشەۆيكتەردىڭ باعىتىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاققا سوتسياليستىك پارتيا كەرەك دەپ شەشتى.
– مىنالار ايتىپ جۇرگەن الاش پارتياسى ونداي بولا المايدى، – دەدى كولباي. – ءارى، تاپ قازىرگى احۋالىندا، ول قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرە دە المايدى. بۇلار الاش اتىنىڭ قادىرىن كەتىردى. كەزىندە مەن سوناۋ ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا جەڭىلىسكە ۇشىراعان جىلدارى كوپكە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ «الاش» دەگەن اتاۋدى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، كوزى اشىق جىگىتتەردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرعىسى كەلگەنىن كورىپ، قىزىققان ەدىم. الايدا ول دا ءبىر تەز اياقتالعان بايانسىز ءىس بولدى. سوندا، ەلدىڭ بىرلىگىن كورسەتۋ ماقساتىندا، بىلتىر ءوزىم وسى اتاۋمەن گازەت شىعاردىم، بىراق، ماقساتىمنىڭ ۇدەسىنەن شىعا المادىم. بۇلار مەنىڭ كوكتەمدە توقتاپ قالعان گازەتىمنىڭ اتىن پايدالانىپ، جالپى قازاقتى بىرىكتىرەتىن ۇران ەتپەك. مەيلى دەر ەم، بىراق، بايقاپ كەلەم، تىرلىكتەرى وعان ۇقسامايدى. ولار تەك داۋلەتتىلەردىڭ عانا قامىن ويلايدى. ال بىزگە قالىڭ بۇقارانى سوڭىمىزدان ەرتە الاتىنداي، بولشەۆيكتەردىڭ جولىنا كەلىڭكىرەيتىن پارتيا قۇرۋ ءلازىم.
ولار بىرنەشە مارتە باس قوسىپ، قۇرماق پارتيالارىنىڭ باعىت-باعدارىن تالقىلادى. باعدارلاما جاسادى. كۇللى حالىقتىڭ باسىن ءبىر ماقساتقا توعىستىرۋ ماقساتىمەن، پارتيانىڭ اتىن «ءۇش ءجۇز» دەپ قويدى. شارتاراپتان وكىلدەر شاقىرىپ، سەزدەرىن وتكىزدى. پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىن سايلادى. «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ ءسوزىن سويلەۋگە ءتيىس ءباسپاسوز قۇرالىن – ءوز گازەتىن اشۋ ماسەلەسىن قاراستىردى. سول ورايدا «الاش» پارتياسىنىڭ ومبى كوميتەتىمەن ايتىسقا ءتۇستى.
اقىرى، ومبىلىق الاششىلدار ورىنبورعا حات جولداپ، «قازاق» گازەتى بەتىنە پارتيانىڭ باعدارلاماسىن جاريالاۋدى سۇرادى.
ال «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى ءالى جاسالماي جاتقان ەدى. ونى جازىپ شىعۋ پەتروگرادتاعى مۇسىلمان كەڭەسىنە سايلانعان قازاق دەلەگاتتارىنا جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمىمەن جۇكتەلگەن بولاتىن. الايدا ورتالىقتا قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن پەتروگرادقا قازاقتاردان جالعىز جانشا دوسمۇحامەدوۆ قانا باردى.
وعان يكومۋستا قىزۋ جۇمىس اتقارۋعا تۋرا كەلگەن. مۇسىلمان وداعى اتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنداعى مىندەتتەرى ءوز الدىنا، ۋاقىتشا ۇكىمەت تاراپىنان رەسەيدىڭ رەسپۋبليكا دەپ جاريالانۋىنا بايلانىستى دا، قوسىمشا جۇمىستار تۋىنداعان. روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا كەڭەسى جاسالماق-تى. زاڭنامالىق ۇسىنىستار ازىرلەۋگە قاتىسۋى بار، باسقا دا قوسىمشا قىزمەتىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى، جالپىقازاق سەزىنىڭ تاپسىرماسىن جالعىز ءوزى ورىنداۋدىڭ رەتى كەلمەيتىنى ايقىنعا اينالعان. ال قۇرىلتايشى جينالىسقا سايلاۋ ۋاقىتى بولسا – تاقالىپ قالدى. سوندىقتان، ءوز ۇعىمىنداعى نەگىزگى باعدارمالىق باپتاردىڭ مازمۇنىن ورىنبورعا حات ارقىلى جەتكىزە وتىرىپ، بۇل مىندەتتى اتقارۋعا تاعى ادامدار تارتقان ءجون بولماعىن حابارلاعان. ول – قىركۇيەكتىڭ ورتا تۇسى ەدى.
ەكى ايدان كەيىن ونى ورىنبورلىقتار جۇزەگە اسىردى. پارتيا باعدارلاماسىن جاساسىن دەپ سەزدە بەلگىلەنگەن ادامدار باس قوسا الماعاندىقتان، ولاردىڭ تاراپىنان بۇل مىندەتتىڭ ورىندالمايتىنى انىققا شىققاندا، ماسەلەنى ءاليحاننىڭ ءوزى قولعا الدى. نە كەرەك، الەكەڭ، احمەت، مىرجاقىپ، ەلدەس، تاعى بىرەر جىگىت باس قوسىپ، «الاش» ۇستانباق جولدى جازىپ شىقتى. جوبا گازەتتە باسىلدى.
بۇل ءبىر دەر كەزىندە ىستەلگەن شارۋا ەدى. قۇرىلتايشى جينالىس سايلاۋىنا كىرىسكەن جەرگىلىكتى كوميتەتتەرگە باسشىلىق ەتىپ الۋعا جاقسى بولدى. سايلاۋ ءوتتى. باعدارلاما بويىنشا ارنايى جيىن وتكىزىلمەسە دە، وكىلەتتى ادامدار باس قوسقان پارتيالىق قۇرىلتايدا بەكىتىلمەسە دە، جۇرت ونى ۇلتتىق قۇرىلىستا ۇستانار نەگىزگى باعىت رەتىندە قابىلدادى. ناتيجەسى جامان بولعان جوق. «ءۇش ءجۇز» دە، بولشەۆيكتەر دە سايلاۋ ناتيجەسىندە «الاشتىڭ» قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالدى...
7.
دەگەنمەن، جەلتوقسان جالپىقازاق قۇرىلتايىنا جۇرت پارتيالىق ەمەس، ەلدىك ماسەلەنى قاراۋعا جينالىپ وتىرعان. بارشاسىنا ءمالىم، جاعداي ساياسي ۇيىمداردىڭ ايتىس-تارتىس، پىكىرتالاس، وي جارىستىرۋ ارەكەتتەرىن تار ارناعا تۇسىرگەلى قاشان... مىنە، ون شاقتى كۇن بولدى، تۇعىرناماسى قازاق قوزعالىسىنا بوتەن ءبىر پارتيا ورتالىق وكىمەتتى زاڭسىز باسىپ الدى. ەندى ءارتۇرلى كۇش وزىنشە ۇيىسىپ جاتىر. قازاققا مۇندايدا قالاي ەتۋ كەرەك؟ مىنا جان-جاقتان تونگەن قيلى قاتەر تۇسىندا اڭعال، بەيعام، نەگىزىنەن كوشپەندى قازاق قانداي جول تاڭداۋعا ءتيىس؟ كىممەن جاقىنداسقان ءجون؟ ءسىبىر ءوز اۆتونومياسىن جاريا ەتتى. وعان قازاق قوسىلادى دەگەن حاتتاما بار. تۇركىستان دا ءوز اۆتونومياسىن جاريا ەتتى. وندا قازاق كوپ، بىراق تاپ سول اۆتونوميا قازاققا قانشالىقتى قاجەت؟ اتتى كازاكتار ۇيىستىرىپ وتىرعان وڭتۇستىك-شىعىس وداق بار، قازاققا بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن؟
مىنە، وسىلار جايىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇلكەن بايانداما جاسادى. قازاق ەلىنىڭ دەربەستىككە جەتۋ جولىن سىپاتتايتىن بايانداماسىن جۇيەلەي تاراتتى. سول رەتتەگى وزەكتى ساياسي ويلاردى ايان قىلا كەلە، ول ءوزىنىڭ كۇنى كەشەگى العاشقى قۇرىلتايعا دەيىن بەكەم ۇستانىپ كەلگەن كادەتتىك كوزقاراسىنان اينىعانىن جاريا ەتىپ، سەبەبىن دە ايتتى.
بۇل كوپشىلىكتى قىزىقتىراتىن جاڭالىق ەدى. زالدا وتىرعاندار دا، سەزدىڭ جۇمىسىنا سىرتتان، وزگە قالالاردان قۇلاق تۇرگەندەر دە سوناۋ حابارعا ەلەڭ ەتتى. ءوزارا تالقىلادى، ءبىرى ماقۇلدادى، ەكىنشىسى وكىنىش ءبىلدىرىپ، كەلەسىسى بەيتاراپ قالىپ تانىتتى. ويتكەنى ول حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ بايىرعى مۇشەسى-ءتىن. سامارا سەكىلدى ءىرى قالادا ۇيىسقان بولىمشەسىن باسقارعان، ال بيىلعى كوكتەمدە ورتالىق كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا سايلانعان بەلگىلى قايراتكەر ەدى. سويتكەن بوكەيحانوۆ كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار پارتياسىنان كەتتى، ات-قۇيرىعىن ءبىرجولا ءۇزىستى. جۇرتتى وسىنىڭ ءمان-ءجايى اۋەستەندىرگەن-ءدى.
الەكەڭنىڭ ءوزى مۇنى ايقىن مىسالدارمەن دايەكتەدى. سەبەبى، ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، كادەت پارتياسى – جەردىڭ جەكە مەنشىكتە بولۋىن جاقتايدى. ال بۇل قاعيدات قازاق ءۇشىن زالالدى، بۇل – از جىلدا قازاقتىڭ جەرىن سىپىرىپ ساتىپ الىپ، ءوزىن سىمپيتىپ جالاڭاش قالدىرۋ جولى. ونداي كەيىپ باشقۇرت باسىنا ءتۇستى ەمەس پە، ەندى قازاققا كادەتتەر جەتەگىمەن ءجۇرىپ، تاپ سولارشا الدانۋ جارامايدى...
– كادەتتەر ءبىرتۇتاس، بولىنبەس رەسەيدى قۇرماق، ال ءبىز، الاش ۇراندى جۇرت – جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەكپىز، – دەدى ول ودان ءارى. – كادەتتەر رۋحاني ءىستى ۋىستا ۇستاۋ جاعىندا، ال ءبىز، قازاق ءىسىن كوركەيتكىمىز كەلەتىن ازاماتتار، – ءدىندى مەملەكەتتەن بولەك ۇستاساق دەيمىز.
وسىنداي جاعداياتتار ورايىندا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى قاجىر-قايراتىن بولاشاق تاۋەلسىز قازاق ەلى قۇرىلىسىن جاساۋ جولىندا ەڭبەك ەتەتىن الاش پارتياسىنا ارناعاندى ءجون كوردى...
پايىمدارىن ءوستىپ تاراتىپ ايتا كەلە، ول سول جولى حالىق بوستاندىعى پارتياسىنان شىعاتىنىن ءمالىم ەتكەن-ءدى.
– پارتيا ءىرى قايراتكەرىن جوعالتتى، – دەستى ورىس پارتيالارىنداعى ۇزەڭگىلەستەرى، – قازاقتار اراسىنداعى ءبىلىمدى، جىگەرلى قوعام قايراتكەرىنىڭ كادەتتەردى تاستاپ كەتۋى وتە وكىنىشتى-اق.
كەيبىرەۋلەر وكىنىش بىلدىرۋشىلەر ۋايىمىمەن كەلىسە قويمادى. وندايلار ورىنبوردا دا، ومبىدا دا بار-تىن.
– بولشەۆيكتەردىڭ كادەتتەردى زاڭنان تىسقارى دەپ جاريالاعانىن ەستىمەدىڭدەر مە؟ – دەدى ءبىرى.
– راس-اۋ، – دەپ كەلەسىسى ساۋساعىن شوشايتا، ويعا باتتى، – جازعى كورنيلوۆ بۇلىگىن دە سولاردان كورەتىنىن بولشەۆيكتەر دابىرالاتا ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى عوي...
قولداۋ تابىلا كەتكەنىنە ماساتتانعان العاشقىسى جاڭا وكىمەتتىڭ پەتروگرادتا بۇگىندەرى كادەتتەردىڭ كوسەمدەرى مەن بەلسەندىلەرىن تۇتقىنداپ جاتقانىن ەسكە سالدى. سوندا، بوكەيحانوۆتىڭ قىزمەتىنە سىن كوزبەن قاراۋشىلار:
– سونى ەستي تۇرا، ونداي پارتيادان تەزىرەك قاشپاعاندا قايتەدى، – دەستى. – كادەتتەر قاتارىنان شىققانىن مەيلىنشە جاريالى تۇردە ايان ەتكەنى – ءوزىن قاۋىپسىزدەندىرۋ ءتاسىلى دە. ەگەر ول شىن يدەياشىل بولسا، و باستا كىرمەس ەدى عوي. قۇرىعاندا، كۇنى كەشە – مامىر ايىندا بولعان سەزدە ورتالىق كوميتەتكە مۇشە بولىپ سايلانۋدان باستارتپاس پا ەدى.
«ءيا، بار بولعانى وسىدان جارتى جىل بۇرىن جاساقتالعان ورتالىق كوميتەتكە مۇشە بولىپ سايلانۋدان باستارتۋى كەرەك بولاتىن». – مۇنداي ساراپتامانى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ ويدا جوقتا قىزمەت باسپالداعىمەن زۋ ەتىپ جوعارى كوتەرىلىپ، وبلىس گەنەرال-گۋبەرناتورىمەن شەندەس لاۋازىمعا تاعايىندالۋىن كورە الماۋشىلار ايىزى قانا جاساپ جاتتى. ويتكەنى، دەپ پايىمدادى وندايلار، حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ بۇرىنعى سامودەرجاۆيە ورنىنا ۋنيتارلى رەسپۋبليكا تۇرپاتىنداعى مەملەكەت قۇرۋدى جاقتايتىنى دا، ۇلتتارعا تەك مادەني اۆتونوميا بەرگىلەرى كەلەتىنى دە، جەردىڭ جەكە مەنشىكتە بولۋىن قالايتىنى دا تاپ سول جاڭا ورتالىق كوميتەت سايلار الدىندا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس-ءتى. بىراق وسىناۋ مانساپقور بۇراتانا ولاي ەتپەدى. ياعني ورتالىق كوميتەت قۇرامىنا ول سانالى تۇردە كىردى. ەندى، سول قادامىنىڭ زالالى ءتيۋى ىقتيمالدىعىن كورگەندە، بۇراتانا تايپالاستارىنىڭ قامىن سىلتاۋراتىپ، كادەت پارتياسىنان تەز باستارتىپ وتىر...
