"Alash Orda" týraly romandy oqydyńyz ba?

Jazýshy Beıbit QOIShYBAEV HH ǵasyrdyń basynda órkenıet talabyna sáıkes ómirge kelgen qazaqtyń jańa turpatty ult-azattyq qozǵalysy jaıynda kóp ýaqyttan beri tarıhı-tanymdy týyndylar jazyp keledi. Azattyq qozǵalysynyń  týǵan shaǵynan shyqqan shyńyna – «Alash-Orda» Halyq Keńesi qurylǵanǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn shyǵarmalarynyń birqatary qalamgerdiń «Rýh-Saraı» atty tanymdy týyndylar toptamasynda jarııalandy. Alash-Orda tarıhyn áńgimeleıtin «Máńgi bastaý» romany toptamanyń 2010 jyly «Qazaqparat» baspasynan shyqqan 4-shi tomynda basylǵan. Bıylǵy 100 jyldyq mereıtoıǵa oraı biz oqyrman nazaryna «Alashtyń ordasy qalaı quryldy» degen taqyryppen osy romannan tómendegi úzindini usynyp otyrmyz.

ALAShTYŃ ORDASY QALAI QURYLDY

 

1.

Jeltoqsannyń 5-shi juldyzynda jınalǵan Ekinshi Jalpyqazaq seziniń tóraǵasy Baqytkereı Qulmanov uıymdyq sharýalardy túgel rettep bolǵannan keıin, quryltaıdy resmı túrde ashyq dep jarııalaǵan. Sodan soń:

– Bizdi jan-jaqtan tilektesterimiz quttyqtap, izgi tilekterin poshtamen, telegrafpen joldaýda, – dep habarlaǵan. – Al birqatar baýyrymyz ystyq júrekterinen aıtpaq lebizderin bárimizge tikeleı jetkizý úshin osynda kelip otyr.

Sodan keıin sezde otyrǵan qurmetti qonaqtarǵa quttyqtaý sózderin aıtýlary úshin kezek-kezek sóz berdi. Olar minbege birinen soń biri umtyldy. Birinshi bolyp jurt aldyna Búkilreseılik ortalyq musylman keńesiniń aǵzasy Zákı Valıdov shyqty.

Túrki halyqtary qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri, az ýaqyt óte Bashqurt avtonomııasy basshylarynyń biri bolatyn, keıin keńes ókimetimen qyzmettes bolyp, uzamaı odan kóńili qalatyn, sóıtip, tipti, oǵan qarsy da kúresetin Zákı Valıdov, aqyry shetel asyp ketetin saıası emıgrant, iri shyǵystanýshy, tarıhshy, túrik ýnıversıtetiniń bolashaq professory Ahmetzákı Ýálıdı Toǵan, – 1917 jylǵy 5 jeltoqsanda jalpyqazaq jeltoqsan quryltaıy minbesinen delegattarǵa qutty bolsyn aıtty. Sosyn memlekette federatıvtik qurylymnyń túzilýine musylman halyqtary qatarynda qazaq halqynyń da zor úles qosatynyna shúbásiz senetinin bildirdi.

– Bolshevıkter bılikti basyp alysymen ezilgen halyqtardyń óz taǵdyryn ózderi aıqyndaýǵa degen quqtaryn moıyndaıtyndyqtaryn jarııa etkenin bilesizder, – dedi ol odan ári. – Biz bashqurttardyń ortalyq keńesinde – shýroda aqyldasa otyryp, bul aldamshy deklaraııaǵa arqa súıeýdiń qajeti joq dep uıǵardyq. Biz óz quqtarymyzdy óz kúshimizben jeńip alǵanymyz jón dep sanadyq. Bolshevıkterdiń ortalyq ókimet oryndaryn basyp alýy el ishinde anarhııa týǵyzdy. Azamat soǵysy tutandy. Odan qorǵaný úshin Bashqurtstannyń derbestigin jarııalaý qajettigi týdy. Sondaı paıymmen biz 16-shy qarashada Bashqurtstandy avtonomııalyq respýblıka dep resmı jarııa ettik.

Zal bul habarǵa qol shapalaqtap qurmet kórsetti.

– Biz ulttyq úkimet qurdyq. Ulttyq áskerı bólimder qurý isine kiristik. Baýyrlar, biz musylman halyqtarynyń ishinde birinshi bolyp óz derbestigimizdi jarııa etken ekenbiz. Bizderden keıin Qyrym, odan soń Túrkistan ózderin derbes avtonomııalyq respýblıka dep jarııalady.

«Endigi kezek qazaqtiki, – dep oılady Jansha, – onsyz bul quryltaıdyń máni bolmaıdy...»

Jansha mundaı oıǵa  Pıterde ózi kýá bolǵan tóńkeristiń alasapyran  oqıǵalaryna baılanysty bekigen edi. Qýylǵan Reseı Keńesiniń bir top eser múshesi sol kúni keshkisin Smolnyıǵa bardy. Revolıýııashyl uıymnyń ıeligine kóshken baıyrǵy tekti qyzdar ınstıtýtynyń zor ǵımaraty aldynda jaǵylǵan alaýlar men ishte terezelerden jarqyraǵan jaryqtar, otqa jylynǵan, kúzette turǵan soldattar qarańǵyda aıryqsha áser berip tur edi. Olar qujattaryn saqshylarǵa kórsetip ishke kirdi. Qujynap-qaınaǵan adamdar ıleýi: ǵımarat ishi toly yǵy-jyǵy halyq – ıin tiresken, ersili-qarsyly qozǵalǵan jumysshylar, myltyq asynǵan soldattar.

Olar álginde ǵana bitken Petrograd Keńesi májilisi jaıynda estidi. Iin tiresken jurtqa kóterilis tizginin qolynda ustap turǵan Áskerı-revolıýııalyq komıtet atynan Trokıı qaýǵadaı qalyń buıra shashty basyn kegjıte, kózáınegi jalt-jult etip:

– Ýaqytsha úkimettiń kúni taýsyldy, – dep málimdedi.

Artynsha kóringen Lenındi el dúrkirete qol soǵyp ulyqtaǵan. Dý-dý qoshemetpen qarsy alǵan. Sonda ol álemdik soıalıstik revolıýııanyń jarq-jurq ot alyp tutanǵanyn habarlady. Odan soń Trokıı kóterilistiń jeńgeni jaıynda maıdandarǵa jedelhattar joldanǵanyn, Petrogradqa bettegen áskerı bólimshelerge aldarynan shyǵyp, mán-jaıdy túsindiretin delegaııalar jiberilmegin aıtty. Ár jer-ár jerden:

– Sizder Búkilrossııalyq Keńester seziniń qol-aıaǵyn býyp, óz sheshimderińizdi tyqpalap tursyzdar! – degen maǵynadaǵy sózder shyqty.

Trokıı aıylyn jımaı, salqyn únmen:

– Búkilrossııalyq Keńester seziniń erik-jigeri men qabyldaýǵa tıis sheshimin Petrograd jumysshylary men soldattarynyń orasan zor kóterilis jasaǵan fakti aıqyndap tur, – dep jaýap berdi.

Jansha titirkenip ketti. «Kóterilis deıdi... tóńkeris qoı bul... – degen oı keldi oǵan. – Bul tóńkeris – zańdylyqty belinen basýdyń jarqyn kórinisi ǵoı... – Óz oıynyń kóterilisti qoldamaýshylarmen bir jerden shyǵyp turǵanyn ańdady, artynsha munyń aqyryn baǵamdaýǵa tyrysty. – Nemen tynar eken? Anarhııa alasapyranyna aparmas pa eken?» Uzamaı, kókeıindegi saýaldaryna jaýap tabý maqsatymen, sol túnde, Smolnyıdyń ishin tolqýly dúbirge toltyryp turǵan Búkilreseılik Keńester sezinde boldy. Aýzy-murnyna shyqqan, adam teri men temeki ısinen aýasy tarylyp qolqany atqan alyp zalǵa ıtermelesip júrip áreń bas suqty. Alǵashqy sez ben bul ekinshi basqosý arasynda jer men kókteı aıyrmashylyq bar edi. Ony Jansha anyq ańǵardy.

Birinshi Búkilreseılik Keńester sezinde saılanǵan IK jetekshileri tórde otyr. Ortaǵa ornalasqan Dan shyldyr etkizip qońyraý qaqty, zal tynshı qaldy. Ol qysqa sóıledi. Sezdi saıası sózben ashýǵa esh muqtajdyq joqtyǵyn joldastar túsiner degen senim bildirdi.