مۇنداي اڭگىمە ونى جاقتىرمايتىنداردىڭ اراسىندا قوزعالدى. ال تىلەكتەستەرى ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وزىق ويلى زيالى جانداردى بىرىكتىرگەن كادەت پارتياسىندا، ءتىپتى اسا قۇپيا ماسوندار لوجاسىندا بولۋىن دا، ەندى باعدارىن ءبىرجولاتا ۇلتتىق قوزعالىس مۇددەسىنە بۇرۋىن دا بيىك مۇددە تۇرعىسىنان باعالاپ، اقتادى.
الايدا بۇل تەكتەس ماسەلەلەر توڭىرەگىندە قۇرىلتاي دەلەگاتتارى ءسوز ۇزارتپادى، ولارعا قازىرگى ءسات ماڭىزدى ەدى. ال قازىرگى ساتتە ۋاقىتشا ۇكىمەت تاراپىنان تاعايىندالعان، وكىلەتتىگى ءالى كۇشىندە تۇرعان تورعاي وبلىستىق كوميسسارى ءارى اسا بەدەلدى ساياسي قايراتكەر ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق قامىن جەپ، ەل بولۋ شارتتارىن ويلاستىرىپ تۇرعان...
ورىس پەن قازاق ىشىندە تەڭ دارەجەدە ابىرويلى ۇلكەن كۇرەسكەردىڭ جۇرەكجاردى سوزدەرى – كوزقاراسى مەن اۆتونوميا ءتۇرىن تاڭداۋداعى قيسىندارى – دەلەگاتتار كوكەيىنەن شىقتى. تەك ەندى وسىناۋ ساليقالى ساياسي دايەكتەردى نەگىزگە الىپ، تۇبەگەيلى شەشىم الۋعا جارارلىقتاي ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋ كەرەك.
مۇنى تياناقتاۋ ءلازىم، وسى ماقساتتا سەزد ەرەكشە كوميسسيا قۇرعاندى ءجون دەپ تاپتى. قۇرىلتاي كۇن تارتىبىندەگى باسقا ماسەلەلەردى تالقىلاپ بولعانشا، كوميسسياعا كىرگەن ازاماتتار قابىلدانباق قاۋلىنىڭ جوباسىن ازىرلەسىن...
سوسىن قۇرىلتاي كۇن ءتارتىبىنىڭ كەلەسى بابىنا كوشتى.
8.
دەلەگاتتار حالىق اعارتۋ شارۋالارى حاقىندا كەلەلى ءسوز قوزعاپ، الدا تۇرعان مىندەتتەردى تالقىلادى. سودان سوڭ، وقۋ ءىسى ورايىنداعى ماسەلە جان-جاقتى قارالىپ، ونىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. وسى شارۋا ءبىر ىڭعايعا كەلتىرىلىپ بولعاننان كەيىن، مىنبەگە مۇستافا شوقاەۆ كوتەرىلدى. ول الگىندە عانا تاشكەنت پويىزىنان تۇسكەن بولاتىن. جەتكەن بەتى.
جۇرت وعان قىزىعۋشىلىقپەن كوز تىكتى. وڭتۇستىكتە پايدا بولعان جاڭا اۆتونوميالىق قۇرىلىمنىڭ وكىلى. قازاق قۇرىلتايىن شاقىرۋشى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز بايانداماسىندا سونشالىقتى وڭ سيپاتتاماعان تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى. ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى.
قۇرىلتاي توراعاسى قۇلمانوۆ ءسوز بەرەردە اتاپ ايتىپ تانىستىرعانداي، قوقان قالاسىندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. شەت ەلدەرمەن بايلانىس جاساۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، بىلاي ايتقاندا – سىرتقى ىستەر ءمينيسترى.
ورىنبور جەرىنە تابانى تيگەلى ول ءوزى ساياساتتاعى ۇستازى سانايتىن اليحانمەن دە، قايراتكەرلىكتەرىن قۇرمەتتەپ، اعا تۇتاتىن جانشامەن جانە حالەلمەن دە، وزگە دە قادىرمەندى ازاماتتاردىڭ بىرقاتارىمەن سالەمدەسىپ، پىكىرلەسىپ ۇلگەرگەن. سەزدىڭ اشىلۋىنا دەيىن كەلگەن تۇركىستاندىق دەلەگاتتاردان دا، ونىڭ وزىنەن دە سوناۋ تۇستىك ولكەدەگى احۋالدى جۇرت ءبىرشاما ءبىلىپ قالعان-دى.
سونىمەن، مۇستافا مامىراجاي كوكتەمدە تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى باس قوسۋىندا كوشباسشىلىققا كوتەرىلگەن بولاتىن. سول ءبىرىنشى سەزدە ۇيىسقان ولكەلىك مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ، تۇركىشە – شۋرو-ي-يسلاميانىڭ، ودان كەيىنگى ساياسي وقيعالارعا وراي ونىڭ قىزمەتىنىڭ جاڭا مازمۇنمەن تولىعۋىنا بايلانىستى يە بولعان اتاۋىمەن اتاعاندا – ۇلتتىق ورتالىقتىڭ توراعاسى. ساۋىردە وتكەن العاشقى قۇرىلتايدا جاساقتالعان مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ ءبىر اۋىزدان سايلانعان جاس توراعاسى.
ولكەدەگى زيالىلار ونى وسىلاي، جاستىعىنا قاراماي، پاتشالىقتىڭ قۇلاۋى سەبەپ بوپ تۋعان ۇيىمنىڭ باسىنا سايلاۋدى قوش كورگەن-ءدى.
– مۇنداي سەنىمدەرىڭىزگە ۇلكەن راحمەت، – دەگەن-ءدى ول سوندا، – الايدا ولكەنىڭ مۇسىلماندار وداعىن باسقارۋعا مەن ءالى جەتىلىڭكىرەگەن جوقپىن، ايىپ ەتپەڭىزدەر...
بىراق قۇرىلتايشىلار مۇستافانىڭ ءوزىن ءالى تىم جاس ساناپ، مۇنداي لاۋازىمنان باس تارتقانىنا قارامادى. بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان كوميتەتىندەگى، ودان، بىلتىردان بەرى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى بيۋروسىنداعى قىزمەتتەرىنىڭ جاعىمدى ناتيجەسىنەن ەداۋىر حاباردار بولعاندىقتان سولاي ەتتى. ونىڭ ورتالىقتاعى جاعدايدى جانە كۇللى رەسەي اۋماعىنداعى مۇسىلمان جۇرتتارى قوزعالىسىنىڭ احۋالىن جاقسى بىلەتىندىگى تۇركىستاندىقتاردىڭ ۇيىمدىق تىنىس-تىرشىلىگىنە پايداسىن تيگىزەدى دەپ پايىمدادى.
ولار قاتەلەسپەگەن-ءدى. مۇستافا ءوزى پيتەردەن اتتاناردا كوڭىلىنە تۇيگەن مىندەتىن – تۇركىستاندىق جۇرتشىلىقتى اۆتونوميالىق رەجيمدە ءومىر سۇرۋگە دايارلاۋ ورايىنداعى پارىزىن ادال وتەۋگە كىرىستى. اسىقپادى، اپتىقپادى. تاشكەنتتە ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ بەلسەندى شوعىرى ارەكەت ەتىپ جاتقان. ولاردىڭ ءبىرازى دوعارىستاعى گەنەرال سەيىتجاپار اسفەندياروۆتىڭ ۇيىندە باس قوسىپ تۇراتىن. كوپتەن ءوتىپ كەلە جاتقان ساياسي ۇيىرمەدە، گەنەرالدىڭ مايداننان ورالعان بالاسى سانجارمەن بىرگە، كوزقاراستارىن ۇيلەستىرىپ جۇرگەن بولاتىن. ۇيىرمە جۇمىسىنا ستۋدەنت شاعىندا، دەمالىستارىنا كەلگەن ۋاقىتتارىندا، مۇستافا دا قاتىسىپ كەتەتىن. رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ساياسي جاعداي سولاردىڭ ءبارىن اشىق كۇرەس الاڭىنا الىپ شىققان ەدى. مۇعالىم سۇلتانبەك قوجانوۆ باستاعان جەرگىلىكتى زيالى جاستار «بىرلىك تۋى» گازەتىن اشۋدى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعىنان دايىنداعان. اۋەلدە مۇستافا سول باسىلىمدى باسقارىپ، ناسيحاتتىق جۇمىسقا كوڭىل ءبولدى. ودان، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ارنايى جاساقتاعان ولكەدەگى كوميتەتىمەن، سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىمەن، ءتۇرلى ساياسي پارتيالارمەن تىعىز بايلانىسا وتىرىپ جۇرگىزگەن قوعامدىق قىزمەتتەر كوبەيە كەلە، گازەتتەگى جۇمىسىن توقتاتتى. رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار مۇستافانى تەز ارادا-اق بۋىرقانعان وزگەرىستەر تولقىنىنىڭ جالىنا شىعاردى. ول بەدەلدى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.
قۇلاعىن ورتالىققا ءجىتى تۇرگەن بولشەۆيكتەر تاشكەنت كەڭەسى ارقىلى بيلىكتى قولعا الۋ ۇرانىن كوتەردى. سول تۇستا مۇستافا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميتەتى قۇرامىنا ەنگىزىلگەن-ءدى. كوزى كوردى، ەلىرگەن سولداتتارعا ارقا سۇيەگەن بولشەۆيكتەر ولكەنىڭ ەڭ بيىك ۇيىندە – كەشەگى گەنەرال-گۋبەرناتورلىق عيماراتىندا ورنالاسقان تۇركىستان كوميتەتىن قاپەرىنە دە المادى. تۋرا كىرەبەرىس الدىنا توڭكەرىسشىلدەردى جينادى. سولار، قالانىڭ بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان تۇرعىندارى، قولدارىنا قىزىل ماتاعا «بارلىق بيلىك – كەڭەستەرگە!» دەپ جازىلعان لوزۋنگ* كوتەرىپ تۇرىپ:
*جەتەكشى يدەيا، باسشىلىققا الاتىن وي تۇجىرىمدالعان شاقىرۋ، ۇران.
– وكىمەت كەڭەستەرگە بەرىلسىن! – دەگەن سوزدەرمەن ۇرانداتتى.
الاڭدى باستارىنا كوتەرە، جاڭعىرىعى الىسقا كەتكەن ايقايعا باستى. بارشا جۇمىسشى تاپ پەن اسكەر سولاردىڭ جاعىنا شىقتى. مۇستافا پەتروگرادتاعى توڭكەرىس حاقىندا وي بولىسكەن شاقتارىندا جانشاعا:
– بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋ تاجىريبەسىن بولشەۆيكتەر بىزدە، تاشكەنتتە جۇزەگە اسىردى ەمەس پە، – دەدى. – بۇل ون ءۇشىنشى قىركۇيەكتە ورىن الدى. بۇلىكشىلەر ەكى كۇن بويى قوجايىندىق قۇردى. اقىرى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باتىل شارا جاساۋعا – قارسىلىق كورسەتۋشىلەردى اياۋسىز باسۋعا بەل بۋعانى ءمالىم بولعاندا عانا ولار اياعىن تارتتى. ءسويتىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تاشكەنتكە باس كوميسسار گەنەرال كوروۆنيچەنكو باستاعان سەنىمدى اسكەري قول اتتاندىرعانى جايىندا حابار جەتكەندە، ولار بۇلىنشىلىگىن جىلدام تىيدى...
باس كوميسسار جايىنداعى شەشىمنىڭ باستاۋىندا مۇستافا تۇرعان-دى. جاز ورتاسىندا پەتروگراد پەن ماسكەۋدە بولىپ، گۋبەرنيالىق كوميسسارلار سەزى مەن مەملەكەتتىك ماجىلىسكە قاتىسقانى جانشاعا ءمالىم عوي. سول ساپارىندا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ بىرقاتارىمەن، اسىرەسە ۇكىمەتباسى كەرەنسكيدىڭ وزىمەن مۇستافا ەداۋىر ءماسليحات قۇرعان ەدى. تۇركىستانداعى ۇلتتىق ورتالىق قىزمەتىنىڭ باعدارلاماسىن اناۋ تۇگەلدەي قولداي قويماعان. بىراق ءبىر ماسەلەدە ولار ورتاق ءتىل تاپقان-دى.
– تۇركىستاننىڭ وكىلەتتى ورگاندارىمەن الدىن-الا كەلىسىمگە كەلمەيىنشە، ۋاقىتشا ۇكىمەت ءوزىنىڭ قولعا العان رەفورمالارىن ولكەگە ەنگىزۋگە كۇش سالمايدى، – دەگەن پرەمەر، – مەن بۇل ورايدا سىزگە كەپىلدىك بەرە الام، جولداس شوقاەۆ.
– بۇل حابارىڭىز ءبىزدى قاناعاتتىرادى، اناتولي فەدوروۆيچ، – دەگەن مۇستافا. – تەك، مۇنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى شارالارىن ويلاستىرساق ءجون بولار ەدى.
اناتولي فەدوروۆيچ ماقۇلداعان:
– ءبىز مۇندا تۇركىستان ىستەرى بويىنشا تىكەلەي جانە تۇراقتى شۇعىلدانىپ وتىراتىن ايرىقشا باس كوميسساريات قۇرامىز.
كوڭىلگە قونىمدى جوسپار. مۇستافاعا وتە ۇنادى. قۋاندى. ۋاقىتشا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قامقورلىعىنا العىس سەزىمىن ءبىلدىردى. سوسىن تۇركىستان كوميتەتىن جەرگىلىكتى وكىلدەرمەن تولىقتىرا ءتۇسۋ قاجەتتىگى جايىنداعى ويىن ايتتى. ءتىپتى، كوميتەت قۇرامىنا جەرگىلىكتى قايراتكەرلەر شاھيسلام شاھاحمەتوۆ پەن ۋبايدۋللا قوجاەۆتى ەنگىزسە دەگەن ناقتى ۇسىنىس جاسادى.
– اسىقپايىق، – دەدى پرەمەر، – بۇل ۇسىنىسىڭىز ورىندى، بىراق، ءبىزدى تىم القىمعا الا بەرمەڭىز، شوقاەۆ جولداس. جاسىراتىن نەسى بار، ەگەر تاپ قازىر ءسىز ۇسىنعانداي ەتسەك، ونداعى جۇمىسشى جانە سولدات كەڭەسىنىڭ بىزگە وپپوزيتسيا بولىپ شىعا كەلۋى عاجاپ ەمەس...