– Aıryqsha sát, aıryqsha jaǵdaı... – dedi sosyn sál múdirip. – Bizdiń partııalas joldastar ózderine IK júktegen mınıstrlik mindetterin janqııarlyqpen oryndaýda.  Olar qazirgi sátte oq astyna alynǵan Qysqy saraıda otyr. Jaǵdaıdyń qıyndyǵyn osydan-aq bile berińizder... Jumysshy jáne soldat depýtattary ekinshi seziniń alǵashqy otyrysyn ashyq dep jarııalaımyn.

Sezdiń tóralqasyn saılaý qyzý aıtyspen astasyp ótti. Aqyry, tóralqada delegattardyń sanyna proporıonal ókil bolýy jaıynda frakııalar tarapynan aldyn-ala kelisilgen tártip shý týǵyzyp baryp, degenmen saılaý ótkende, tóralqanyń jartysynan kóbi bolshevıkter bop shyqty.

Ońshyl eserler, ortańǵy baǵyttaǵy eserler, menshevıkter sezdiń tóralqasyna kirmeıtindikterin málimdedi.

Eski Ortalyq Atqarý Komıtetiniń serkeleri tómen túsip, olardyń oryndaryna jańa tóralqa músheleri kóterilip bara jatty. Dýyldasyp  oryndarynan turyp ketken delegattar jańa tóralqany qoshtaǵan aıqaıǵa basty. Sezdiń shatyrlatyp qol soqqan qurmetine bólengen bolshevıkter tórdegi ústelden oryn aldy. Kamenev, Trokıı, Nogın, Lýnacharskıı... Aralarynan jalǵyz áıel-kúresker Kollontaı kórindi.

Kamenev kún tártibin habarlady. Qaraýǵa úsh másele usynylady: bılik, bitim, Quryltaıshy Jınalys. Zaldan bireý kóterildi de, kún tártibin qaraýǵa kóshkenge deıin  Petrokeńestiń esebin tyńdaýdy jáne eski IK pen partııalardyń ókilderin sóıletýdi usyndy. Biraq sóziniń aıaǵyna dúńk etken zeńbirek úni ulasty. Zal tiksinip qalǵandaı boldy, dir etip, bári de qarańǵy terezege jalt-jalt qarasty. Alysta kúrkiregen zeńbirek eren bir oqıǵanyń habarshysy bolyp turǵany anyq edi.

Menshevık Martov sóz aldy:

– Joldastar, azamat soǵysy bastaldy! – dedi ol, dóńgelek kózáınegin bir túzep qoıyp, qyryldaǵan daýyspen. – Bizdiń birinshi mindetimiz – daǵdarysty beıbit jolmen sheshý bolýǵa kerek. Biz azamat soǵysynyń aldyn alý joldaryn talqylaýǵa tıispiz. Ana jaqta, kóshede – bizdiń baýyrlarymyzǵa oq jaýdyryp jatyr! Keńester sezi ashylar aldynda bılik máselesi astyrtyn áskerı sóz baılasý jolymen sheshilýde! Al ony istep otyrǵan – ózimizdiń revolıýııashyl partııalarymyzdyń biri.

Bul anyqtama bolshevıkterge jaqpady bilem, bir sát zal shýyldap ketti. Martov sózin úzbeı, daýsyn kótere jalǵastyrdy.

– Barlyq revolıýııashyl partııalar oryn alǵan faktige tik qaraýdan jaltarmaýǵa tıis! Sezdiń mindeti – eń aldymen bılik máselesin sheshý, biraq ol kóshede kúshpen sheshilip jatyr! Biz kúlli demokratııa moıyndaıtyn bılik jasaýǵa tıispiz! Eger sezd revolıýııalyq demokratııanyń úni bolǵysy kelse, onda – bastalyp jatqan azamat soǵysy aldynda qol qýsyryp otyra bermeýge tıis! Sezd  birtutas demokratııalyq bılik qurýdyń beıbit jolyn izdeýge tıis!.. – Sheshen tereń kúrsine tynystap aldy da, sózin naqty usynyspen sabaqtady. – Joldastar, basqa soıalıstik partııalar men uıymdarǵa baryp kelissóz júrgizý kerek, sol úshin sezdiń delegaııasyn saılaıyq...

Birikken soıal-demokrattar men solshyl eserler ony qatty qoldady. Bir  ofıer ornynan kóterildi de, aıqaıǵa basty:

– Osy sezdi basqaryp otyrǵan saıası jádigóıler bizge bılik týraly máseleni qaraıyq deıdi, sóıdeı tura, tap osy kezde ózderi bizdiń syrtymyzdan, sezdi ashpaı jatyp, bul máseleniń taǵdyryn belgilep, alǵa shyǵaryp qoıǵan! – dedi ol, bolshevıkterdi syn sadaǵyna alyp. – Qysqy saraı atqylanýda! Biraq, bilip qoıyńyzdar – oǵan tıgen soqqy osynaý avantıýraǵa barǵan saıası partııanyń tabytynyń qaqpasyn shegelep qaǵyp jatyr!

Narazy gýil. «Árıne, bular bolshevıkter», – dep oılady Jansha. Bolshevıkterge qarsylyq, solar týǵyzǵan ahýalǵa narazylyq bildirgen taǵy neshe túrli sózder aıtyldy. Soıalıst-revolıýıonerler tarapynan – osy ýaqytqa deıin terrordy negizgi qarý dep kelgen kádimgi eserler atynan da bireý ashyna sóıledi. Ol úkimetke qarsy jasalyp otyrǵan «osynaý josyqsyz terrordy» jazǵyryp, bolshevıkter uıymdastyrǵan tap mundaı anarhııany ózderiniń moıyndamaıtyndaryn jarııa etti.  Aqyry, bolshevıkterdiń «úkimetti áskerı qaskúnemdik jasaý jolymen basyp alǵanyna» kórsetken qarsylyqtary  retinde, Martov bastaǵan menshevıkter sezdi tastap ketti.

Tún ortasy aýa sál úzilis jasaldy. Sosyn jumysyn qaıta bastaǵan otyrysqa Lenın keldi. Sonyń aldynda ǵana  Qysqy saraı alynǵan-dy. Ýaqytsha úkimet músheleri tutqyndalǵan. Osy jáıtter  oǵan «qajettigi týraly bolshevıkter únemi aıtyp kele jatqan soıalıstik revolıýııanyń jasalǵanyn» jarııa etýge múmkindik berdi.

Tań atqanda deıin bılik jaıly másele qaralyp, úndeý qabyldandy. Onda sezdiń eldegi barlyq ókimet bıligin óz qolyna alatyny, jer-jerde kúlli bılik Jumysshy, soldat jáne sharýa depýtattary keńesterine kóshetini habarlandy. Olar, Keńester – sezdiń úndeýindegi  tujyrymdamaǵa qaraǵanda, elde shynaıy revolıýııalyq tártip ornatýdy qamtamasyz etýge tıis.

Kelesi túni, sezdiń ekinshi otyrysynda, bitim jáne jer jaıyndaǵy dekretter qabyl alyndy. Sosyn bolshevıkter Keńes úkimetin qurý jaıynda usynys jasady. Jańa IK saılandy. Eldi basqarý Halyq Komıssarlary Keńesine júkteldi. Oǵan tek bolshevıkter kirdi, óıtkeni solshyl eserler bul bılikke qatysýdan bastartqan edi.

Tań ata sezd jumysyn aıaqtady...

 

2.

Ortalyq musylman keńesi atqarý komıtetiniń músheleri osynaý tóńkeris jaıyn aqyldasyp, bolashaq is josparyn talqylaǵan. Bolshevıkter Keńes ókimeti qurylǵanyn jarııa etti. Ult isteri jónindegi halyq komıssary Djýgashvılı-Stalın boldy.

Bári endi Ikomýstyń osy jańa komıssarıatpen jumys isteýi kerektigin túısindi. Osyǵan deıin Ýaqytsha úkimetpen qyzmettestik barysynda jolǵa qoıýǵa tyrysqan barsha isti qaıta bastaýǵa týra keledi. Quryltaıshy jınalysty jańa ókimet qashanǵa shaqyrar eken?  Ulttyq-memlekettik qurylymdar qurý jaıy qalaı bolmaq? Kúni keshege deıin din máseleleri boıynsha pátýálasý shegine jetpegen edi. Osy salanyń basqarylýyndaǵy patsha ýaqytynan beri ózgerissiz kele jatqan qasańdyq haqynda Ikomýs  úkimetpen qatty aıtysqan. Sóıtip, áldebir ymyra joldaryn oılastyrǵan. Endi ne jaǵdaı bolady? Bularda  dinı uıymdarmen jumys isteý ázirge oılastyrylmaǵan tárizdi, shamasy, bárin álgi ult komıssarıatymen sheshe berý kerek shyǵar...