تۇركىستانداعى ەۆروپالىق ازشىلىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، مۇستافاعا ۇكىمەتباسىمەن كەلىسۋگە تۋرا كەلدى. بىراق ودان كەيىنگى وقيعالار العا جاڭا پروبلەمالار تارتتى. ورتالىقتاعى كورنيلوۆ دۇربەلەڭى، سوسىن بيلىكتىڭ سوعىستى شۇعىل توقتاتۋدان قاشقاقتاۋى جانە شارۋالارعا جەر بەرۋ ماسەلەسىن شەشە قويماۋى نارازىلىقتى كۇشەيتە ءتۇستى. وسىنداي احۋالدى تاشكەنتتىك بولشەۆيكتەر مەن سولشىل سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر ۇتىمدى پايدالانۋعا تىرىسقان-دى. ۋاقىتشا ۇكىمەتكە سەنبەۋشىلىكتى كۇشەيتىپ، بۇكىل بيلىكتىڭ كەڭەستەرگە بەرىلۋىن تالاپ ەتكەنى سوندا ەدى عوي.
بۇلىكشىلدەردى باسۋ ءۇشىن پيتەردەگى ورتالىق ۇكىمەت تاراپىنان شارا الىندى. قازان اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال كوروۆيچەنكو ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باس كوميسسارى لاۋازىمىنا بەكىتىلىپ، تۇركىستانعا جىبەرىلدى. ونىڭ تاشكەنتكە اتتانعانى حابارلانعان جەدەلحات قولعا تيىسىمەن، تۇركىستان كوميتەتىنىڭ توراعاسى ناليۆكين قىسقا ءماجىلىس وتكىزدى. ول ولكەگە باس كوميسسار تاعايىندالۋىنا سايكەس، ءوزىنىڭ كوميتەت توراعاسى رەتىندەگى قىزمەتىنىڭ اقىرىنا كەلگەنىن حابارلادى.
مۇستافا مەن سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەر ۆاديم چايكين باس كوميسسارمەن ەرتەرەك جولىعۋدى ماقۇل كوردى. سول ماقساتپەن، ونى ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كىرەبەرىسىنەن قارسى الۋعا شىقتى. پويىزبەن اقتوبەگە دەيىن بارىپ، سوندا كۇتتى.
چايكين ەكەۋى پىكىرلەس-ءتىن. ءبىر مەزەت شوقاەۆ ونىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىن اتقارۋىن قاتتى قالاعان ەدى. بىراق ول، وزگە ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ وزىنە تىم بۇراتاناشىل، تۋزەمدىكتەر جايىن ويلاعىش دەپ، سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىن بىلەتىندىكتەن، ۇسىنىستان ءۇزىلدى-كەسىلدى باستارتتى. سوندىقتان بۇل بيىك ورىنعا ولكەدەگى بايىرعى قىزمەتكەر ناليۆكين اقساقال تاعايىندالعان بولاتىن. مۇستافا ونى دا قاتتى قۇرمەتتەيدى. ادال ادام رەتىندە.
جيىرما ءبىر جاسىندا ۆلاديمير پەتروۆيچ ناليۆكين گەنەرال سكوبەلەۆتىڭ حيۋا جانە قوقان جورىقتارىنا وفيتسەر رەتىندە قاتىسقان-دى. ايماقتاردى جاۋلاپ الۋ كەزىندە گەنەرالدىڭ بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى سوعىس قيمىلدارىن جاساپ اسا قاتىگەزدىك كورسەتكەن ارەكەتىنە نارازى بولعان. سكوبەلەۆكە قارسىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە، جيىرما ۇشكە تولار-تولماستا اسكەري قىزمەتتەن وتستاۆكاعا كەتكەن. سوسىن ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرمەن شۇعىلدانعان. جەرگىلىكتى تىلدەردى ۇيرەنىپ العان. فەرعاناداعى وتىرىقشى حالىق تۇرمىسىن ايەلى ەكەۋى زەرتتەپ، شىنايى سۋرەتتەگەن كىتاپ شىعارعان. تاشكەنتتە اشىلعان تۇڭعىش ورىس-تۋزەم مەكتەبىندە، ودان مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ساباق بەردى. ولكە وبلىستارىنداعى حالىق ۋچيليششەلەرى ينسپەكتورى بولدى. وقۋ قۇرالدارىن، سوزدىكتەر، وزبەك ءتىلى گرامماتيكاسىن، عىلىمي زەرتتەۋلەر جازدى. ەكىنشى دۋماعا سىرداريا وبلىسىنان دەپۋتات بوپ سايلانعان-دى. پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋىن قۋانا قارسىلادى. قوعامنىڭ دامۋى وڭدى بولادى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەلدە سوتسيال-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا ورنايدى دەپ سەندى. بۇل وسىنداي كىسى ەدى.
مىنە سول قارتىڭ شىلدەنىڭ ورتاسى اۋا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنە توراعا لاۋازىمىنا سايلانعان بولاتىن. قىركۇيەكتە بيلىكتى قولعا الامىز دەپ رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرعان تاشكەنت كەڭەسىمەن اۋەلدە قيعاش كەلدى، ارتىنان كەلىسىم جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. وبالى نەشىك، مۇستافانىڭ پىكىرىن ىقىلاستانا تىڭدايتىن، سوندىقتان دا ونىڭ ۆاديممەن بىرگە باس كوميسساردى قارسىلاۋعا اتتانۋىن ماقۇل كوردى.
شوقاەۆ پەن چايكين پويىزدان اقتوبەدە ءتۇسىپ، گەنەرال كوروۆيچەنكونى توسىپ وتىرعاندارىندا، ەكەۋلەپ ەداۋىر اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردى. ولاردىڭ ولكە بولاشاعىنا قاتىستى كوزقاراستارىندا ۇقساستىق كوپ-ءتىن.
باس كوميسسار مىنگەن ۆاگون پلاتفورماسىندا شاعىن زەڭبىرەك قۇرۋلى تۇرعان. جانىندا ەكى-ءۇش جاس وفيتسەر عانا بار. گەنەرال وزىمەن بىرگە ەشقانداي دا قارۋلى كۇش اكەلە جاتپاعان بولىپ شىقتى. تاشكەنت بۇلىكشىلەرى بەكەر-اق قورىققان ەكەن...
ولار ولكەگە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باس كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان گەنەرالعا تۇركىستاننىڭ اعىمداعى جاعدايىن باياندادى جانە الدا تۇرعان ماسەلەلەر مەن ولارعا ءوز كوزقاراستارىن ءتۇسىندىردى.
باس كوميسسار تاشكەنت ىشىندە بىرىنە ءبىرى قارامايتىن ەكى بولەك قالالىق دۋمالاردى سايلاۋ جوباسىنان باستارتۋ جانە ورىس قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسقا دەربەس وكىلدىك سايلاۋىنا جول بەرمەۋ ماسەلەلەرىمەن بىردەن كەلىستى. ءتىپتى، تۇركىستانداعى اسكەري جاساقتاردى رەسەيگە قايتارىپ، ولاردى سول جاقتان الدىرىلاتىن تاتار مەن باشقۇرت سولداتتارىنان قۇرالعان اسكەري جاساقتارمەن الماستىرۋ جوباسىن دا ماقۇلدادى. پويىز ۇستىندە-اق پەتروگرادقا بۇل ماسەلەلەر جايىندا الدەنەشە جەدەلحات سالىپ جىبەردى. ايتسە دە بۇلار جول ۇستىندە شەشىمىن تابا قويار جايتتەر ەمەس بولاتىن. دەگەنمەن، جاڭا باسشىنىڭ ولكە مۇڭىنا تۇسىنۋشىلىكپەن قاراعانى كوڭىلگە ۇلكەن مەدەت ەدى.
ولار كوروۆيچەنكومەن بىرگە تۇركىستان ولكەسىنە ورالدى. پويىز 24 قىركۇيەكتە تاشكەنتكە جەتتى. كوميتەت توراعاسى ناليۆكين تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باس كوميسسارى جانە تۇركىستان اسكەري وكرۋگى اسكەرلەرىنىڭ كومانداشىسىن سالتاناتتى تۇردە قارسى الۋدى ويداعىداي ۇيىمداستىردى. سوڭعى پارىزىن اتقارىپ بولىسىمەن، ول وتستاۆكاعا كەتتى.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باس كوميسسارى قاتىسقان تۇركىستان كوميتەتىنىڭ العاشقى ماجىلىسىندە كوميتەت توراعاسىنىڭ ازاماتتىق ءبولىم بويىنشا كومەكشىسى گەورگي يوسيفوۆيچ دوررەر:
– ۇكىمەت كوميتەتى ءوز جۇمىسىندا جەرگىلىكتى حالىقتى ارقا تۇتقانى دۇرىس، – دەدى. – سولداتتاردىڭ ءبارى – روسسيا تۇرعىندارى، – دەپ دايەكتەدى ول بۇل پايىمىن. – جۇمىسشىلار تۇركىستاندىقتار ءۇشىن بوگدە، ولارعا ءتىپتى جاقتىرماي قارايدى. مۇنداعى ورىس شارۋالارى – تۇگەلىمەن قونىس اۋدارىپ كوشىپ كەلگەندەر. ولاردى ەسكى ۇكىمەت تۋزەمدىكتەردەن زورلىقپەن تارتىپ العان جەرلەرگە ورنالاستىرىپ قويعان. دەمەك، ولار – ءبىر-بىرىنە جاۋ. ورىس تۇرعىندارىنىڭ قالعان بولىگى – چينوۆنيكتەر مەن ونەركاسىپشىل ساۋداگەرلەر ينتەلليگەنتسياسى. ءارى بۇلار ازشىلىق بولىپ تابىلادى. ءار ءجۇز تۇركىستاندىقتىڭ مىقتاعاندا بەسەۋى عانا ەۆروپالىق بولىپ كەلەدى. دەمەك، ولارمەن ءبىز ساناسپاي تۇرا المايمىز. رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن تۋىلعان جاڭا روسسيا تەك قانا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولا الادى، ال فەدەراتسيا تۇركىستاندا تەك قانا تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنىڭ كەلىسىمىمەن جانە سوعان سۇيەنە وتىرىپ قۇرىلۋى مۇمكىن.
بۇل وتە ءادىل كوزقاراس ەدى، بىراق ونىمەن كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە بەرمەدى. مۇستافاعا جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق تىلەگىن تۇسىنۋگە بەيىم ەكەنىن تانىتقانداي كورىنگەن باس كوميسسار كوروۆيچەنكو، نەگە ەكەنىن، بۇل تاراپتاعى ويىن اشىق بىلدىرمەدى. ۇزاماي پروبلەما كوبەيە بەردى. جاز ورتاسىنان بەرى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن سەزىنگەن ولكەدە بولشەۆيكتەر كۇش الا باستادى. اقىرى، تاشكەنت بوستاندىق ۇيىندە، سولداتتار بيلىكتى باسىپ الۋ جوسپارىن تالقىعا سالدى. بۇل وقيعا ءوتۋ مەرزىمى جاعىنان پەتروگرادتاعى 25 قازان دۇربەلەڭىمەن تۇستاس بولدى.
پەتروگرادتا جانشا كۋا بولعان توڭكەرىس وقيعالارىنا ۇقساس الاساپىران تاشكەنتتە دە ورىن العان ەدى. قازاننىڭ تۋرا جيىرما بەسىندە تاڭەرتەڭنەن گارنيزوننىڭ كوتەرىلىسى باستالدى. ۇكىمەت جاعىندا يۋنكەرلەر، كادەتتەر، ازداعان اتتى كازاك بولىمدەرى جانە جەكەلەگەن كوماندالار عانا قالعان بولاتىن. بولشەۆيكتەر ۇگىتىنە ەرگەن سولداتتار مەن جۇمىسشىلار دۇلەي كۇشكە اينالدى. قارسى جاقتار ءتورت كۇن بويى شايقاستى. اقىرى، باس كوميسسار مەن كوميتەت مۇشەلەرى قامال ىشىنە تىعىلۋعا ءماجبۇر بولدى.
بۇل كەزدە مۇستافا ەسكى قالادا تۇراتىن. سول جاقتان قورعانتوبەگە قاتىناپ، باس كوميسسار كوروۆيچەنكومەن كەزدەسىپ تۇردى. ول كومەكشىسى دوررەر مەن كوميتەت مۇشەسى مۇستافانىڭ كوتەرىلىسشىلەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنى ءجون دەپ ۇيعاردى. ەكەۋىنە ءوز تاراپىنان ءتيىستى مىندەت جۇكتەدى.
الايدا بۇل مۇمكىن ەمەس شارۋا بوپ شىقتى. باس كوميسساردىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، اۋەلدە ەكەۋى بولشەۆيكتەر شتابىنا بارعان بولاتىن. بىراق كەلىسىمگە كەلۋ ورايىندا ماندىتارلىقتاي پىكىرلەسە المادى. ءتىپتى، كەلىسسوز جۇرگىزبەككە بارعاندارىندا، ولاردىڭ وزدەرىنە قاتەر توندىرگەندەرىن كورىپ، ەلىرگەن توپتان ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى. سوسىن، ەكىنشى رەت ارەكەتتەنىپ، كوتەرىلىسشى جۇمىسشىلار مەن سولداتتاردىڭ وكىلدەرىمەن قالالىق دۋمادا كەزدەستى. وندا دا ناتيجە بولمادى.
سوندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنە ادال اسكەري كۇش باس كوميسسار گەنەرال كوروۆيچەنكونىڭ بۇيرىعىمەن، بوستاندىق ءۇيىن 27 قازان كۇنى تۇندە قورشاپ الىپ، سوۆدەپ توراعاسى مەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سونداعى مۇشەلەرىن تۇتقىنعا الدى. بىراق بۇل بىقسىعان قولامتاعا ماي قۇيعانداي شارۋاعا اينالدى. ارتىنشا، رەۆوليۋتسياشىل سولداتتار مەن جۇمىسشىلار ۇكىمەتتىك كوميتەتتىڭ كەڭەسكە قارسى جاساعان ارەكەتىنە اشۋ شاقىرىپ، جاپپاي كوتەرىلدى. 29 قازاندا كوتەرىلىسشىلەر قالانى باسىپ الدى. باس كوميسسار مەن ونىڭ ەكى كومەكشىسىن قاماپ تاستادى. مۇسىلمان ۇيىمدارىنا دا قاتەر تونگەندەي...
– ۇلتتىق ورتالىقتىڭ مۇشەلەرى ۋاقىتشا سامارقانعا ورىن اۋىستىردى، – دەدى مۇستافا. – ودان ءبارىمىز فەرعاناعا باردىق. سوسىن قوقانعا كوشتىك...