Qyzmettestik josparyn úılestirý maqsatymen Ahmed pen Jansha bolshevıkter úkimeti ornalasqan Smolnyıǵa bardy. Suraı-suraı tapqandary – qarý-jaraq bólýmen shuǵyldanyp jatqan bir úlken bólmeniń ekinshi buryshynda jetimsiregen shaǵyn ústel. Tusyndaǵy qabyrǵaǵa shegemen jarnama-qaǵaz qaǵylypty. Qolmen aıbaq-saıbaq etilip: «Ult isteri boıynsha komıssarıat» degen  iri jazý jazylypty. Ult isteri boıynsha komıssarıattyń «keńsesi» ekenin sol ǵana bildiredi. Bar belgi sol. Komıssar Stalın kórinbeıdi. Ústel mańynda eshkim joq.

Jansha Ahmedke qarady:

– Jańa ókimettiń bizdiń muńymyzǵa kóńil bólý dárejesin osy jetim ústel baıqatyp tur-aý?!

Ahmed tunjyrańqy júzben jetim ústelge qarady:

– Shamasy, olar ázir qyzmetke kirise qoımaǵan bolsa kerek...

Olar júre áńgimelesti.

– Iá, qaladaǵy ár jaqqa tartqan túrli partııa men qoǵam tirshiligi bar, Kerenskııdiń yqpalyndaǵy ásker bar, sonyń bári bir jaıly bolmaı, bizben sóılesetin komıssar tabyla  qoımas...

– Qutqarý komıteti belsendi qımyldaýda. Myna tosyn dertten otandy qutqaramyz deıdi...

– Bul bir barshanyń tóbesine jaı túskendeı oqıǵa boldy emes pe... Qalalyq dýma da qarsylyq jasaýda...

– Men bizdiń eser joldastardyń biriniń jer týraly dekretti qalaı synaǵanyn estidim. Ony  eser partııasynyń baǵdarlamasynan bolshevıkter urlap alǵan deıdi.

– O, olary nesi, qaıta, baǵdarlamalarynyń júzege asatyn qujatqa aınalǵanyna qýansa bolmaı ma?!.

– Joq, ondaı shattyqtan aýlaq kórinedi. Óz qulaǵymmen estidim: «bolshevıkter – ýzýrpator* jáne aldamshy» dep aıyptap jatyr...

 

*bılikti zańǵa qarsy jolmen basyp alýshy.

 

– Qyzyq, bular osy bıligin ustap tura alar ma eken...

– Qalaı bolǵanda da, biz áliptiń artyn baǵýymyz kerek...

Áliptiń artyn baǵýdan ózge amaldary qalmaǵandaı. Aǵymdaǵy saıası ahýaldy qadaǵalap, óz kózqarastarymen taldaýǵa jáne musylman komıtetine tıimdi tusyn aıqyndaýǵa tyrysady. Ázirge naqty áreket joly belgisizdeý...

Qala ómiri dúrlikken túrde jalǵasyp jatty. Halyq Komıssarlary Keńesi úkimet retinde jarııalanysymen, bılikti qolǵa shoǵyrlandyrý sharalaryn qarastyrdy. Az kúnnen keıin Reseı halyqtarynyń deklaraııasy dúnıege keldi. Biraq ol da tynyshtyq ornata qoıǵan joq. Qıly saıası oı-pikir qaınap turdy.

Jansha Ikomýstaǵy talqylaýlardan tys jerlerde esh jaqqa aralaspaý saıasatyn ustanǵan. Túrli ustanymdaǵy jurtpen pikirlesip, áńgime-dúken qurǵanynda tek jalpy ahýaldyń astaryn, basym oı baǵytyn  uǵýǵa nıettenedi. Kópten Pıterde turyp kele jatqan Ótemis pen Jasaıdyń septesýi arqasynda, buryn aralaspaǵan kadetterdiń keıbirimen pikirlesti. Olardyń bolshevıkter kósemi Lenın jaıynda biletinderin  estidi.

– Ol baryp turǵan qatygez ókimettiń irgetasyn qalady, – dedi áldekim qabaǵyn túıip, – ol da, onyń úkimetine saılanǵan komıssarlary da birinen biri ótken, esh aıaýshylyqty bilmeıtin arsyz jandar.

– Durys, – dedi ekinshisi. – Ol qural tańdamaıdy, adal-haram demeıdi, oǵan báribir. Maqsatyna jetkizse boldy. Maqsatyna jetip alǵannan keıin, joldasyn da satyp júre beredi.

Ótemis esine Dýmadaǵy baıaǵy bir jaryssózdi túsirdi. Sonda bir depýtat bolshevıkterdiń ekijúzdiligin tilge tıek etken. Olardyń ókiliniń Dýmadaǵy sózi men partııalarynda qabyldanǵan qarardy salystyryp qarap turyp, masqara áshkerelegen edi. Kezdeısoq emes eken-aý...

Jasaı kadetter arasynda asa bedeldi áıel qaıratkerden estigen áńgimesin aıtyp berdi. Ol áıel – konstıtýııashyl demokrattar partııasy ortalyq komıtetiniń alǵashqy saılanymynan beri turaqty múshesi bop kele jatqan Arıadna Tyrkova bolatyn. Arıadna hanym Lenındi alǵash birinshi revolıýııaǵa deıin kórgen eken. Sonda tuńǵysh ári jalǵyz-aq ret júzdesipti. Densaýlyǵyna oraı biraz demalyp qaıtýǵa Jenevaǵa barǵanynda, sol qalada turatyn óziniń gımnazııalas qurbysy Nadejda Krýpskaıaǵa jolyqqan. Sonyń kúıeýi bolǵandyqtan ǵana, Lenınmen tanyssa kerek. Áıtpese onyń ustanymy Arıadnany esh qyzyqtyrmaıtyn. Qysqasy, Lenın ol úshin Jenevada qatardaǵy emıgrant jýrnalısterdiń biri sanatynda edi. Ereksheligi – óz partııasynyń ortalyq komıtetine qasaqana, partııa basylymy «Iskrany» óz qaramaǵyna qaratyp ala alǵandyǵy. Revolıýııalyq toptarda onyń bılikqumarlyǵyn, bılikke jetý jolynda eshteńeden taıynbaıtyn jádigóıligin biletin. Tikeleı tanymasa da, Arıadna bul jaıynda talaı estigen, onyń soıal-demokrattardy eki jarý áreketine qanyq edi.

Qanshama shetin pikir tujyrymdap júrgenmen, Lenın de,  onyń partııasy da, Arıadnanyń oıynsha, sonshalyqty qyzyǵýshylyq týǵyzbaıtyn. Qaıta, sol tusta jandarmdar korpýsynyń shefi Pleveni óltirgen eserler partııasy el aýzynda kóbirek aıtylatyn-dy. Astyrtyn sóz baılasyp, iri terror jasap júrgen eserler qupııa dańq qurmetine bólengen edi. Sol sebepti de saıasatqa qulaǵy túrikterdi tańyrqatyp, áýestendiretin-di. Al esdeler* olardyń terrorlyq ádisterin synap júretin. Alaıda olardyń sonaý syndary da jurtty selt etkizgen emes. Muny Arıadna anyq biledi. Al bular, bolshevıkter, terrordy bılikke kelgenshe synaýmen boldy. Biraq mine, bılikti basyp alysymen, kóp uzatpaı-aq, ózderi de eserlerdiń jolyna tústi. Az ýaqytta buǵan barshanyń kózi jetedi – olar  ókimetti qoldarynda  ustap qalý úshin, naızany, qyzyl terrordy negizgi qarýy etti...

 

*soıal-demokrattar.

 

Bolshevıkter bireýdiń moınyna birdeńe ilip qoıýǵa qumar bolatyn. Sondaı qumarlyǵymen olar saıasatkerlerge kóńilsiz áser qaldyratyn. Sondyqtan da shyǵar, bolshevızmdi eshkim eleýli saıasat aǵymyna balamaıtyn. Lenındi 1904 jyly Jenevada kórgeninde Arıadna Tyrkova osyndaı oıda edi. Onyń áıeli Nadıa – Arıadnanyń gımnazııada birge oqyǵan  qurbysy. Sol qurbysy meımandyqqa shaqyrǵandyqtan, onyń úıine barǵan-dy. Shaı ústinde túrli jyly estelikter aıtysyp, jalpy jaqsy kesh ótkizgen. Qaıtarynda Arıadnany tramvaıǵa deıin, Nadejdanyń ótinishine oraı, kúıeýi Vladımır shyǵaryp salypty. Ol ádette jumysshylar kıetin tozyǵy jetken kasketkasyn* basyna mılyqtyra kıip alyp, qasynda kele jatqan qyzdy – áıeliniń qurbysyn – jolshybaı ázil-shyny aralas sózdermen ájýálap, kúlýmen bolǵan eken. Arıadnanyń lıberalızmge boı urǵandyǵyn, býrjýazııashyldyǵyn aıtyp mazaqtasa kerek.