9.
تاشكەنت بولشەۆيكتەرى 1917 جىلعى قاراشانىڭ ون بەسىنشى جۇلدىزىندا كەڭەستەردىڭ ءۇشىنشى سەزىن وتكىزىپ، جاسالعان توڭكەرىستى زاڭداستىردى. سوسىن ولكەنى باسقاراتىن ۇكىمەت جاساقتاۋعا كىرىستى.
– قاراشانىڭ باسىندا رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى جارىق كوردى ەمەس پە، – دەدى مۇستافا، – ءيا، ەستەرىڭىزدە شىعار، ءار حالىقتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى بەلگىلەۋدەگى ەركىندىگى مەن رەسەيدەن ءبولىنىپ كەتۋگە جانە تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا قاقىلىعى جاريا ەتىلگەن سوۆەت دەكرەتى شىققان-دى. الايدا ءبىزدىڭ تاشكەنتتىك بولشەۆيكتەردىڭ ءىس-ارەكەتى وعان كەرەعار ەدى...
ولكە بيلىگىن بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىس جاساۋ جولىمەن باسىپ الۋى قاراشانىڭ 12–15-كۇندەرى وتكەن ۋلەما جامياتى* قۇرىلتايىندا تىلگە تيەك بولدى. ۋلەماشىلار قۇرىلتايى جۇمىسىن اياقتار تۇستا كەڭەستەر سەزى اشىلدى. سوندا كەڭەستەر سەزىنە ۋلەماشىلاردىڭ باسشىسى سەرالى لاپين بارىپ قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى.
* عالىمدار جاميعاتى، عۇلامالار وداعى، ءدىن وقىمىستىلارىنىڭ ۇيىمى.
ول سوزىندە ولكە ۇكىمەتىن قۇرۋدا حالىق وكىلدەرىنىڭ بۇل ىستە پروپورتسيونال تۇردە وكىلدىك ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن العا تارتتى.
بەس-اق پايىزدىق ۇلەسى بار ەۆروپالىقتار ءۇشىن بۇل وتە-موتە ءتيىمسىز ەدى. سول سەبەپتى ولار جاڭا وكىمەتتىڭ جۇمىسشىلار مەن سولداتتار كەڭەسىنىكى ەكەنىن باسا ايتۋمەن بولدى. الايدا بەس پايىز كىرمەنىڭ توقسان بەس پايىز جەرگىلىكتى حالىقتى بيلەيمىن دەۋى دەموكراتيانى مازاق قىلۋ ەمەس پە؟!
بولشەۆيك كولەسوۆ توسىن پايىمداماعا تىكسىنە قارادى. جەرگىلىكتى بۇراتانا جۇرتتىڭ تومەنشىك مارتەبەسىنە ساي ەمەس وسىنشا وسپادار پىكىرگە دە، ونى بىلدىرگەن تۋزەمدىك وجەت وكىل لاپينگە دە ءماجىلىس توراعاسى رەتىندە ورە تۇرەگەپ قارسى تۇردى. ول سەزدى ءلاپيننىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماۋعا، مۇسىلمانداردى ۇكىمەت قۇرامىنا ەنگىزۋدەن باستارتۋعا شاقىردى. ويتكەنى، دەدى ول، مۇسىلماندار پرولەتارلىق تۇرعىدا جەتىلمەگەن، جۇمىسشى-سولدات دەلەگاتتارى وسىنى ەسكەرسىن جانە سولاي ساناسىن...
مۇسىلمان كوميتەتى بۇل كەزدە قوقانعا اۋىسقان-دى. قوقاننان مۇستافا ۋلەماشىلاردىڭ شاقىرۋىمەن تاشكەنتكە كەلدى. وندا كەڭەستەر سەزىنىڭ شەتىن شەشىمى تىلگە تيەك بوپ تۇرعان-تىن.
– ءبىز بولشەۆيكتەر بيلىگىن تانىماق ەمەسپىز، – دەستى ولار مۇستافا قاتىسقان جينالىستا. – بىرىگىپ، ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشەتىن ءادىستى ويلاستىرايىق.
سوندا ولاردىڭ جەتەكشىسى سەرالى سويلەدى. بيلىكتى تۇركىستان كوميتەتىنەن تارتىپ العان بولشەۆيكتەردىڭ ولكەنى باسقاراتىن ۇكىمەت سايلاعان سەزىنە قاتىسىپ، ءسوزىن وتكىزە الماي قايتقان مۇسىلمان قايراتكەرى سوناۋ توڭكەرىسشىلدەردىڭ پيعىلى مەن ناقتى ىسىنە قانىق بولعاندىقتان، ىسكەرلىك ۇسىنىس ايتتى. ونىسى تۇركىستان مۇسىلماندارىن بىرىكتىرىپ، بولشەۆيك ۇكىمەتىنىڭ دە ۇستىنەن قارايتىن وداق قۇرۋ جايىندا بولاتىن. مۇستافا ونى بىردەن قولداي قويمادى.
– اسىعىستىق بولار مۇنىمىز، سەرالى اعا، – دەدى، – اقىلداسايىق ءالى دە...
الايدا تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىقتارى تاشكەنت پەن قوقان قالالارىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەكى ۇيىمىندا دا ولكە بيلىگىن قولعا الۋ ماسەلەسى ءجيى ايتىلا باستادى. بىراق بۇل نيەتتى مۇستافا وڭ كورمەدى.
– قولدا ناقتى اسكەري كۇش جوق، بيلىكتىڭ ءمانىسىن بىلەتىن باسقارۋشى توپ تا جوق. مۇنداي جاعدايدا قۇر كەۋدە كەرگەننەن نە شىعادى؟ – دەپ پايىمدادى.
تۇركىستان كوميتەتىنىڭ قىزمەتىن توقتاتۋى، باس كوميسساردىڭ ءوزى قاسىنداعى كومەكشىلەرىمەن جانە كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ بىرازىمەن بىرگە تۇتقىنعا ءتۇسۋى بوستاندىقتا جۇرگەن مۇستافانىڭ باعاسىن ارتتىرعانداي بولعان-دى. سودان دا وعان ورىستىڭ بولشەۆيكتەردەن وزگە ساياسي پارتيالارىنان ۇسىنىستار تۇسە باستادى.
ەگەر شوقاەۆ مىرزا ولكەدەگى بەدەلدى قايراتكەر رەتىندە مۇرىندىق بولسا، ءبارى – ەۆروپالىقتار مەن مۇسىلماندار – بولشەۆيكتەرگە قارسى وداقتاسىپ، جاڭا ۇكىمەت قۇرۋعا قۋانا كىرىسەر ەدى. – كەڭەستەر وكىمەتىنە نارازى توپتار ءبىر اۋىزدان وسىنداي تىلەك ءبىلدىردى. مۇستافا مۇنى دا قابىل المادى.
ولكەدە ونداي جۇمىسقا باسشىلىق جاساۋعا ءوزىنىڭ دەڭگەيى جەتپەيدى دەپ ەسەپتەدى. جانە سول ويىنىڭ جەتەگىمەن، بولشەۆيزمگە قارسىلىق ارەكەتتەردى باسقار دەپ وزىنە ۇسىنىس جاساۋشىلاردىڭ مەسەلىن قايتاردى. ويتكەنى، ساياسي پارتيالار وكىلدەرىنىڭ ۇسىنعانىنا قاراماستان، ولكەدەگى ورىس اسكەرلەرى وزدەرىنىڭ توبەلەرىنە تۇركى باستىقتىڭ شىعۋىن قالامايتىنى وعان ابدەن ءمالىم ەدى.
جانشامەن ول بۇل تۇرعىدا پىكىرلەس. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1917 جىلعى 2 قاراشادا جاريا ەتكەن رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى دا، 20 قاراشاداعى رەسەي مەن بارلىق شىعىس ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا ۇندەۋى دە – جىلى ءارى دەموكراتيالىق لەكسيكامەن جازىلعانمەن، كادىمگى الدامشى ايلا، باسقا تۇك ەمەس. ەكەۋى دە وسىلاي پايىمدادى. جانە مۇنى تۇركىستاندىقتاردىڭ بارشاسى سولاي ۇقتى. ەشكىم دە بولشەۆيكتەردى وكىمەت بيلىگىن ۇزاق ۇستاپ تۇرا الادى دەپ ويلاعان جوق. ءبىر جامانى، بايقايدى، جانشا دا سولاي ويلايدى ەكەن، – ولكەدەگى مۇسىلماندار كوپ جاعدايدا بۇيىعىلىق كورسەتۋدە. وكىمەت ءۇشىن كۇرەستى قۇددى جاھانشا ءتارىزدى: «ورىستىڭ ءوزارا ىرىلداسۋى» دەپ باعالايتىنداي. وعان ارالاسىپ كەرەگى جوق، قاي جەڭگەنى بىزدىكى دەيتىندەي سىڭاي تانىتتى. مىنە، سول سالعىرت كوزقاراس سالدارىنان بولشەۆيكتەر تاشكەنتكە جەكە-دارا قوجايىن بولىپ الدى. ەندى، مىنە، كوزىمىز اشىق دەپ سانايتىن مۇسىلماندار قولدارىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ وتىر. اعىمداعى احۋالدى ءدال باعامداي الماي، ولاردىڭ ۇستىنەن قاراۋدى انسايتىن وكىمەتتى وزدەرى سايلاماق نيەتتە.
ۋلەماشىلاردىڭ جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردى بىرىكتىرىپ، ورتاق بيلىك جۇيەسىن جاساعىسى كەلەتىن جينالىسىنا مۇستافا قوقاننان كەلىپ قاتىسقان. مۇستافانىڭ ساقتاندىرعان سوزىنە قاراماستان، ولار بولشەۆيكتەردىڭ بيلىگىن ءۇزىلدى-كەسىلدى تانىعىلارى كەلمەدى. سوندىقتان مۇستافا تاشكەنتتە كوپ ايالداماي، قايتىپ كەتكەن.
ەل ىشىندەگى كوڭىل-كۇيدى بايقاعان بولشەۆيكتەر دە تىنىش وتىرا المادى. ولار مۇسىلمانداردىڭ بەدەلدى تۇلعالارىن قاتارلارىنا تارتۋ امالىن ويلاستىرۋعا ءماجبۇر بولعان-دى. سول رەتپەن ولار مۇستافاعا كوز تىكتى.
قوقانعا قايتىپ كەلگەننەن سوڭ، مۇستافا بولشەۆيكتىك اتقارۋ كوميتەتىنەن جەدەلحات الدى. ونى ماڭىزدى كەلىسسوز ءۇشىن تاشكەنتكە كەلۋگە شاقىرىپتى. مۇستافا قايتادان جولعا شىقتى. كەشە عانا قۇلاتىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتى قۇرامىندا ءبىراز ۋاقىت ءوزى دە وتىرىپ جۇمىس ىستەگەن عيماراتقا كەلدى. پاتشالىق كەزىندەگى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ سارايى. ەندى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورداسى.
مۇستافانى ولكەنىڭ كەڭەستىك ۇكىمەتىنىڭ بارانوۆ دەيتىن كوميسسارى قابىلدادى. وعان جەدەلحات جولداعانداعى كوزدەگەن ماقساتتارىن بىردەن ايان ەتتى:
– ءبىز ءسىزدى قىزمەتتەستىككە شاقىرماقپىز، شوقاەۆ جولداس، – دەدى. – ۇسىنىسىمىزدى وڭ كورسەڭىز – ءسىزدىڭ، ءتىپتى، ۇكىمەت باسشىسى بولۋىڭىز مۇمكىن.
شوقاەۆ جولداس ميىعىنان كۇلدى.
– الايدا ءسىز، ياعني بولشەۆيكتەر، ءوز شەشىمدەرىڭىزگە وزدەرىڭىز قايشى كەلەتىندەرىڭىزدى ويلاماي تۇرمىسىز با دەيمىن، – ول بولشەۆيك كوميسساردىڭ كوزىنە تىكە، قادالا قارادى، – مۇسىلماندار اراسىندا پرولەتارلار جوقتىڭ قاسى...
اناۋ ساسپادى. ءيا، دەدى، تۇركىستان ولكەسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا مۇسىلماندار الىنباسىن دەگەن قاۋلى بولعانىن بولشەۆيكتەر جاسىرا المايدى. شوقاەۆ جولداس دۇرىس ايتادى. ونداي قاۋلى بولدى. سەبەبى، لاپين مىرزانىڭ كەڭەستەر سەزىنە كەلىپ سويلەگەنىن ۇناتپاعاندارى راس. ويتكەنى ول ۋلەماشىلاردىڭ قۇرىلتايىندا قورىتىلدى دەپ، وتە شەتىن تۇجىرىمدار جاريا ەتكەن. جۇمىسشى-سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى، جالپى، كەڭەستەردىڭ بىرىگىپ وتكىزىپ وتىرعان سەزى قابىل الۋى مۇمكىن ەمەس شارتتاردى ايتقان. پرولەتارياتى جوق تۋزەمدىكتەر پرولەتارلار قۇراتىن ۇكىمەت قۇرامىنان ورىن الۋى ءتيىس ەمەس دەلىنگەنى سوندىقتان. كوميسسار بارانوۆ مۇنى مويىندايدى.
بىراق، سوعان قوسا، كوميسسار بارانوۆ تاعى مىنا ءجايتتى مويىنداۋعا ءتيىس: كوميسسارلار كەڭەسى جاعدايدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ، ءۇشىنشى سەزدە قابىلدانعان قاۋلىنى تاپ قازىر جالاۋلاتپاي، كەيىنگە ىسىرا تۇرۋ قاجەت دەپ تاۋىپ وتىر...
سونى ەستىگەندە شوقاەۆ جولداس كوميسسار بارانوۆقا كوزىن سىعىرايتا، ويلى جۇزبەن تەسىلە قارادى. ساۋالدارىن ءشۇبالانا قويدى. جاعدايدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەندىكتەن دەي مە؟ بارانوۆ جولداس قانداي جاعداي جايىن ايتىپ تۇر؟ بۇدان مىنانداي قورىتىندى سۇرانباس پا ەكەن، جولداس بارانوۆ: جالپى، كوڭىلدەگى جاعدايدى تۋرالاپ العان سوڭ، ءۇشىنشى سەزدىڭ قاۋلىسىنا قايتادان ورالۋ ويدا ساقتالا بەرمەك شىعار-اۋ شاماسى؟
بارانوۆ جولداس ونىڭ سوڭعى سۇراعىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، جالپىلاي سويلەدى. تۋزەمدىكتەر اراسىندا وتە ازشىلىق بوپ تۇرعان ەۆروپالىق پرولەتارياتتىڭ ولكەنى تولىق مانىندە باسقارۋدى قولعا الىپ وتىرعانى فاكت دەدى. الايدا العا بۇنى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى تارتىلعاندا، ولاردىڭ ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا ارقا سۇيەمەي تۇرا المايتىنىن ايتتى. شوقاەۆ ءتۇسىندى، ولاردىڭ مۇنىسى – تۇركىستانداعى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ولكەلىك كوميتەتى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورگانى ءوزارا اقىلداسا كەلە تۇيىلگەن پىكىر بولسا كەرەك.