 

*erlerdiń fýrajka tárizdi jeńil baskıimi.

 

Jasynan ótkir, tildi qyz qarap qalmaı, onyń marksızmin synaǵan. «Sizder adam tabıǵatyn túsinbeısizder» degen, «barshany bir kazarmaǵa aıdap tyǵyp, arakcheevshil tásil qoldanýǵa degen qulshynys esil-dertterińizdi bılep alǵan, al bul – jalǵan qısyn» degen. Sonda onyń sózine Lenın yzalanǵan, árıne. Burynnan azýly aıtysker, sol ádetine salyp, qarsy daý aıtqan. Jymıǵansyǵan. Erinderin ajyratpaı ezý tartqan. Qysyq kózderi syǵyraıyp, ýly, zárli sıpat ala túsken. Ashýly, zildi ushqyn atqan kózderimen qyzǵa jep qoıardaı tesile qarap, shyndap salǵylasqan.

Arıadna ony ádeıi qyzdyra túskendeı bolypty. Sebebi, esine ertede estigen bir jáıt túsip ketken eken. Ótken ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵy ishinde Lenın  Sibirge jer aıdalǵan. Sondaǵy Lenınniń Mınýsınsk qalasynda jáne Shýshenskoe selosynda  aıdaýda bolǵandar arasynda kórsetken qylyǵy ári kúlkili, ári úreıli edi. Bul  jaıynda Arıadnaǵa óziniń sol jaqta bolyp aıtqan baýyry aıtyp kelgen-di.

Jer aýdarylǵandar arasynda Lenın ózin tym astam ustaıtyndyǵymen erekshelenipti.  Sol jaqqa ózinen sál burynyraq  jer aýdarylǵan halyqshyldardy ol dóreki túrde sógip, búginde eshkimge qajeti joq eski-qusqy qoqys dep atapty.  Bolashaqqa halyqshyldar emes,  olar – soıal-demokrattar ıe bolady dep senimmen málimdeıdi eken.

Baıyrǵy jer aýdarylǵandardyń ózderin de, dástúrlerin de  Lenınniń elemeı, tipti mensinbeı qaraıtyndyǵy  olardyń bireýi aıdaýdan qashyp ketkende anyq baıqalypty. Ondaıda, ádette, polıııa qyryna ilikkenge kúlli kolonııa kómektesetin. Jazalanbasyn degen oımen birlesip aqsha jınaıtyn, ne táýir etikterin beretin. Lenın mundaı dástúrmen sanasqysy kelmedi. Jergilikti polıııa kináli dep tapqandaryn jaýapqa tartýǵa kiriskende, qashqynǵa kómektesti dep aıyptalyp otyrǵan serigine járdem berýden bastartqan. Sóıtip, joldasynyń qashýyna septesken ózi sekildi saıası aýmaǵa zalalyn tıgizdi. Anany túrmege qamap qoıypty.

Sonda jer aýǵandar Lenınge joldastyq sot qurǵan eken. Lenın sotqa tek «olardyń pikirine túkirgeni bar» degen sózin aıtý úshin ǵana kelgenin, eshqandaı da joldastyq sotty moıyndamaıtynyn málimdepti. Osyny baýyry Arıadnaǵa kúle áńgimelegen-di. Biraq, sóziniń sońynda meılinshe baısaldy keskinmen: «Bul Lenın degeniń – sum adam, onyń zulymdyǵy – qasqyrdyń janaryndaı  óshpendilikke toly kózinen de baıqalady» dep yspattaǵan.

Qurbysynyń jary jaıynda baıaǵyda estigen osynaý áńgimeni esine túsirgendikten bolar, Arıadna qyz onyń qytyǵyna tıe bergen tárizdi. Saıasattaǵy ustanymyn qajaıtyn ay ázil aıtsa kerek. Sondyqtan da shyǵar, tramvaı kóringende, Lenın onyń kózine qadala qarap turyp, zárli kúlkimen:

– Áli kórersiz, siz sııaqtylardy biz sham baǵandaryna asyp qoıamyz, – deıdi.

Arıadna ony josyqsyz ázilge balap, kúlip jiberedi:

– O ne degenińiz, men sizge ustata qoımaspyn!

Lenın ezý de tartpaıdy. Salqyn qoshtasyp turyp, tistene til qatady:

– Biz muny kórermiz áli...

Osy qysqa tanystyǵy, sodan bir múshelden astam ýaqyt buryn bolǵanyna qaramastan, Tyrkovanyń sanasynda tap búgingideı jańǵyrdy. Sondaǵy onyń sózderin eske ala kele, sol kezdesýden bir jyl ótken soń qurylǵan kadet partııasy ortalyq komıtetiniń kúni búginge deıin ózgerissiz múshesi bolyp kele jatqan  jas kúresker áıel:

– Ol búgingi jaǵdaıdy sol kezde-aq oılastyra bastaǵan bolý kerek, – dep túıgen.

– Olaı emes shyǵar, – deıdi oǵan Jasaı, – byltyr ǵana nemis jastary aldynda alǵashqy orys revolıýııasy jaıynda oqyǵan lekııasynda ol ózin bolashaq revolıýııany kórýi neǵaıbyl kártámishke jatqyza sóılegen tárizdi edi...

Qalaı bolǵanda da, ertede Jasaıdy ıirimine edáýir tartqan bolshevızm kóseminiń urany júzege asty. Ol bir kezderi: «Bizge revolıýıonerler uıymyn berińiz, sonda biz Rossııany tóńkerip tastaımyz» deıtin. Osy kóktemde ózi shetelden Pıterge kelgeli beri, shashyrańqylaý júrgen bolshevıkterdi bekem uıymǵa uıystyra aldy. Sodan olar, mine, tóńkeris jasap, bılikke keldi. Jáne, aýyzdarynan shyqqan sózderine, istegen isterine qaraǵanda, ózderinen ózgeshe oıdaǵylardyń bárin qurtyp jiberýden taıynbaıtyndyqtary anyq. Ol qaıtkende tek bolshevık bıligin nyǵaıtýdy oılaýda. Osylaı tujyrymdalǵan Jasaıdyń baılamyna eshqaısysy kúdik keltirgen joq. Janshanyń kózi de osyǵan ábden jetti.

Taǵy bir qaterli jáıt, Janshanyń tiksine baıqaǵany  sol – bulardyń anarhııalyq ónegesi aımaqtarǵa tym shapshań taralýda. Ikomýsqa Tashkentten kelgen habar sondaı pikirge jeteleıdi: onda da úkimetti bolshevıkter basyp alǵan bolyp shyqty. Keńester sezin ótkizip, ólkeniń úkimetin qurǵan. Al ǵajaby – jer ıesi túrkilerdi oǵan jolatpaǵan. Áıgili qaıratker Sáráli Lapınniń ólke úkimeti proporıonal negizde qurylýǵa tıis degen talabyn eleń qylmaǵan.

– Týzemdikter arasynda proletar elementter joq! – degen jeleý aıtsa kerek.

Jas ta bolsa, Mustafa sheshimtal jigit bop shyqty. Onyń basqarýyndaǵy Ulttyq ortalyq dep atalatyn jergilikti musylman keńesi ólkede tótenshe sezd shaqyrý qamynda tárizdi. Bul, mine, naqty is! Jahanshah alaqanyn ysqylady. Ózara qyrqysqan orys partııalary ishinde qosaq arasynda ketý ispetti pálege urynbaı turǵanda, qazaqtar da birdeńe isteýge tıis...

Aqyry, Oraldaǵy qazaq komıtetiniń tóraǵasy Halel Dosmuhamedovten habar tıdi: barshasy syılaıtyn úlken qaıratker Álıhan Bókeıhanov bastaǵan top Orynborda kezekti jalpyqazaq quryltaıyn shaqyryp jatqan kórinedi. Halel habarynyń artynsha, Ikomýsqa sol yntaly toptyń ózinen de jedelhat jetti. Qazaq sezine Jahanshah Dosmuhamedov jeke tizimmen shaqyrylypty. Sheshýshi daýys berýge qaqyly delegat retinde belgilengen eken. Jeltoqsannyń basynda bas qossaq deıdi.

– Dostar, myna ásem, biraq anarhııa jaılaǵan shahardy endi men senderge qaldyra turmaqpyn, – dedi ol Jasaı men Ótemiske.