كوميسسار ونى بەكەرگە شىعارعان جوق، ولار سونداي كەلىسىمنەن كەيىن مۇسىلمان وكىلدەرىنەن بىرەر جولداستى، اتاپ ايتقاندا شوقاەۆ جولداستى ۇكىمەتكە مۇشە ەتەتىن ويعا توقتاپتى. كورگەنى، توقىعانى مول، بايىرعى كۇرەسكەر لاپين مىرزانى نەگە قالاماعان دەي مە؟ ويتكەنى ولار ونى يدەيالىق ۇستانىم جاعىنان سوتسيال-دەموكراتيادان تىم الىس دەپ سانايدى ەكەن. ال شوقاەۆ جولداستىڭ سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر قاتارىنا وتە تاقاۋ بولعانى بۇلارعا ءمالىم، دەمەك كوزقاراستارىندا سونشالىقتى الشاقتىق جوق. ءارى ول ولكەدەگى مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە كەڭەستەر وكىمەتىنە پايدالى بولا الادى.
بولشەۆيكتەردىڭ وسى باستان ودان زور كومەك الماققا دامەلى ەكەندىكتەرىن كوميسسار بىردەن سەزدىردى.
مۇستافا بۇلاردىڭ ايتقانىنا سەنۋگە بولمايتىنىن ءتۇيسىنىپ تۇرعان. سولاي ۇققاندىقتان دا، سىرعىتپا ءسوز ايتىپ، اڭگىمەنى كەيىنىرەك جالعاستىرۋ سىلتاۋىمەن قوشتاستى. سودان، وكىمەت عيماراتىنان شىققان بەتتە، سەرىكتەرىنە جولىقتى.
ۇزاماي ولار جاڭا مارعۇلانعا بارىپ، ۇلتتىق ورتالىقتىڭ جينالىسىن وتكىزدى. ۇلتتىق ورتالىقتىڭ جينالىسىنا سەرالى لاپين باسقاراتىن ۋلەمالار دا كەلدى. ولار بۇل جيىندا دا ولكەنى تاۋەلسىز ەتۋ كەرەكتىگىن شەگەلەي ايتتى.
– ولاي ەتپەسەك – ونداي شارۋانى حالىقتىڭ ءوزى ءبىزسىز-اق اتقارادى. – ولاردىڭ سەركەسى سەرالى مىرزا ءور ۇنمەن سويلەدى. – ايتپادى دەمەڭىزدەر. ەستەرىڭىزدە بولسىن، حالىق ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا قاراۋدى دوعارىپ، بيلىكتى باسىپ العان كەڭەستەرگە قارسى جاپپاي كوتەرىلۋى ىقتيمال.
– تاپ وسىعان اسىقپاعان ءجون بولار ەدى... – دەدى اقىرىن ۇنمەن مۇستافا شوقاەۆ. – حالىققا جاعدايدى تۇسىندىرەيىك تە ودان دا...
– مەن دە سولاي ويلايمىن. – ونى ۋبايدۋللا قوجاەۆ تا قوستادى.
– نەلىكتەن سونشا قورقاقتايسىزدار؟ – عۇلامالار وداعىنىڭ جەتەكشىسى قاسىن ماڭعازدانا كەردى. – تاريح وسىنداي ءساتتى العا تاعى تارتا قويار دەيمىسىزدەر؟ ءومىر بويى وكىنىشتە قالماس ءۇشىن، تاريحي مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا تىرىسقان ابزال.
جاسى ۇلكەن، ۇستاز ىسپەتتى، اعايىن، اعا بولاپ كەلەتىن سەرالىگە باتىل قاراپ تۇرىپ، مۇستافا ءوز دالەلىن بايىپپەن ايتىپ شىقتى.
– مىقتى شەشىمگە مىقتى سۇيەنىش كەرەك، مىرزالار، – دەپ ءبىر توقتادى.
سوسىن ول ءوزىن-ءوزى قورعاي المايتىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنى بەس تيىن بوپ قالاتىنىن ايتتى. تاپ قازىر قانشا قۇمارتقاندارىمەن، بەل بۋىپ، جاريالاۋعا تاۋەكەل ەتە قالعان كۇندە، تاۋەلسىزدىكتەرىنىڭ ءوزىن-ءوزى قورعاي المايتىنى راس. ولاي دەيتىنى، جەرگىلىكتى حالىقتا قارۋ-جاراق جوق. ولاردى اسكەري جاساققا تارتاتىن كۇش تە، سوعىس ونەرىنە ۇيرەتەتىن مۇمكىندىك تە جوق. مۇنى قالاي ەسكەرمەسكە؟!
ال بولشەۆيكتەر از بولسا دا، باقايشىقتارىنا دەيىن قارۋلانعان، شەبەر ۇيىمداسقان. قارا قۇرىمداي قالىڭ، بىراق قۇرقول مۇسىلمان جۇرتىنا دەس بەرمەيدى. قالىڭ مۇسىلمان وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيقام ءجۇرىپ، ەل بولۋ ازىرلىگىن جاساي المادى. بارشاسى كىنالى بۇعان. بالكىم تاريحي ءسات تە قولايلىلىق تۋعىزباعان شىعار. قالاي بولعاندا دا، اۆتونوميا اجەتتەرىن ويلاستىرىپ ۇلگەرمەگەندەرى راس. دەمەك، ءتيىستى دايىندىق جاسالماعاندىقتان، مۇسىلماندار تاپ قازىرگى ساتتە تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ تۇرا الماس ەدى.
ۋبايدۋللا دا وسىنداي ويدا. توڭكەرىسشىل بولشەۆيكتەردىڭ تۇركىستاندىقتارعا بودان قۇلدار دەپ قارايتىنى انىق. ولاردا كاسىبي اسكەر بار، قارۋ مول. سەرالى مىرزا مەن ونىڭ ۋلەمالاس ۇزەڭگىلەستەرى ۇقسىن، ءدال قازىرگى تاڭدا جەرگىلىكتى حالىققا اپىراقتاپ اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. ارانداپ قالۋدان اۋلاق بولعان ءجون...
الايدا سەرالى مىرزا مەن ونىڭ ۋلەمالاس ۇزەڭگىلەستەرى ولكەلىك مۇسىلمان كوميتەتى سەركەلەرىنىڭ ءسوزىن قاپەرلەرىنە دە ىلە قويمادى. ەداۋىر تارتىستى وتكەن جيىندا مۇستافا مەن ۋبايدۋللانىڭ ساقتىعى ەسەپكە الىنبادى. كوپشىلىكتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ تۇيسىگىنە، پاتشا قۇرساۋىنان قۇتىلعان تۇستا شەگىنشەكتەي بەرۋدەن گورى، ءوز الدىنا ەل بولۋ ۇعىمى الدەقايدا جاقىن ەدى.
ءسويتىپ، ءدىن عۇلامالارى مەن مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ، ياعني ۋلەما مەن شۋرونىڭ بىرلەسكەن جينالىسى شۇعىل تۇردە بۇكىلتۇركىستان مۇسىلماندارى قۇرىلتايىن وتكىزۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. سوندا دا، توتەنشە قۇرىلتايدى دايىنداۋ بارىسىندا دا ەلدىك قالىپتىڭ ءتۇرى حاقىندا كوپ ايتىس-تارتىس بولدى. ۇسىنىستار اۋقىمىندا شەك جوق-تىن.
– تۇركىستان ولكەسىنە تۇركى جۇرتىنىڭ مەملەكەتى يە بولۋعا كەرەك! – دەگەن ۇسىنىس قاي-قايسىسىنان دا قولداۋ تاپقان ءتارىزدى.
بىراق باسقا ۇسىنىستار دا بولدى. ماسەلەن، كەيبىرەۋلەر بۇرىنعى تارتىپپەن امىرلىك جاريالاۋ قاجەتتىگىن ايتتى. دەگەنمەن مۇنداي جوسپار كوپ كوڭىلىنە قونبادى. ونى ايتاسىز، ەل باسقارۋعا تۇرىك ەلىنەن سۇلتان ۇرپاقتارىن شاقىرايىق دەگەندەر دە تابىلىپ، جۇرتتى ءتىپتى تىكسىنتتى. مۇنى از دەسەڭىز، بيلىككە كەشەگى وتكەن حانداردىڭ تۇقىمدارىن اكەلۋ، تورەلەردەن باسشى سايلاپ الۋ جايىندا دا ءسوز بولدى. سونىڭ دۇرىستىعىنا شىن سەنگەندەر تاراپىنان كادىمگىدەي ناقتى دا ىقتيمال ۇسىنىس جايىپ سالىندى.
سوندا مۇستافا قازىرگى ساياسي احۋالعا، وركەنيەت تالابىنا، الەمدى بيلەگەن دەموكراتيالىق كوڭىل-كۇيگە، تيىسىنشە، زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن قۇرىلىم تاڭداۋ جولدارىنا كوز اشىپ قاراۋ ماڭىزىن اڭگىمەلەدى. ايتىس بارىسىندا ونىڭ جاقتاستارىنىڭ قاتارى وسە ءتۇستى. مۇستافانى ۋلەمالاردىڭ جەتەكشىسى سەرالىنىڭ ءوزى قوشتادى. ونىڭ بايىپتى دا سالماقتى ءسوز ايتىپ قولداعانى – شەشۋشى، بەتبۇرىستىق مانگە يە ءسات بولىپ شىقتى.
مۇحتاريات، ياعني اۆتونوميا جاريا ەتۋ، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىسقا دەيىن جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىتشا ۇلتتىق ءماجىلىس سايلاپ الۋ ماسەلەلەرىنە ءبارى توقايلاستى. ءتىپتى ۇلتتىق ءماجىلىس توراعاسى لاۋازىمىنا كۇللى ولكە ءدىني قۇلامالارى باس ءيىپ وتىرعان سەرالى ءلاپيندى ۇسىنۋ جايى دا كەلىسىلدى. ءسويتىپ، بارشا ۇلت بەلسەندىلەرى ولكە مۇسىلماندارىنىڭ ءتورتىنشى، بىراق، شۇعىل شاقىرىلىپ وتىرعان توتەنشە قۇرىلتايىن وتكىزۋ شارۋالارىنا قىزۋ كىرىسىپ كەتتى.
بىرنەشە اي بويى ازىرلەۋگە مۇمكىندىكتەرى بولعان مىنا كۇللىقازاق قۇرىلتايىنا اسا زور اۋماقتى الىپ جاتقان جالپاق قازاق ەلىنەن بار بولعانى سەكسەن-اق وكىل كەلگەنىنە مۇستافا قايران قالىپ وتىر. وسىنداعى دوستارىنىڭ ماسەلە ساندا ەمەس، ساپادا دەگەنىنە كەلىسەدى-اۋ، بىراق سول ساپالى شىعۋى ىقتيمال شەشىمدەردىڭ ومىرشەڭ بولۋى دەلەگاتتاردىڭ تۇكپىر-تۇكپىردەن كەلىپ، سولاردى قابىلداۋعا تىكەلەي قاتىسۋىنا بايلانىستى ەمەس پە. ءجا، وعان شۇقشيا بەرمەيىك، بالكىم، ورىنبورلىقتاردىڭ دەلەگاتتاردى وسىنداي كولەمدە شاقىرعاندارى اقتالار دا. دەگەنمەن، تۇركىستان جۇرتىنىڭ شۇعىل تۇردە، ءبىر جۇما ىشىندە جينالعان توتەنشە قۇرىلتايىنا ەكى ءجۇز ەلۋدەي دەلەگات كەلگەنىن اتاپ ايتۋدى پارىزى سانايدى.
راس، كوپشىلىگى فەرعانادان بولدى. ولاردىڭ سانى ءجۇز ەلۋدەي ەدى. سوسىن سىرداريا ايماعى كوپ وكىل جىبەردى، جيىرما ەكى ادام. سامارقاننان دا سول شامادا دەلەگات كەلدى. قالعاندارى كاسپي سىرتىنان، بۇقاردان، جەتىسۋدان جينالدى. ال ۇلىستىق سيپاتىنا كەلسەك، ارينە، باسىم كوپشىلىگى جەرگىلىكتى تۇركىلەر. اتاپ ايتقاندا، وزبەكتەر، تۇركىمەندەر، قىرعىزدار جانە، ارينە، ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. ەۆروپالىق ازشىلىقتان دا بولدى – بىزگە تىلەكتەس ورىستار، ەۆرەيلەر قاتىستى. مۇنى مۇستافا توتەنشە سەزدىڭ تولىق وكىلەتتىلىگىنە بالايدى.
توتەنشە قۇرىلتاي عۇلامالار وداعى مەن مۇسىلمان كوميتەتى تاراپىنان شاقىرىلعاندىقتان شىعار، دەلەگاتتاردىڭ كوپ بولىگى وسى ۋلەما مەن شورا-ي-يسلاميا مۇشەلەرى-ءدى. قالاي بولعاندا دا، قوقاندا تۇركىستان ولكەسىنىڭ تاعدىرىنا بەيتاراپ قاراي المايتىن قاۋىمداردىڭ بەلسەندىلەرى باس قوسقان بولاتىن.
قازاق قۇرىلتايى اشىلاردان ون شاقتى كۇن بۇرىن قوقانداعى قوعامدىق جينالىس جاساۋ عيماراتى دەلەگاتتارعا لىق تولدى. ۇلتتىق ورتالىق توراعاسى رەتىندە مۇستافا تۇسكى ساعات ون ەكىدە تورگە شىقتى. ول قۇرىلتايدى تاريحي ساتكە ساي تولعانىسقا تۇنعان كىرىسپە ءسوز سويلەپ اشتى.
سوسىن ون ءۇش ادامنان تورالقا سايلاندى. ودان قۇرىلتايدا ون ماسەلە قارالاتىن بولىپ، كۇن ءتارتىبى بەكىتىلدى. ماجىلىستەرگە مۇستافا توراعالىق ەتتى. باياندامالار مەن سوزدەر اشۋ-ىزاعا تولى بولدى، وتكىر ماسەلەلەر ايتىلدى.