Ekeýi de osynda otbasyn quryp, sińisip, pıterlik bolyp ketken. Naqty kúres sharalaryna qatysýǵa Jasaıdyń tán saýlyǵy kelmeıdi, al Ótemiste ashyq belsendilik joq. Demek, býyrqanǵan qaladan olardyń báribir ketpeıtini anyq-ty. Al qashannan revolıýııalyq uıymdar kórigin  qyzdyrýshylar qatarynda júrgen Jansha «anarhııa jaılaǵan» Pıterde budan artyq qala barýdi laıyq kórmedi. Ikomýstaǵy úzeńgilesterimen qoshtasty. Astanaǵa qajettilik týǵan ýaqytta ǵana oralmaq bop,  shuǵyl elge qaıtty.  Oralǵa keldi. Qazaq komıtetiniń atkomynda aǵymdaǵy jaǵdaıdy talqylaýǵa qatysty.

Birneshe kúnnen soń Ahmed alıkovten habar aldy. Ol qaladaǵy anarhııalyq qubylystardyń basylǵanyn, keńes ókimetin barshanyń moıyndap jatqanyn aıtypty. Óziniń Halkomkeńestiń Ult komıssarıatymen kelissóz júrgizgenin jáne ondaǵylardyń bolashaq qyzmettestiktiń sharty retinde – musylman keńesin taratýdy usynǵanyn habarlapty...

 

3.

Qazaq quryltaıyn quttyqtaý sózinde Zákı Valıdov Máskeýdegi mamyr aıynda ótken jalpymusylman sezinde jasaǵan teorııalyq baıandamasyn odan bergi naqty ómir shyndyǵymen sabaqtastyra órbitti.

Jansha oǵan oılana qulaq tigip otyr. Bolshevıkter Ikomýsty taratýdy qalaǵan. Bulary, demek, Jalpymusylman  seziniń sheshimderin moıyndamaıdy degen sóz... Al onda Zákı men Jansha birinen biri ótken oraq aýyz sheshendikpen, ýnıtarısterge qarsy ıyqtasyp turyp, óz ılanymdaryna senimdilikpen  shaıqasqan bolatyn. Jeńgen. Al myna tóńkeris jasap bılikke kelgen jańa ókimet olardyń jeńisine pysqyryp ta qaramaıtyn sekildi...

Bolshevıkterdiń kózqarasyna  Zákı de qanyq bilem, ol jaıynda tis jarmaı, musylman qozǵalysy barysynda tujyrymdalǵan jáıtterdi óz is-tájirıbelerinde qalaı damytyp otyrǵandaryn áńgimeledi. Jansha áriptesin rızashylyqpen tyńdady.

– Bashqurtstannyń derbestigin jarııa etkende, biz halqymyzdyń kúlli etnos retinde ıelene alyp jatqan aýmaǵyn qamtımyz dep oılaǵan joqpyz, – dedi ol, – bizdiń uıǵarymymyz tek shyǵys bóligi jaıynda boldy. Munda musylman halqy osynda turatyndardyń kemi jetpis paıyzyn quraıdy. Biz osy ólkeni Kishi Bashqurtııa dep atap otyrmyz. Basqa  oblystardaǵy úlestik salmaǵynyń mólsheri azaıyp ketken bashqurttar men tatarlardy bolashaqta Bashqurtstan men Túrkistanǵa kóshirip qonystandyramyz ǵoı dep oılaımyz.  Bizdiń josparymyz boıynsha, bashqurt eli jáne qazaq eliniń batysy, sondaı-aq Orynbor kazaktar qaýymy osy Orynbordy ortaq bas qala ete alady. Keleshekte, qoıan-qoltyq otyrǵan bashqurt-qazaq bir oblysqa resmı túrde birigip jatqan jaǵdaıda, oǵan orys kazaktary da qosylǵan bolar edi. Biz kazachestvomen til tabysa alamyz. Men ózim buǵan esh shúálanbaımyn. Biz  olarmen tatý-tátti, ulysaralyq ózara kelisimmen, jarasymdy beıbit qatar ómir súrgen bolar edik. Óıtkeni kazaktar, túptep kelgende, jartylaı túrki tuqymdas qoı. Kazak qaýymy – kazachestvo  arasyndaǵy bizdiń dostarymyz osy oıdy qýattap júr.

Sosyn ol taıaýda bashqurttardyń úshinshi quryltaıy ashylatynyn aıtty.

– Biz ony ózimizdiń otanymyzdyń bas májilisi sıpatynda óte me dep otyrmyz. Bizdiń úkimetimizdiń músheleriniń kópshiligi Reseı Quryltaıshy Jınalysyna múshe bolyp saılanǵan-dy. Biraq, onyń qalypty ótýine bolshevıkter múmkindik bere qoıar ma eken?! – Zal aqyryn gý ete tústi. – Qalaı bolǵanda da, biz oǵan deıin óz memlekettigimizdiń aýy men baýyn túgeldemekpiz. Al bul másele tııanaqty qarastyrýdy tileıtindikten, bálkim, bolshevıkterdiń peıiline qarap qalǵan Quryltaıshy Jınalysqa biz barmaspyz da.

Jansha onyń bolshevıkterge senbeı turǵanyn ishteı qanaǵattana atap ótti.

– Qazirgi tarıhı sát bizge óz taǵdyrymyzdy ózimiz, eshkimge jaltaqtamaı, batyl qolǵa alýdy tileıdi, – dedi Zákı dóńgelek kózgeldiriginiń áınegi jalt-jult etip. – Osyndaı kúrdeli kezeńde quryltaıǵa jınalyp otyrǵan qazaq baýyrlar, men sizderge aýyzbirlik kórsetip, tezirek derbes el bolý jaıynda mańyzdy sheshim qabyldaýlaryńyzǵa tilektestik bildiremin. Baýyrlas túrki halyqtarynyń zamanaǵa sergek qaraıtyn ýaqyty týdy! Biz ortaq jaý aldynda birige alatyn qabiletimizdi kórsetýimiz kerek! Ol úshin alla-taǵala  sizderge de tezirek derbes tútin tútetý násibin jazsyn!

Valıdov zaldyń qoshemetine bólenip tómen túse bere-aq, minbege jańa sheshen kóterilip bara jatty.  Qazaq  quryltaıyn jáne oǵan qatysýshylardy jergilikti musylman jasaǵy áskerı shýrosynyń tóraǵasy praporık Bashırov, «Iangı Vakt»* gazetiniń redaktory Fatıh Karımov, Orynbor kazaktarynyń áskerı krýgynan** kelgen ókilder Tımofeı Sedelnıkov pen Abdraýf Bogdanov, taǵy basqalar  osynaý mańyzdy oqıǵamen shyn júrekten quttyqtady.

 

*«Jańa ýaqyt».

**kazak áskerleriniń jınalysy.

 

Sóıleýshilerdiń bári sezge arnaıy kelip aıtqan quttyqtaý sózderinde bir jerden tabylyp jatty. Qaı-qaısysy da qazaqtardy qazirgi qıyn sátte bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, birlesýge shaqyrdy. Kópshilikke, ásirese, Sedelnıkovtiń sózi unady. Ony ishteı Jansha da oń qabyldady.

Orynbor kazak-orys áskeriniń ókili Tımofeı Sedelnıkov kazachestvomen qatar qazaqtyń da muń-muqtajyn jap-jaqsy túsinetin ám árdaıym ár jerde batyl qorǵap júretin. Ol sonaý 1906 jyly Birinshi Memlekettik Dýma minbesinen ımperııa halyqtary ókilderin tuńǵysh ret qazaq muńynan habardar etken-di.. Tavrııa saraıy kúmbezi astynda qazaqsha sózderdi alǵash ret jáne sońǵy márte, tek jalǵyz ózi ǵana qalyqtatqan edi. Qazaq pen bashqurt múddesin erteń keńes ókimeti aldynda da kúıtteıtin adal qaıratker. Mine sol azamat qazaqtyń jeltoqsandaǵy sezinde tarıh taǵdyrlas etken halyqtardyń týysqandyq sezimi ushtasa berýine tilektestigin bildirdi. Zaldy sezdiń ashylýymen quttyqtaı kele, bir sát Zákıge silteme jasady:

– Bashqurttar patsha taqtan qulaǵaly ata tekterindegi qasqyr rýhy jetegimen ońǵa da, solǵa da julqyna shaýyp, aqyry, ortalyqtan táýelsiz uıysý jolyna shyǵyp otyr, – dedi. – Olar, álginde qozǵalystyń jas barysy aýzynan estigenimizdeı, jaqynda ashylmaq quryltaıynda naǵyz el bolý sharttaryn jasamaq. – Osylaı dedi de, zalǵa qasqaıa qarsy qarap turyp, keýdesin kere tynystap aldy. – Qymbatty qazaq baýyrlar, sizderdiń árdaıym «qoı da aman, qasqyr da toq» bolǵanyn qalaıtyn bitimshildik qasıetterińizdiń kóp jaǵdaıda basym túsip jatatynyn men jaqsy bilemin, – dedi sodan soń. – Biraq sizder úmit artyp otyrǵan ýchredılkanyń* qazirgi ahýalda ádil óterine men senbeımin. Tipti sol bola da qoıar ma eken?! – Suraýly júzben aınala qarady. –  Sondyqtan men sizderge birinshi kezekte ózderińizge senýdi, ózara túsinistik pen birlikke qol jetkizýdi, sóıtip, óz taǵdyrlaryńyzdy ózderińiz qolǵa alýdy tileımin.