تاشكەنتتە ولكە ۇكىمەتىن وزدەرىنشە سايلاپ العان بولشەۆيكتەر ۇلكەن ابىگەرگە ءتۇستى. قوقان قۇرىلتايىنا وكىل جىبەردى. كەلگەن كوميسسار پولتوراتسكي قۇرىلتايدى وزدەرىنىڭ حالكومكەڭەس دەپ اتالاتىن ۇكىمەتى اتىنان قۇتتىقتادى. بولشەۆيكتەردىڭ دە ولكەدە اۆتونوميالىق قۇرىلىم بولۋىن قالايتىنىن، مۇنىڭ كەزەكتە تۇرعان ءجايت ەكەنىن ايتتى. وعان ۇيىعان ءتىرى جان بولمادى-اۋ. بولشەۆيك كوميسسارىنىڭ ءسوزىن قاي-قايسىسى دا ساياسي قۋلىق، الدامشى ارەكەت، الداۋسىراتۋ دەپ ءبىلدى.
– تۇركىستان – بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىس قالىپتاستىرۋعا ءتيىس رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اۆتونوميالى ولكەسى بولۋعا ءتيىس!
سەزگە قاتىسۋشىلار ءبىر اۋىزدان قولداعان وسى ۇسىنىسقا سايكەس، تۇركىستان مۇحتارياتى حاقىنداعى قارار قابىل الىندى. داۋىس بەرۋ ءراسىمى وتكىزىلگەننەن سوڭ، مۇستافا تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالاۋ جايىنداعى قۇرىلتاي شەشىمىن وقىدى.
جۇرت تىك تۇرىپ تىڭدادى. كوپ كىسى قۋانىشتان جىلاپ تۇردى. ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاسىپ تۇرىپ قۇتتىقتاستى.
– جاساسىن تۇركىستان مۇحتارياتى! جاسا، تۇركىستان!
ۇران جاڭعىرىعىپ، قۇلاقتى تۇندىردى. حالىقتىڭ باقىتتان باسى اينالىپ كەتتى...
جۇمىسىنىڭ سوڭعى كۇنىندە توتەنشە قۇرىلتاي حالىق كەڭەسى مۇشەلەرىنىڭ قۇقتارى جونىندە قاۋلى قابىلدادى.
– حالىق كەڭەسى مۇشەلەردىڭ كەز-كەلگەن بىرەۋىنە جاسالعان قيانات ون ميلليوندىق تۇركىستان حالقىنا جاسالعان قيانات رەتىندە تانىلادى!
ءوز وكىلدەرىنىڭ قۇقتارىن وسىنداي سەنىممەن قورعاۋ قاجەتتىگىن بار داۋىسپەن ايتىپ، وسى ورايدا قۇرىلتاي ولكەدەگى جالپى حالىققا سەنىم ارتتى.
حالىق كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا ءبىر اۋىزدان سەرالى لاپين سايلاندى. مۇشە سانى ەلۋ ءتورت ەدى، ونىڭ وتىز التىسى تۇركىستاندىق، ون سەگىزى ادەتتە ەۆروپالىقتار دەپ تاڭبالاناتىن كىرمەلەردەن بولاتىن. مۇشەلەر قاتارىندا قازاقتاردان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، مۇستافا شوقاەۆ، سەرىكباي اقاەۆ، ءابدىراحمان ورازاەۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ سەكىلدى ءبىراز ازامات بولدى. ال قوڭىرقوجا، سونىمەن قاتار، كەڭەستىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانعان-تىن.
وسى تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ حالىق كەڭەسى ولكەنى بۇكىلروسسيالىق قۇرىلتايشى جينالىسقا جەتكىزەدى جانە سوناۋ وكىلەتتى ورىننان ءتيىستى باتا الادى دەپ ۇيعارىلعان ەدى. الايدا دەلەگاتتار مۇنىمەن توقتامادى. شەتىن ىزدەنىستەر بۇرق-بۇرق بوي كورسەتە بەردى.
اۋەلدە حالىق كەڭەسى مۇشەلەرى ىشىنەن ارنايى كوميتەت سايلاۋ جايى تىلگە تيەك بولدى. بۇل كوميتەت ساياسات اعىمدارىن، ۋاقىت تالابىن زەرتتەي وتىرىپ، زامانا سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي ۇكىمەت قۇراتىن بولسىن، وسىناۋ ماڭىزدى شارۋانى سول ورتالىق كوميتەتكە تاپسىرايىق دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. سەرالى توراعا قۇقىمەن وسى ماسەلەنىڭ بۇگە-شىگەسىن پىسىقتاپ، داۋىسقا قويۋعا ىڭعايلانعان ەدى، بىراق، ءبىر كىسى وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى نارازىلىق ءبىلدىردى.
– ارالىق ورگان سايلاۋعا تۇك تە قاجەتتىلىك جوق، – دەدى ول، – بىردەن ۇكىمەت قۇرۋ ءجون...
بۇل – ەۆرەي ازشىلىعىنىڭ وكىلى سولومون گەرتسفەلد ەدى. سول ازامات ءتۇرلى دالەلدى دايەك كەلتىرىپ، جۇمحۇرياتتىڭ، ياعني رەسپۋبليكانىڭ زاڭ شىعارۋشىلىقپەن اينالىساتىن كەڭەسى عانا بولۋى جەتىمسىز دەگەندى ايتتى. مۇحتارياتتىڭ ولكە مۇقتاجدارىن جەدەل تۇردە، ناقتى ىسپەن شەشەتىن اتقارۋشى ورگانى بولۋى كەرەكتىگىن پىسىقتادى. سول سەبەپتى، ايالداماستان، اۆتونوميا ۇكىمەتىن جاساقتاۋ قاجەتتىگىن تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. جانە ونىڭ تالابى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنەن شىقتى.
ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرعان تۇركىستان كوميتەتىنە العاشقى قۇرامىنان باستاپ مۇشە، جەتىسۋدا كوميسسار بولعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ۇكىمەت باسى جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى لاۋازىمىنا داۋ-دامايسىز سايلاندى. الايدا تۇركىستان كوميتەتىنىڭ ەكىنشى قۇرامىندا مۇشە بوپ ىستەگەن مۇستافا شوقاەۆ ۇكىمەت قۇرامىنا كىرۋدەن بىردەن باستارتتى. ءجاي باستارتىپ قانا قويعان جوق، مۇنداي ۇكىمەتتى سايلاۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى.
– قازىرگى تاڭدا اۆتونوميادا شىنايى ۇكىمەت سياقتى پارمەندى جۇمىس ىستەيتىن مۇمكىندىك جوق، – دەدى، – اسىعىستىق جاساماعانىمىز ابزال، كۇش-قۋات جيىپ، جەر-جەردە ارقا سۇيەر تىرەكتەرىمىزدى جاساپ ءارى نىعايتىپ الايىق.
سەرالى اعالىق اقىل ايتقان سارىنمەن:
– مۇنداي شارۋانى ۇكىمەت قۇرامىندا كۇيتتەۋ دۇرىس بولماق، – دەپ ەسكەرتتى.
اسىرەسە بولشەۆيكتەر قۇلاتقان ۇكىمەتتىك تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسىنە، ءارى، ولكە مۇسىلماندارى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ توراعاسىنا نەگىزگى نىسانادان بۇلاي باستارتۋ جاراسپايتىنىن ايتتى.
– ايتكەنمەن، ۇكىمەت قۇرامىنا ەنگىزبەي-اق قويساڭىزدار دۇرىس بولار ەدى، – ول ءوز ويىنان قايتا قويمادى، – مەن اۆتونومياعا ونىڭ اتقارۋشى ورگانىنىڭ سىرتىندا ءجۇرىپ تە ءتيىستى ۇلەسىمدى قوساتىن شىعارمىن دەپ ويلايمىن.
مۇستافا سەكىلدى پىكىر ايتقاندار بولدى، ماسەلەن، ونىڭ كوپتەن پىكىرلەس، بىرگە كەلە جاتقان ۇزەڭگىلەس دوسى ۋبايدۋللا حودجاەۆ تا ءوزىن ۇكىمەت مۇشەلىگىنە ەنگىزبەۋدى سۇرادى.
الايدا حالىق كەڭەسى بۇلتارتپاس شەشىم الدى: ەكەۋىن دە ۇكىمەت مۇشەسى ەتتى. مۇستافاعا سىرتقى ىستەر، ۋبايدۋللاعا قورعانىس ءمينيسترى لاۋازىمدارى جۇكتەلدى. پرەمەردىڭ ورىنباسارى جانە قارجى ءمينيسترى شاھيسلام شاھاحمەتوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ءابدراحمان ورازاەۆ بولدى. وسىلاي-وسىلاي، لاۋازىمدارعا تاعايىنداۋلار تۇگەلدەي جاسالدى. نە كەرەك، مۇحامەدجان باستاعان ۇكىمەت قۇرامى تولىق جاساقتالىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتتى. سودان، مىنە، مۇستافا ءتيىستى تاپسىرمامەن قازاق سەزىنە قاتىسپاققا، وسىندا، ورىنبورعا كەلىپ وتىر...
10.
ول ولكەدەگى ساياسي احۋالدى، اۆتونوميانىڭ جاي-كۇيىن باياندادى. ءومىر بويى كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن كۇيتتەپ وتكەن وسىناۋ كەلەشەك حالىقارالىق دارەجەدەگى قايراتكەر قازاق سەزىنە ءوزىن وسىندا جەتكەنشە تولعاندىرىپ كەلگەن ماسەلەنى ءا دەگەندە-اق جايىپ سالدى. تۇركى ەلىنىڭ مۇحتارياتى رەتىندە شاڭىراق كوتەرگەن ورتاق تۇركىلىك اۆتونومياعا قازاق وبلىستارىنىڭ دا قوسىلۋى ءجون بولماعىن ايتتى. سونى وسى قۇرىلتاي قاراسا جانە قولداسا وڭدى بولار ەدى دەگەن ءۇمىتىن ءبىلدىردى. بولەك-بولەك وتاۋ تىگۋشىلىك بۇگىنگى تاڭدا اقتالا بەرمەس...
تۇركىستان ۇكىمەتى مۇشەسىنىڭ بۇل بايانداماسىنان سوڭ قىزۋ پىكىر الىسىلدى. قۇرىلتايدا سويلەگەن شەشەندەردىڭ ءبىرىنىڭ سوزىنەن بەلگىلى بولعانىنداي، جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارىنىڭ قازاق تۇرعىندارى ازىرگە اۆتونومياعا تولىققاندى تۇردە قوسىلا قويماعان ەكەن. قوقان قۇرىلتايىنا ءوز ايماقتارىنان ازاماتتارى قاتىسقانمەن، ءتىپتى، سولاردىڭ ءبىرازى تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سايلانعانىمەن، بۇل جايتتەر ەكى وبلىستىڭ اۆتونومياعا كىرگەنىن بىلدىرە قويمايتىن ءتارىزدى. سەبەبى، دەستى، مۇنداي پايىمداعىلار، توتەنشە سەزگە دەلەگاتتاردى اتالعان ەكى وبلىستىڭ قازاقتارى ءوز جينالىستارىندا سايلاپ جىبەرمەگەن...
ءيا، جاعداي شاپشاڭداتىپ توتەنشە قۇرىلتاي وتكىزۋدى تالاپ ەتكەندىكتەن، وبلىستاردا ءتيىستى سەزدەر شاقىرىلمادى، ونى سىن ساعاتى تونگەن ۋاقىت كوتەرمەيتىن. سوندىقتان دەلەگاتتاردى تاڭداپ جىبەرۋدى نەگىزىنەن وبلىستارداعى مۇسىلمان ۇيىمدارى مەن ۋلەماشىلار جۇزەگە اسىردى. بىراق مۇستافا سوناۋ وبلىستاردىڭ حالىقتارى دا تۇركىستاننىڭ دەربەس شاڭىراق كوتەرگەن اۆتونومياسىنا قولداۋشىلىق كورسەتەتىنىنە سەنىمدى. جاقىن كۇندەرگە مۇحتاريات ۇكىمەتى سىرداريا قازاقتارىنىڭ سەزىن شاقىرتىپ قويعان، سوندا ەل-جۇرت رەسمي شەشىمىن جاريا ەتۋى كەرەك. ال وسىناۋ قازاق قۇرىلتايى ءمان بەرە قاراپ، تۇركى الەمىنىڭ ءبۇتىن بولۋىن كۇيتتەر بولسا، بەك جاقسى بولماق. بارشا تۇركى بالاسىنىڭ ءبىر ۇلكەن تۇركىستانعا ۇيىسۋى بولاشاق ءۇشىن قاجەت. قازىرگى تاڭدا ونداي بىرلىك قازاقتى ىقتيمال انارحيا ويرانىنان قۇتقارادى.
الايدا ۇلكەن تۇركىستان يدەياسىنا شوشىنا قارايتىندار بىردەن بوي كورسەتتى.
– تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋ؟ قالايشا بۇلاي بولۋى مۇمكىن؟
سەزدى قۇتتىقتاۋعا كەلگەن ورىنبور كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ دەلەگاتى مىنبەردەن كوزىن دوڭگەلەنتە تاڭىرقادى. مانا وبلىستىق كوميسساردىڭ ءوزى ايتقان جوق پا ەدى، – تۇركىستان اۆتونومياسى قازاقتى ودان ارمەن قاراڭعىلىققا، ءدىني فاناتيزمگە تۇنعان ورتا عاسىرعا سۇيرەيدى دەگەن ويدى؟ ايتىپ ەدى عوي! ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – باتىس دەمەدى مە ول؟ سولاي دەدى! ال باتىسقا ورىسپەن قول ۇستاسىپ قانا كوز سالۋ ىقتيمال بولماق. ورەنبۋرگ وبلىسىنىڭ كوميسسارى بوكەيحانوۆ مىرزانىڭ ادەمى بايانداماسىن ساباقتاي كەلە، قازاق دالاسى وكىلدەرىنىڭ الدارىندا تۇرعان وسىناۋ كازاك-ورىس باۋىرلارى زور سەنىممەن ايتادى، انارحيادان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولىن، دۇرىس جولىن، جالعىز دا دارا جولىن ايتادى: قازىر جۇمىسى قىزىپ تۇرعان قازاق قۇرىلتايى تەز ارادا وڭتۇستىك-شىعىس وداققا قوسىلسىن...