 

*Quryltaıshy jınalystyń.

 

Quttyqtaý sózderge qol soǵyp rızashylyqtaryn bildirgen zal yqylasy saıabyrsı bere, quryltaı tóraǵasy Qulmanov ornynan turdy.

– Minbege shyǵyp, qazaq jınalysyna qutty bolsyn aıtqan myrzalarǵa  delegattar atynan úlken rahmet,  – dedi.

Sosyn qolyndaǵy bir býda qaǵazdy jurtqa kóterip kórsetip, jer-jerden hat, jedelhat túrinde túsken quttyqtaýlar baryn aıtty. Sóıtip zaldy jazbasha quttyqtaýlarmen tanystyrýǵa kóshti. Qazaq quryltaıynyń ashylýyna oraı Orynbor mýftıi joldaǵan hatty, qalalar men aýyldardan, túrli uıymdardan kelgen jedelhattardy oqydy.

Hat-habarlarda tek quttyqtaý sózderi ǵana emes, jergilikti jurtshylyq kezigip otyrǵan problemalar men sol oraıda quryltaıǵa bildirilgen tilekter de bar edi. Olar jurtty jaıbaraqat qaldyrmady.  Zalda otyrǵan delegattar jer-jerdegi jaǵdaıdy oryn-oryndarynan qysqasha aıtyp berýdi qosh kórdi.

Quryltaı tóraǵasynyń baqylaýymen, Qazaq eliniń shartarabynan kelgen ókilder óz aımaqtaryndaǵy ahýaldan kezektesip habardar etip jatty. Ózekti de mańyzdy habarlamalar ár aımaq delegattary tarapynan jasaldy. Artynsha,  sezge qatysýshylar pikir almasty. Estigenderin jaıbaraqat qaldyra almady. Nazar aýdarǵan habarlar boıynsha tıisti qararlar aldy.

Jer-jerde barsha azamat Quryltaıshy Jınalys pen zemstvo saılaýyna mán berýde kórinedi. Úıezderdiń birqatarynda úıezdik zemstvo aǵzalaryn saılaý márege jetken sııaqty. Al taǵy birqatar úıez, tipti, Quryltaıshy Jınalysqa delegat  saılaý naýqanyn da ótkizip qoıypty. Barlyq jerde de qazaqtardyń zemstvoǵa jáne uıysý jınalysyna ókil saılaý máselesine qyzyǵýshylyq tanytqany málim boldy. Bul sezdi qanaǵattandyrǵandaı edi.

Tek, Syrdarııa oblysynyń qazaqtary Quryltaıshy Jınalysqa ókilder saılaýda bir toqtamǵa kele almaǵan kórinedi. Olardyń daý-damaıǵa jol berip, ýaqtyly saılaý ótkize almaıtyndaı ahýalda turýy eshkimge unamady. Jik-jik bop partııalarǵa bólinip, áli kúnge deıin ortaq kelisim jasaı almapty. Sóıtip, ár top óz myqtysyn álpeshtegen birneshe tizim shyǵarsa kerek. Ne kerek, aıtys-tartys, saıası toptarǵa bóliný saldarynan birtutas tizim usyna almaǵan, odan jetken jerleri sol – oblys boıynsha qazaqtardan uıysý quryltaıyna jalǵyz  ǵana depýtat ótkize alatyn túrleri bar.

Muny delegattar qynjyla talqylaýǵa májbúr boldy.

Bulaı jaramaıdy desti. Quryltaı halyqqa qaırylyp aıryqsha úndeý jarııalaıtyn bolsyn degen toqtamǵa uıydy. El-jurtty daý-damaılar men aıtystardy doǵaratyn, partııalyq baqtalas kúresti qoıatyn, azyp-tozý jolynan aýlaq bolatyn, sóıtip myna alasapyranda tek birlikke umtylatyn etý kerek. Mine sol úshin Mirjaqyp Dýlatov pen Ahmet Baıtursynov shuǵyl túrde úndeý mátinin jazyp, quryltaıdyń bekitýine usynsyn...

– Syrdarııa oblysynyń halqynan quryltaı atynan, telegraf arqyly – saılaýda oblystyq bir ǵana tizimge daýys berý suralsyn...

– Mine, aǵaıyn, «altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi» degen osy... Birlikke qol jetkizý mańyzdy...

– Ol ras-aý, biraq bizdiń Jetisý óńirinde tipti masqara jáıt oryn alyp tur, jurt ashtan qyrylyp jatyr...

Jetisý oblysy qazaqtarynyń jaǵdaıy aýyr kórinedi. Olar eski úkimettiń On altynshy jylǵy ozbyrlyǵyna – tyl jumysyna adam almaqshy bolǵanyna qarsy kóterilgeni úshin jazalaý ekspedıııasynyń aıaýsyz shapqynyna ushyraǵan edi. Sodan mine, toz-toz bop, adam aıtqysyz qaıyrshylyq kúı keshýde. Talaıy ashtan ólip jatyr. Birqatary áıelder men balalardy saýdaǵa salýǵa májbúr. Áýlıeata men Pishpek úıezderiniń qazaq-qyrǵyzdaryn asharshylyq jaılaǵan.

Olarǵa astyq Aqmola oblysynyń japsarlas úıezderinen kelý kerek-tin. Alaıda, satyp alynǵan astyqty tasymaldaýdyń ózi, kólik joqtyqtan, asa qıyn bop tursa kerek.

Hıýa handyǵy aýmaǵynda kóship júrgen qazaqtardy túrkmender tonap, otyn oırandap ketipti. Olar súıekterin súıretip, Temir jáne Aqtóbe úıezderiniń shegine áreń ilikken. Qazir járdemge asa muqtaj.

Bul oraıda quryltaı kúlli oblystardaǵy qazaqtarǵa mynandaı usynys bildirgendi oryndy kóredi: jazalaýshylar oırandaǵan Jetisý halqy men túrkmender tarapynan kúızeliske ushyraǵan qazaqtar paıdasyna – orta eseppen ár jannan bir somnan qarjy jınalsyn, ony árkimge dáýletine qaraı ádil bólý arqyly jınaý – jergilikti basqarmalarǵa tapsyrylsyn...

– Jızaq úıezinde tártipsizdikter oryn alyp otyr. Qazaqtar biriniń malyn biri barymtalaýǵa kóshken. Jergilikti ókimettiń tártip ornata alar túri joq. Osy úıez qazaqtarynyń bir úlken toby Túrkistan avtonomııasynan shyǵýǵa yntaly. Eger Qazaq avtonomııasy jarııalanar bolsa – qosylǵylary keledi.

Quryltaı bul habardy da sergek qarsylady. Jızaq óńirin mekendeıtin qazaqtardyń bir bóligi aıtyp jatqan birtutas Qazaq avtonomııasyna kirý jónindegi tilegi maquldansyn. Bul jaıynda Túrkistan avtonomııasy ókimetimen tıisti qarym-qatynas jasalatyn bolsyn.

Túrkistan avtonomııasyna arnaıy quttyqtaý joldansyn. Jaýap-jedelhat Orynbor mýftıine de joldansyn...

 

4.

Keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn osynaý  aǵymdaǵy máseleler haqynda jedel sheshimder alynǵan soń, delegattar quryltaıdyń kún tártibin belgileýge kóshti. On másele qaralatyn bop belgilendi. Eń birinshisi – Sibir men Túrkistan avtonomııalaryna jáne Ońtústik-shyǵys odaqqa kózqaras. Ekinshisi – qazaq oblystarynyń avtonomııasy. Úshinshisi – mılıııa, tórtinshisi – Ult keńesi haqynda edi. Osylardan soń baryp – oqý, Ulttyq qor, mýftılik, halyq soty, aýyl basqarmasy, azyq-túlik máseleleri qaralatyn boldy.

Avtonomııa máselesiniń el ishindegi jurtshylyq tilegi retinde jarııa bop, sezdiń talqylaýyna resmı qoıylmaı jatyp tilge tıek bolýy, ıaǵnı kún tártibine shyǵarylatyn  negizgi máselelerdi belgilep-bekitip alýdan buryn  kóterilýi delegattardy erekshe serpiltti. Sodan da bolar, olar alǵashqy másele boıynsha – Sibir men Túrkistan avtonomııalaryna jáne Ońtústik-Shyǵys odaǵyna kózqaras jaıynda baıandama jasaýǵa shyqqan Bókeıhanovty sol erekshe serpilis ústinde, ári taǵatsyzdana, ári yntyǵa tyńdady.

Oǵan el qatarly qulaq tigip otyrǵan Ǵubaıdolla Álibekovke: «Shyndap kelgende, Jansha aıtqandaı, aldymen óz shańyraǵymyzdy kóterý jaıyn rettep alýymyz kerek edi ǵoı, – degen oı keldi, –  kórshi qurylymdarǵa qalaı qaraıtynymyzdy aıqyndaý sodan keıingi sharýa emes pe...»

Alaıda kópshilik kún tártibiniń osylaı bekýin qalady. Endi, mine, qazirgi tańda tutas bir aımaqtyń tizginin ustap, is basynda otyrǵan úlken saıasatker aýzyna qumarta qadalýda. Tilge tıek bolmaq úsh qurylym sońǵy kezdegi eleýli oqıǵalar qatarynan edi. Solarǵa qatysty qandaı ustanym alǵa tartylar eken?

Bolshevıkter Petrogradta ortalyq úkimetti tutqynǵa alyp jasaǵan tóńkeristen bes kún buryn, Vladıkavkaz qalasynda «Kazak áskerleri men Dalanyń erkin halyqtarynyń  Ońtústik-Shyǵys Odaǵy» dúnıege keldi. Oǵan Don, Kýban, Ter, Astrahan kazak áskerleri jáne Soltústik Kavkaz, Daǵystan, Sýhýmı, Zakataly okrýgteri men  Astrahan, Stavropol gýbernııalaryndaǵy  erkin dala halyqtary kirdi. Bolshevıkter tóńkerisiniń altynshy kúninde sol odaqqa myna irgedegi Oral kazak áskeri qosyldy.

Rossııanyń bolashaq memlekettik qurylymynyń eń jaqsy túri retinde Demokratııalyq Federatıvtik Respýblıka degen qalyp tańdap alynýǵa tıis. Muny odaqtyq kelisimshartqa qol qoıǵan ókilder bir aýyzdan moıyndaǵan. Odaqqa engender Reseıdiń bolashaq  Demokratııalyq Federatıvtik Respýblıkasynyń derbes shtattary bolmaq. Sondyqtan da Odaq quramyndaǵy derbes shtattary retinde – óz músheleriniń tolyq táýelsizdigine kepildik beredi. Sondaı-aq, olardyń ishki qurylystaryn jasaýlaryna járdemdesýge mindettenedi. Mine osyndaı  kelisimshart jasalǵan. Sol  kelisimshart araıynda, osydan jıyrma kún buryn, Ekaterınodar* qalasynda uıysýlaryna kazachestvo muryndyq bolǵan halyqtardyń Ońtústik-Shyǵys Odaǵynyń Birikken Úkimeti jumysqa kiristi.

 

*Krasnodar.

 

Al Sibir avtonomııasy bolshevıkter tóńkerisinen on kún buryn dúnıege kelgen-di. Oǵan Álıhan Nurmuhameduly bastaǵan qazaq delegaııasy qatysty. Ol Sibir avtonomııasyn qoldap tur. Ózi, taǵy birer azamat onyń basqarý organyna saılandy. Tom qalasynda turyp, avtonomııanyń sharýashylyq qurylymyn qarastyrý retimen turaqty jumys isteıtin topqa ózi senetin bir orys ekonomısin qazaq atynan tirketti. Sibir avtonomııasynyń konstıtýııasyn jazatyn komıssııaǵa qazaq ókili retinde Semeı qazaq komıtetiniń tóraǵasy Álimhan Ermekovti qosty...

 

5.

Al, biraq, osynaý bedeldi qaıratkerdiń is-áreketiniń qaı-qaısysyn da ólkedegi taǵy bir iri tulǵa qosh kórmeıtin...

Ǵubaıdolla Álibekov Orynborǵa júrer aldynda Baqytjan Qarataev aqsaqalǵa soqty. Belgili qaıratker, jasy úlken aǵa retinde ony  Ǵubaıdolla qatty qurmetteýshi edi. Patsha  taqtan qulaǵan shaqta Qarataev oblystaǵy alǵashqy qazaq azamattyq komıtetiniń qurylýyna muryndyq bolyp, ony ózi basqarǵan. Alaıda, aqpan revolıýııasy shalqytqan sol shaqqy pikir alaýyzdyqtaryna qulaq asa kele, ornyn Ǵubaıdollaǵa berip, ózi oǵan joldas, ıaǵnı orynbasar bolǵan-dy. Biraq, orynbasarlyq mindetin keıin múldem umytyp ketti. Solaı demeske amal joq. Ol Oral soıal-demokrattary uıymymen tyǵyz jumys istep, solar qurǵan komıtetke múshelikke kirdi. Sóıtip, oblystaǵy túrli ult ókilderiniń qamyn birdeı jeýdi murat etken azamattyq komıtettiń múshesi  retinde, bar yqylasyn sonda aýdardy. Sonyń salqyny da bolýy ǵajap emes, Oral qazaqtarynyń 1917 jylǵy sáýirde jumys istegen tuńǵysh oblystyq sezinde onyń minbege shyǵýyn jurt unata qoımady. Sózin enjar tyńdady. Tipti, dabyrlasyp, durys sóıletpedi deýge de bolady.

Ózine mundaı kózqaras kórsetilýine Baqytjan sultan ókpelegen bolý kerek, aıtaryn aıtty da, ketip qaldy. Sodan ony Ǵubaıdolla Máskeýde ótken jalpymusylman sezinde bir-aq kórgen. Sultan  bul quryltaıǵa musylman qozǵalysynyń baıyrǵy qatysýshysy, budan burynǵy sezderdiń kóbine, ásirese alǵashqy revolıýııa jyldaryndaǵy jıyndarǵa belsene qatysyp júrgen qaıratker retinde  barǵan-dy. Onda ol Oral oblysy qazaqtarynyń sezi saılaǵan delegattarmen jalpy jyly sóılesip, tipti, Janshany óziniń baıyrǵy úzeńgilesterine jaqsylap tanystyrǵan. Biraq, negizgi baıandamalardy tyńdap bolǵan soń, júrip jatqan dúnıejúzilik soǵysqa qatysty kózqarasty aıqyndaýdy kózdegen talqylaýda óziniń soıal-demokrattar ustanatyn pikirdi qoldaıtynyn jarııa etti de, sezdiń sońyn tospaı, qaıtyp ketti. Elge kelisimen bolshevıktermen tyǵyz baılanysyp, solardyń partııasyna ótip alǵan da, oblysta sovdep* qurysyp júr deıtin.

 

*jumysshy jáne soldat depýtattary keńesin.

 

Joldary bólektendi dep sanaǵandyqtan ba eken, ala jazdaı, odan kúz boıy habarlaspaǵan edi. Endi, mine, oǵan ádeıi izdep baryp jolyǵýdyń qajettigi týdy. Qys túse, qyspen birge kelgen yzǵyryqty saıası oqıǵalar ıirimine ár qıyrdan tartylyp turǵanmen, uly maqsattary bir bolǵandyqtan, qasyna inilerin ilestirip, qadirmendi qartqa sálem bere bardy.

Inileriniń biri – oblystyq qazaq komıtetiniń ózinen keıin saılanǵan tóraǵasy Halel Dosmuhamedov-tin. Ol Orynbordan jalpyqazaq sezin ótkizý jaıynda joldanǵan habar tıisimen, Ǵubaıdollany arnaıy izdep kelip kezdesken edi. Janynda sol tusta Petrogradtan kelip qalǵan Jansha Dosmuhamedov bar bolatyn.  Aǵamen aqyldasý retimen oǵan ekeýi birge soqqan. Orynbor sezine qatysý jaıyn keńesken. Óıtkeni ekeýi de ony – kópten bolys basqaryp, el qamyn oılaıtyn isterimen aýyzǵa ilikken Ǵubaıdolla Álibekovti – ult kúreskerleriniń aǵa býyny qatarynan sanap, syılaıtyn.

Jańadan jıyn shaqyrýǵa ýaqyt joq ekeni anyq-ty, sol sebepti  jalpyqazaq sezine óz aımaqtarynan qatysatyn delegattardy oblystyq qazaq atqarý komıtetiniń uıǵarymymen belgileımiz dep ýaǵdalasty. Sezge el ishindegi eń bedeldi, yqpaldy kisiler barǵany durys. Al qaı-qaısysynyń da ulttyq qozǵalystyń baıyrǵy kóshbasy ispetti Baqytjan Qarataevty qurmet tutatyny anyq edi. Sálemdesý syltaýynyń astarynda osyndaı bir sharýa jatqan.