ودان كەيىن سويلەگەندەر كازاك-ورىستاردىڭ دەربەس اسكەري ۇكىمەت قۇرىپ جاتقاندارىنا تۇسىنۋشىلىك ءبىلدىردى. قارسى ەمەستىكتەرىن سەزدىردى. سول ورايدا قازاقتاردىڭ دا ءوز قوتىرىن وزدەرى قاسۋعا ۇمتىلۋىن ولاردىڭ قولداعاندارىنا ءتانتى بولعاندارىن ايتتى. سوسىن ولار، اسىرەسە تۇركىستاندىق دەلەگاتتار – مۇستافانىڭ بايانداماسىن جەكە پىكىرلەرىمەن تولىقتىرىپ جاتتى. ەگەر قازاق اۆتونومياسى وتاۋ تىگىپ، جەكە قۇرىلىمعا بولىنەر بولسا – تۇركىستان ولكەسىندەگى قانداستار وعان ءسوزسىز قوسىلار ەدى، ويتكەنى قازىرگى ساتتە قازاقتاردىڭ بىرلەسۋى وتە قاجەت.
وسى اڭگىمەلەردەن كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ موينىن بۇرىپ، قاسىندا وتىرعان سەزد توراعاسىنا اقىرىن قۇلاققاعىس ەتتى: ءوزى باسى-قاسىندا بولعان ەرەكشە كوميسسيانىڭ بايانداماسى ءازىر، سوعان كەزەك بەرۋ ورىندى بولار ەدى. ونى قۇرىلتاي توراعاسى باقىتكەرەي قۇلمانوۆ بىردەن ماقۇلدايدى:
– سەزدىڭ ۇسىنعان وي-پىكىرلەرىن قالاي قورىتقاندارىن بايانداۋ ءۇشىن، ءسوز كوميسسيا توراعاسى حالەل عابباسوۆقا بەرىلەدى.
بايانداما كوكەيدەن شىعادى. دەلەگاتتار شەشىم جوباسىن ايرىقشا ىقىلاسپەن تىڭداپ، قىزۋ تالقىعا سالىسادى.
اقىرى ون تاراۋشادان تۇراتىن تاريحي قاۋلى قابىلداندى. وسىلاي الاش ەسىمدى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ – زاڭداستىرىلدى.
11.
اۆتونوميانى جاريالاۋ ۋاقىتىن بەلگىلەۋ وڭاي بولمادى، داۋ تۋعىزدى. سوناۋ كوكتەمنەن بەرى – قوعامدىق داۋىلدار وتىندە – وي-پىكىرىنىڭ الماس قىلىشتاي وتكىرلىگىمەن كۇللى يمپەريا قايراتكەرلەرى ءىلتيپاتىنا بولەنىپ جۇرگەن، كۇنى كەشە روسسيا رەسپۋبليكاسى پرەدپارلامەنتىنىڭ مۇشەسى بولىپ ىستەگەن، قازىرگى تاڭدا بۇكىلروسسيالىق مۇسىلماندار وداعى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنداعى قايراتكەر جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ بۇيرەكتەن سيراق شىعاردى. ول قازاق اۆتونومياسىن شۇعىل جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى.
– الاش ءوزىنىڭ اۆتونوميالىق دامۋ جولىنا تۇسكەنىن ايالداماستان جاريا ەتۋى كەرەك، – دەدى ول. – ءبىز باتىستان بەرمەن لىقسىپ تاقالىپ قالعان انارحيا تاسقىنىنا توسقاۋىل قويىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك.
دەلەگاتتار ءبىر ءسات ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى ونىڭ ءومىربايانىن ەسكە الدى. جانشا دوسمۇحامەدوۆ – ەسكى وكىمەت كەزىندە وكرۋگ پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارلىعىنا دەيىن وسكەن زاڭگەر دەستى بىلەتىندەر. ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋى جانە مەملەكەتتىڭ سوعان تىعىز بايلانىستى بولماق فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمى جونىندە پاتشا تاقتان تۇسكەلى ايتىپ كەلە جاتقان ايقىن كوزقاراسى بار. كۇللىرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ مامىر ايىندا وتكەن ماسكەۋدەگى سەزىندە ۇلتتار مۇددەسىن وتە سىندارلى سوزىمەن، بىلگىرلىكپەن جانە اسا شەشەندىكپەن قورعاعان. سول تارتىستا وزىنە بەكەم نازار اۋدارتىپ قانا قويماي، ۋنيتارلىق رەسەي جاعىنداعىلاردىڭ كوبىنىڭ بەتىن بەرى بۇرعان.
باشقۇرت احمەتزاكي ۆاليدوۆ ەكەۋى پىكىرلەس بولىپ، ماسكەۋ سەزىندە بىرگە شايقاسقان. وسىندا ەكەۋىنىڭ شۇرقىراسا تابىسقاندارىن بارشاسى كوردى عوي. ە، بۇل ەستەگىڭ مۇستافامەن دە جاقسى جولداس ەكەن، تاشكەنتكە بىرگە بارىپ، مۇسىلمانداردى بىرگە ۇيىمداستىرىسقان كورىنەدى عوي. بىرەر كۇندە وزدەرىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايلارىن باستاماق. سوعان قازاقتاردان وكىلدەر كەلۋىن قالاپ، اسىرەسە ءوزى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەر رەتىندە باعالايتىن جانشا مەن مۇستافانى ارنايى شاقىرىپ جۇرگەن.
شىنىندا، جاھانشاھ زاكيمەن بىرگە اشىق فەدەراليست بولدى. ال مۇستافا دا، ءاليحان دا، مۇسىلمانداردىڭ ماسكەۋ سەزىنە قاتىسپاعانمەن، بۇل باعىتقا ساقتىقپەن قاراعان ەدى. قارسى بولعاندىقتان ەمەس، كۇرت سولاي بۇرىلۋدىڭ زالالدى بولۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپتەن سونداي ابايلاۋ پوزيتسياسىن ۇستانعان بولاتىن. بىرەۋلەر ولاردىڭ وسىنداي كوزقاراستارىنا سىندارلى تالداۋ دا جاساپ جىبەردى.
مامىرداعى مۇسىلمان قۇرىلتايىنان بەرى فەدەراتسياشىل جاھانشاھ پەتروگرادتا ىستەدى. ۇزاق ۋاقىت بويى مۇسىلمان بىرلەستىكتەرى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە – مۇساتكومدا، ياعني ورىسشا قىسقارتىلىپ يكومۋس اتانعان مەكەمەدە، ال كۇزدە پرەدپارلامەنتتە – رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ الدىن-الا جاسالعان پارلامەنتى – ۋاقىتشا كەڭەسىندە دەپۋتات بولىپ بەلسەندى قىزمەت اتقاردى. ءدۇبىرلى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. ورىنبور سەزىنە، مىنە، وزگەرىستەر تابيعاتىن بەسىگىنەن كورىپ، ءبىلىپ، ءتيىستى ۇستانىممەن كەلىپ وتىر...
ول، جالپىرەسەيلىك دەڭگەيدەگى ساياسي تىنىس-تىرشىلىك ورتاسىندا ىسىلىپ-شىنىققان زاڭگەر-قايراتكەر، دەربەستىكتى ەش كىدىرتپەي جاريا قىلۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. مىناعان قۇلاق اسسىنشى دەلەگاتتار... قۇرىلتايىمىزعا اشىلعان كۇنى جاقسى تىلەك ايتقان زاكي ەسىمدى باشقۇرت قايراتكەرىنىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا وكىلى ەكەنىن بىلەمىز. الاقانداي عانا باشقۇرتستاننىڭ ساياساتشىلى. جۇرت ەستەرىنە ءتۇسىرسىنشى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ جازدا بولعان العاشقى قۇرىلتايىمىزدا «بولاشاقتا اۆتونوميا بولساق» دەگەن نيەتىمىزدى عانا بىلدىرۋمەن شەكتەلگەنىمىزدە، وسى ءبىر كىشكەنە باشقۇرت ەلىنىڭ ءبىر ءوزى مەملەكەتتىلىك تۋىن كوتەرىپ، جۇرەكتىلىك كورسەتتى. ەسەسىنە ونىمەن، جەكە ءتۇتىن تۇتەتكەن ەل رەتىندە، الپاۋىتتاردىڭ ءوزى ساناسۋعا ءماجبۇر.
– مىنە، وسى قۇرىلتايمەن قاپتالداسىپ، تاپ ىرگەمىزدە ورىنبور كازاك-ورىستارىنىڭ اسكەري ۇكىمەتى قۇرىلىپ جاتىر. كۇنى كەشە ورال كازاك-ورىستارى ءوز اسكەري ۇكىمەتىن سايلاپ الدى. وسىلاردىڭ ءبارى ءبىزدى باتىلداۋ بولۋعا يتەرمەلەيدى، حالقىمىزدىڭ وكىلەتتى وكىلدەرى...
جاھانشاھ قازاق اۆتونومياسىن شۇعىل جاريا ەتۋ تۋرالى ۇسىنىسىن تاعى دا قايتالاپ، شەگەلەپ ايتادى. ونداي قادامنىڭ قاجەتتىلىگىنە – ارنايى شاقىرۋمەن قاتىسۋدا دەگەنمەن، باسقا ايماقتارعا تەرەڭدەمەي-اق، ءوزى وكىلدىك ەتىپ وتىرعان ورال ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنەن بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرە الادى. ورتالىقتان بەرى لىقسىعان انارحياعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن دە، ۇيىمداسىپ جاتقان وڭتۇستىك-شىعىس وداققا جۇتىلماي، تەرەزە تەڭەستىرە، ساياسي كەلىسىم جاساۋ ءۇشىن دە – اۆتونوميالىق قۇرىلىمىمىزدى العا تارتۋىمىز قاجەت دەيدى ول وسىناۋ قازاق قۇرىلتايى مۇشەلەرىنە.
ونى – ازۋلى زاڭ قىزمەتكەرى جانشا دوسمۇحامەدوۆتى – ورالدىقتار، بوكەيلىكتەر جانە سىرداريالىقتاردىڭ ءبىرازى قولدايدى.
بىراق تاجىريبەلى ساياساتكەر ءاليحان بوكەيحانوۆ قاشانعىسىنشا ساق:
– الدىمەن قىردا تۇراتىن قازاقتان دا وزگە حالىقتاردىڭ پىكىرىن ءبىلىپ الۋ كەرەك، – دەپ ەسەپتەيدى ول. – ارامىزداعى مۇجىق نە ويلايدى؟ ورىستىڭ وقىعاندارى قالاي قارايدى ءبىزدىڭ اۆتونوميامىزعا؟ ءارى، ءبىرىنشى كەزەكتە – ەلگە قورعان بولارلىق حالىق ميليتسياسىن جاساقتاپ الۋ ءلازىم...
ونىڭ – قازاقتان شىققان تۇڭعىش گۋبەرناتور رەتىندە ات-اتاعى شارتاراپقا كەتكەن جاڭا تۇرپاتتى اكىمنىڭ، تالاي جىلدان بەرى ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى «قازاق» گازەتى بەتىندە دارىپتەلىپ، الاشتىڭ ءاليحانى اتانعان بوكەيحانوۆتىڭ اۋزىنان شىعار ءاربىر پىكىرگە بىردەن، قۇلاي سەنگەندىكتەن دە، ءاردايىم ويلانباستان قۇلايتىن جاقتاستارى دا جەلتوقسان قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلار اراسىندا جەتكىلىكتى...
اقىرى ماسەلە اشىق ەكى جارىلادى دا، اركىم كوزقاراسىن اتاپ ايتىپ داۋىس بەرەتىن جاعدايعا تىرەلەدى.
سەزگە ءاليحاننىڭ تىزىمىمەن ارنايى شاقىرىلعاندار ىشىندەگى وتارباي قاجى قوندىباي بالاسى باتىستىقتاردىڭ باستاماسىنا، ءوزى سول جاقتان كەلگەنىنە قاراماستان، قوسىلمادى. جەرلەستەرىن دە ماسەلەنى سابىرمەن پايىمداۋعا شاقىردى. اۆتونوميانى كەيىنىرەك، ەل ءىشى سوعان ىلايىقتى قالىپقا كەلگەننەن سوڭ بارىپ جاريالاۋ جاعىندا تۇردى. جەتىسۋلىقتاردىڭ دا ءبىرازى سول ويعا جىعىلعان-دى. اقىرى، اۆتونوميانى شاپشاڭ جاريالاۋدى ۇسىنعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ وتىز ءۇش داۋىس، ونداي اسىعىستىققا قارسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قىرىق ەكى داۋىس الادى.
مۇستافا شوقاەۆ تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى اتىنان كەلگەندەگى ماقساتىن قازاق سەزى وكىلدەرىنە بايان ەتۋىن ەتتى، الايدا، مۇنداعى ساياسي احۋال بويىنشا ماسەلە شەتىن قويىلىپ، جاعداي ءوزى كۇتپەگەن سيپاتتا قالىپتاسىپ جاتقاندىقتان، داۋ-شارعا ارالاسپاۋدى ماقۇل كوردى. تۇركىستان ولكەسىندە تۇراتىن مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا جاريالانعان كۇللىتۇركىلىك اۆتونومياعا باۋىرلاس ۇلتتاردى تۇگەل جيناستىرۋدى كوزدەپ ەدى، سول ۇستانعان باعىتىنداعى ونىڭ العاشقى ارەكەتى مۇنداي كەدەرگىگە كەزدەستى. ءساتسىز بولدى، راس. دەگەنمەن ول قازاقتاردىڭ دەربەس بايراق كوتەرۋگە نيەتتەنگەن، تاريحي تۇرعىدا ورىندى ارەكەتىنە قارسى تۇرۋعا ءتيىس ەمەس.
مۇستافا ماڭىزدى وقيعاعا كۋا بولعاندىعىن مويىنداۋى كەرەك. وسىنداي وي جەتەگىمەن ول جانە تاعى بىرەر دەلەگات مۇلدەم ەكى جاققا دا داۋىس بەرمەي، قالىس قالدى.
توعىز داۋىس كەم العان ازشىلىق، باسشىسى جانشا بوپ، ءوز پىكىرىنەن قايتپاي، توتەسىنەن شارت قويدى. دەلەگاتتار ءبىلىپ تۇرسىن: ەگەر قازاق اۆتونومياسى بىردەن جاريالانباسا، وندا ولار تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋعا ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى اعىمداعى احۋال ىرعالىپ-جىرعالعاندى كوتەرمەيدى. سولاي!..
قۇرىلتاي ىمىرا جولىن ىزدەيدى. ويتكەنى قازاققا تاپ قازىرگى ساتتە بولشەكتەنۋگە بولمايدى. قازىر قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى بولماعان بىرلىككە قول جەتكىزۋى ءتيىس...
سوندىقتان دا قايشى پىكىردەگى قايراتكەرلەر بىرىنە ءبىرى عالامات ءتوزىم تانىتىپ، ءتۇرلى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالادى. ءساتتى پىكىردى شيراتادى، دامىتادى. اقىرى ءبارى ءبىر توقتامعا كەلەدى. ءبارىنىڭ ۇيىعانى مىنا بايلامدار ەدى...
اۋەلى، ارينە، جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» اتتى حالىق كەڭەسىن قۇرۋ كەرەك. سودان سوڭ، مىنە، وسى الاشتىڭ ورداسى اتىن يەلەنەتىن حالىق كەڭەسىنە – قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ، ءبىر اي مەرزىم ىشىندە، الاش اۆتونومياسىنا تۇركىستان ولكەسىندەگى بارلىق قازاقتى قوسۋ مۇمكىندىگىن انىقتاۋ مىندەتتەلسىن. مىنە بۇل دۇرىس!
ەگەر ءبىر ايدىڭ ىشىندە تۇركىستاندىق قازاقتار الاش اۆتونومياسىنا قوسىلا قويماسا – وندا «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى، قالعان قازاق وبلىستارى اتىنان، اۆتونوميانى رەسمي تۇردە جاريالاۋعا مىندەتتەلەدى.
تۇركىستاندىق قازاقتار الاش اۆتونومياسىنا ءبىر ايدىڭ ىشىندە قوسىلا قويماعان جاعدايدا جانە اۆتونوميا جاريالاۋ دا كەشىككەن جاعدايدا – ءار وبلىس حالقى اعىمداعى احۋالمەن ساناسا وتىرىپ، ءوز قالاۋىمەن ارەكەت ەتۋگە حاقىلى.
تۇركىستاندىق قازاقتار ءبىر ايدىڭ ىشىندە الاش اۆتونومياسىنا قوسىلا قالعانداي بولسا – وندا «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنە، العاشقى مۇمكىندىك تۋعان ساتتە-اق، الاش اۆتونومياسىن جاريا ەتۋ قۇقى بەرىلەدى.
وسى قارارعا دەلەگاتتار، ەشقايسىسى شاشاۋ شىقپاي، ءبىر اۋىزدان داۋىستارىن بەردى.
ودان دەلەگاتتار ەل قورعانى بولارلىق حالىق ميليتسياسى جايىنداعى اسا ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاپ، شەشىم قابىلدادى. سودان سوڭ، اۆتونوميا ۇكىمەتىن جاساقتاۋعا كىرىستى. حالىق كەڭەسى قۇرامىن جيىرما بەس ادامنان جاساقتاۋ ۇيعارىلدى. جەرگىلىكتى جۇرت اراسىندا وتىرعان ەۆروپالىقتاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋ حاقىندا ءاليحان ايتقان پىكىر كوكەيگە قونعان-دى. حالىق كەڭەسىنە كىرەتىن جيىرما بەستىڭ ونى سولارعا قالدىرىلدى. ون بەس مۇشەنى ورىنباسارلارىمەن بىرگە وسى قۇرىلتايدا سايلاۋ ءجون دەپ تابىلدى. ءبىرىنشى باسشىنى دا وسى جولى سايلاپ الۋ كوزدەلدى.
حالىق كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا – اۆتونوميا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-مينيسترلىگىنە – ءۇش قايراتكەر كانديداتۋراسى ۇسىنىلدى:
– باقىتكەرەي قۇلمان بالاسىن ۇسىنام، – دەدى بىرەۋ. – ول كوپ جىلدار بوكەي ورداسىن باسقارۋ كەڭەسىندە ىستەپ، ودان، جاڭا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولىپ، ەل بيلەۋ ىسىندە جاقسى تاجىريبە جيناقتادى. وتە لايىق جان.
– ومبىداعى ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن، بەدەلى زور ازامات ايدارحان تۇرلىبەكوۆتى سايلايىق، – دەدى ەكىنشىسى.
– ءاليحان بوكەيحانوۆ لايىق، – دەدى ءۇشىنشىسى، – ونىڭ بەدەلى قىردان اسىپ، الدەقاشان رەسەيدى شارلاپ كەتكەن، ول دا جاڭا ۇكىمەت كوميسسارى.
ءۇش ازامات تا حالىق كەڭەسىن باسقارۋعا جارامدى دەپ تابىلىپ، ەڭ دۇرىسىن جابىق داۋىس بەرۋ جولىمەن انىقتاۋعا بەل بايلاستى. سايلاۋ ناتيجەسىندە دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىگى بۇل لاۋازىمعا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتى تاڭداپ العانى بەلگىلى بولدى...
ودان كەيىنگى ەداۋىر تالاس استاناعا بايلانىستى تۋىندادى. ورتالىقتىڭ ورىنبوردا قالا بەرۋىن كوپشىلىك قولداعانداي ەدى، بىراق ءسىبىر اۆتونومياسى ەمەكسىتكەن توپ قازاق استاناسىنىڭ سول جاققا تاقاۋ بولۋىن – سەمەي قالاسىن قالادى. سوندا اۆتونوميانى جاريالاۋ ۋاقىتىنا بايلانىستى تۋعان تالاستا ازشىلىق بولىپ قالعان دەلەگاتتار تاعى ءۇن كوتەردى. ولار استانا رەتىندە تاريحي تاشكەنتتى تاڭدادى.
دەگەنمەن، كوپتىڭ دەگەنى بولىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ ورتالىعى رەتىندە سەمەي تۇبىندەگى الاش قالاسى بەكىتىلدى...
12.
ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ العاشقى ءماجىلىسىن وتكىزدى. باستاپقى كەزەڭدە اتقارىلماق ماسەلەلەرگە كەلىسىپ الىستى. حالىق كەڭەسى – الاش، ياعني قازاق اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى – الاشتىڭ ورداسى، ءتىپتى، جالپاق تىلمەن جالعىز سوزگە اينالىپ، ەلگە تۇسىنىكتى بوپ كەتكەن الاشوردا – قۇرىلتايدان سوڭعى ءبىرىنشى باسقوسۋىندا سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ بەتىن بەرى قاراتۋ ماسەلەسىن تالقىلادى.
بۇل رەتتەگى ۇلكەن شارۋا مۇستافا تاراپىنان قۇرىلتاي ۇستىندە جاسالعان-دى. ول ءوزىنىڭ وسىندا كەلگەندەگى ماقساتىن – تۇركىستان اۆتونومياسىن نىعايتۋعا دالا ولكەسى قازاقتارىنىڭ اتسالىسۋىنا قول جەتكىزۋ نيەتىن تىزگىندەپ، ايتىس-تارتىستىڭ ءتيىمدى شەشىلۋىنە ىقپالىن تيگىزگەن.
قۇرىلتاي دەلەگاتتارى دا ونىڭ قارىمدى قايراتكەرلىك ەڭبەگىن باعالادى. الاشوردا قۇرامىنا كىرۋىن سۇرادى. ول جاعدايمەن ساناستى، ۇسىنىستىڭ ءوزى ۇستانعان باعىتتان الشاق ەمەستىگىن زەردەلەدى. ويتكەنى، بارشا تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى جۇمىستا – تۇركىستان مەن قازاق ۇكىمەتتەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدەگى مۇشەسى رەتىندە الدەقايدا تابىسقا جەتۋگە بولادى. بۇل ءوزى – تۇپكى ماقسات-مۇددەنى جەدەل ۇيلەستىرىپ تۇرۋ ءۇشىن دە كەرەك شارۋا.
الايدا، كەيىنىرەك، ايگىلى بولشەۆيك قازاقتار ونى:
– ءسويتىپ ول «ەرىڭ» ەكى «ۇكىمەتكە» دە مۇشە بولعان، – دەپ كەكەتەدى.
ال مۇستافا ءۇشىن – قازاق دالاسى اۆتونومياشىلدارىنىڭ بۇل قادامى – تەگى، ءدىنى ءبىر، ءتىلى تامىرلاس جالپىتۇركىلىك ۇلت تاعدىرىن ويلاعاندىقتان جاسالدى.
وعان ۇستازى، ساياساتتاعى ورنىن ءوزى ەرەكشە باعالايتىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاۋ مۇمكىن ەمەس. سوناۋ رەۆوليۋتسيالىق پيتەردە سوڭعى كەزدەسكەندەرىندە – الەكەڭنىڭ ەل بولاشاعى جايىندا كادەتتىك رۋحتا ويلايتىنىن كورگەن. سونىسىنىڭ ارقاسىندا، ياعني كادەت-مينيسترلەردىڭ ىقپالىمەن، تۇڭعىش قازاق-گۋبەرناتور بولعانىن بىلەتىن. العاشقى كەزدە مۇستافا دا سول تۇلعانىڭ ىقپالى شىرماۋىندا بولدى. بىراق، ءوزى تاشكەنتتە اۆتونوميالىق قۇرىلىمدى دايىنداۋ، ودان قۇرۋ ىسىنە تەز كىرىسىپ كەتكەندىكتەن، ورىنبورداعى ۇستازىنىڭ كوزقاراسى قالاي ەۆوليۋتسيالانعانىن بىلە بەرمەيتىن. وسىندا ۇشىراسقان جايتتەر ونى ءبىراز ماسەلەگە كوز اشىپ قاراۋعا جەتەلەدى.
سىرداريا قازاقتارىنىڭ سەزى اشىلاتىن ۋاقىتتى بەرمەن جىلجىتۋ كەرەك دەگەندى الەكەڭ سۇراپ وتىر. ويتكەنى، مىنە، – قۇرىلتاي شەشىمىندە: «ءبىر ايدىڭ ىشىندە الاشوردا تۇركىستان قازاعىن بۇكىل الاشقا قوسىپ الادى... ەگەر تۇركىستان قازاعى ءبىر ايدا بىزگە قوسىلسا، اۆتونوميانى قاشان يعلان ەتۋ ىقتيارى الاشورداعا بەرىلسىن»، – دەلىنگەن. مۇستافا وبلىس قۇرىلتايىن قاڭتاردىڭ ونىندا اشپاق ەكەن، ونى كۇتسە – الاشورداعا قۇرىلتاي بەلگىلەگەن ءبىر اي مەرزىم ناتيجەسىز ءوتىپ كەتەدى...
– نەگە بولماسىن، – دەيدى مۇستافا، – ارينە بەرمەن جىلجىتۋعا بولادى، تەك بۇل حاقىندا ەل سەركەلەرىن جەدەلحاتپەن حابارلاندىرايىق.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت بار. سەزدى بەرمەن جىلجىتۋ ازدىق ەتەر، وعان بۇل جاقتان وكىلدەر بارىپ قاتىسپاسا بولماس. حالىقتىڭ ويىن الاشوردا ماقساتىنا بۇرۋ ءۇشىن سولاي ەتۋ ءلازىم. سەبەبى تۇركىستان حالقى ءوز وڭىرىندە وزبىر جۇمىسشى-سولدات وكىلدەرى ورناتقان وكىمەتتەن وزگە، ۇلتتىق اۆتونوميا شاڭىراق كوتەرگەنىن، قازىر سونى كوپ بوپ قولداپ، وبلىستاردىڭ بارلىعىندا زاڭداستىرۋ عانا قالىپ تۇرعانىن بىلەدى. ال قازاق ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەردى دەگەن جاڭالىقتان ولار بەيحابار، مۇنى ەل-جۇرتقا جەتكىزۋ ءام ۇعىندىرۋ كەرەك...
«الاشوردا» حالىق كەڭەسى سىرداريا قازاقتارىنىڭ سەزىنە باراتىن ارنايى وكىلدەر بەلگىلەدى. بوكەيلىك باقىتكەرەي قۇلمانوۆ باستاپ، تورعايلىق مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن سەمەيلىك تۇراعۇل قۇنانباەۆ سولاي قاراي ۇزاماي ساپار شەكپەك...
سوسىن ءاليحان كەزىندە ءوزى قامقور بولىپ، مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىندا قىزمەت ىستەۋگە قوسقان جاس تارلانمەن – بۇگىندە ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ارىپتەس-ۇزەڭگىلەسى مۇستافامەن بىرگە قول قويىپ، وڭتۇستىك قالالارداعى قازاق كوميتەتتەرىنە، ونداعى بەلگىلى ازاماتتارعا ارنايى جەدەلحاتتار جولداۋدى ماقۇل كوردى. مازمۇنىن اقىلداسا وتىرىپ، جازىپ بولعان سوڭ، جىبەرىلمەك جەدەلحات ءماتىنىن مۇستافا داۋىستاپ وقىپ شىقتى:
– ەكىنشى جالپىقازاق سەزى بۇكىل الاش بالاسىن بىرىكتىرىپ ءوز الدىنا اۆتونوميا ەتۋگە قاۋلى قىلدى. بۇل تۋرالى تۇركىستان قازاعىمەن كەلىسۋ ءۇشىن الاش ورداسى 5-ءشى عينۋاردا تۇركىستان شاھارىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىن شاقىرادى. سەزگە بولىس باسى ءبىر وكىلدەن كەلسىن. مۇستافا ءھام جولداستارى بۇل سەزدى 10-شى عينۋارعا شاقىرعان ەدى. ونى وزگەرتىپ، 5-ىندە بولسىن دەلىندى. تۇركىستان قازاقتارىمەن سويلەسۋگە الاش ورداسى باقىتكەرەي قۇلمانوۆتى، ميرياكۋب دۋلاتوۆتى ءھام تۇراعۇل قۇنانباەۆتى جىبەرەدى. ۋاقىت – شۇعىل، ماسەلە – زور بولعاندىقتان، شاقىرىلعان وكىلدەر سەزگە ايتىلعان كۇننەن قالماي كەلۋلەرى كەرەك. بۇل سەزگە بولىس باسى ءبىر كىسىنىڭ ۇستىنە، جەكەلەگەن كىسىلەر اتالىپ شاقىرىلادى. الاشوردا باستىعى ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاەۆ.
– ءباتۋا وسى، بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ – پارىز...
ءاليحان جاس سەرىگىنىڭ قولىن قىستى. جاس سەرىگى ەلىنە اتتانار الدىندا زاكي دوسىنىڭ شاقىرۋىن قابىل الىپ، باشقۇرت قۇرىلتايىنىڭ باسىن كورىپ كەتپەك بولدى.
بىراق ول وندا باس سۇققانمەن، مىنبەگە شىعىپ قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتۋعا، ەلدىك شارتتارى حاقىنداعى پىكىرىن بىلدىرۋگە ۇلگەرە المادى. تاشكەنتتەن قوبالجۋلى حابار جەتتى: مۇحتارياتتىڭ جاريالانۋىن مەرەكەلەگەن بەيبىت حالىق شەرۋىن بولشەۆيكتەر تاسادان وقشاشارمەن اتقىلاپ، قانعا بوكتىرىپتى...
سەكەم الدىرار حابار باتىستان دا كەلدى: بولشەۆيكتەردىڭ وت شاشقان ۇلكەن اسكەري قوسىندارى ورىنبورعا تاقالىپ قالىپتى...
اۆتور: بەيبىت قويشىباەۆ
قامشى.كز