Ras, munda bir kiltıpan da bar-tyn. Bákeńniń keıingi kezderi taza qazaqy uıymdarǵa syrt qarap júrgeni eshkimge qupııa emes. Ári onyń ondaı qylyǵynyń sebepteriniń biri de belgili. Másele azamattardyń saıası sanasy oıanǵanynda jatqan. Olardyń boılarynda jalpy tóre tuqymynan shyqqan bıleýshilerge qarsy pikir qalyptasqan tárizdi-tin. Ana jyly birinshi Dýmaǵa saılaý naýqany barysynda Baqytjan sultan Qarataevty depýtattyqqa ótkizbeı tastaǵandary sondaı bir ishki qarsylyq saldarynan-dy. Qarataevtardyń ákimshilik býyndarynda jaýapty qyzmetter atqarǵandaǵy is-áreketterin jaqtyra bermeýshilik bar bolatyn. Sodan qalǵan eski ádetter keıde Bákeńniń eli úshin atqarǵan eren eńbekterin umyttyryp jiberetin. Sáýirdegi quryltaıda jurttyń tózimsizdeý qylyq kórsetkeni sodan-dy. Degenmen baıyrǵy qaıratkerdiń shyn baǵasyn bular biletin, sondyqtan, aldynan ótýge keldi.

Jasy úlken aǵa retinde, Jansha men Haleldi eki jaǵyna alyp otyryp, qadirmendi sultannyń aldynda Ǵubaıdolla sóıledi.

Ony Baqytjan sultan yqylassyz tyńdaǵandaı boldy. Qysyq kózderin syǵyraıta qarap, aǵarǵan saqalyn sıpap sál otyrdy da:

– E-e, sonymen, Álıhan taǵy sııaz shaqyryp jatyr deısińder ǵoı, – dep, sál kidirdi.

Sosyn jaqtyrmaǵan sarynmen nemketti saýal tastady:

– Onysy ne sonda? Laı sýdan balyq aýlamaq pa? Jumyrtqadan jún qyrqýmen shuǵyldanatyn tirlik emes pe eken onysy?

– Nege olaı deısiz, Báke? Jurt jaǵdaıyn oılaıtyn quryltaı qazaqqa kerek bolǵaly qashan!

– Iá! – Ol Ǵubaıdolla men onyń serikteriniń ýájine tez kelisti. – Biraq, – dep, artynsha qarsy ýáj aıtyp ketti, – jurt jaǵdaıyn oılaıtyn quryltaı ótkizý  kerektigi arızm* tusynda pisip-jetilgen edi ǵoı, sonda, naǵyz qajettilik týǵanda, jáne qajetti quryltaıdy qaıtkende shaqyrý úshin aýyzbirshilik kerek bop turǵanda, ol udaıy keri tartyp, kedergi keltirýmen júretin. Muny umytýǵa bola ma?

 

*patshalyq.

 

Ǵubaıdolla kúrsindi. Ol «Aıqap» pen «Qazaq» betterinde úlken dabyraǵa aınaldyrylǵan orynsyz aıtysty eske salǵan-dy.

– Sondaǵy iritki áreketin umytyp, endi el jaǵdaıyn oılaǵysh bola qalypty...

– Bul bir baıaǵydaǵy, eskirgen, ótken is qoı, Báke! Áli kúnge deıin ony umytpaı, birin biri qajaı bergennen góri, qazaqtyń qos serkesi artyndaǵy jurtyn eskerip, bolashaqty oılaǵany jón emes pe...

Qasyndaǵy jastarǵa aǵa bop júrgen Ǵubaıdolla talaı jyldan beri óziniń jáne ózi túgil, búkil jurtshylyqtyń qurmetine bólenip júrgen Baqytjan sultan syndy qadirmendi el aǵasynyń ótkendegi kelispeýshilikti ótken tarıh enshisine qaldyryp, umyta turǵanyn qalar edi...

Biraq oǵan qadirmendi el aǵasy ılige qoımady. Onyń paıymynsha, qazir qazaq sezin ótkizemin dep ózeýremeı, naqty jaǵdaımen sanasý kerek...

Alaıda tyńdaýshylary qazirgi naqty jaǵdaıdyń qazaq sezin ótkizýdi tilep turǵanyn jarysa aıtty.

Bákeń kelispedi. Jaǵdaımen sanasý kerek dedi. Birden-bir jeńimpaz kúsh retinde bılik basyna soıal-demokrattar keldi, bolshevıkter men soıalıst-revolıýıonerler keshegi ımperııa  tizginin qolǵa aldy, jańa ómir qurýda...

Jansha túzedi. Bılikti tek bolshevıkterdiń basyp alǵanyn aıtty. Basqa partııa bitkenniń olarmen kelise almaı otyrǵanyn, otandy qorǵaý komıtetin quryp, ózge de sharalar jasap, olarǵa qarsy shyǵyp jatqanyn aıtty. Ortalyqtaǵy ózgeristerdi kózimen kórip kelgen adam retinde. Kúlli memlekettik deńgeıdegi zańsyzdyqtarǵa kýá bolǵan zańger retinde. Ózi jalpymusylman uıymynyń ókili quqyn paıdalanyp depýtattyq qyzmet atqarǵan Reseı Respýblıkasynyń Keńesin naızanyń ushymen qýǵan bolshevıktik tobyr bıligin anarhııa retinde baǵalaıtynyn aıtty.

– Osyndaı jaǵdaıda qazaqtyń basyn biriktirý qamyn oılamaı bola ma, qadirmendi Baqytjan aǵa?!

Onymen aq saqaldy qadirmendi Baqytjan aǵasy kelise qoımady. Jer-jerdi bolshevıkter qurǵan sovdepter** shyrmaı bastaǵanyn aıtty.

– Olardyń maqsaty aıqyn. Qazaqtyń arman-múddesine de saı keledi. Qalyptasýly ahýal endi soǵan beıimdelýimizdi qajet etedi, – dedi. – Sovdepter arqyly teńsizder teńgerilmek. Biz bul tóńirekte buryndary árekettenip kórgenbiz, eshteńe shyǵara almadyq. Endeshe jańadan birdeńe oılap tabam dep tyrashtaný ne kerek?!

 

**sovety depýtatov – depýtattar keńesteri.

 

Ol teńsizderdi teńgerý haqyndaǵy burynǵy is-áreketterin eske alǵandyqtan,  taǵy da ótkenge sheginis jasaldy.

Budan toǵyz jyl ilgergi, qazaqtyń taǵdyryndaǵy alar orny erekshe jer-sý máselesine qatysty úkimet qujaty barshasyna tanys-tyn. Ǵubaıdolla el ishinde naqty qyzmet atqaryp júrgen azamat retinde, qazaqtyń kókeıkesti máselesiniń Baqytjan sultannyń atsalysýymen Dýmaǵa qalaı qoıylyp jatqanyn tikeleı bilip júrgen. Halel men Jansha da, joǵary oqýdy biri bitirip, ekinshisi tamamdap qalǵan kókiregi oıaý jas jigitter retinde, bul máseleni baspasóz betterinen kezinde jiti qadaǵalaǵan-tyn.

Qazaq qaıratkerleri «Aqmola, Torǵaı, Semeı, Oral, Jetisý, Syrdarııa jáne Zakaspıı oblystarynda jerge ornalastyrý komıssııalaryn qurý týraly» zań jobasyn jasap,  halyq ókilderi mekemesiniń qaraýyna Dýmadaǵy musylman frakııasy arqyly usynýǵa tyrysqan. Ózge frakııalardan da tilektester taýyp, jobaǵa alpys depýtattyń qolyn qoıǵyzǵan. Alaıda ol, báribir, halyq ókildiginiń talqysyna jiberilmedi. Ony qorǵaýdan musylman frakııasynyń tóraǵasy Qutlumuhamed Tevkelev tartyndy. Óıtkeni osy Álıhan, jobany Tevkelevtiń tilegine sáıkes saraptap,  jer-sý máselesiniń bilgir mamany retinde, oǵan teris baǵa bergen bolatyn. Onyń saraptamasy úkimet  pikirimen sáıkes keldi, zań jobasy keri qaǵyldy...

Degenmen Janshanyń tap osy oraıda aıtar kúmáni bar. Úkimet atynan sóılegen sheneýnik she, jerge ornalastyrý jáne jer óńdeý bas basqarmasynyń bas meńgerýshisin aıtady, mine sol – is júzinde Álekeńniń  qorytyndysyn synaǵan syqyldy kórinedi Janshaǵa, qadirmendi Bákeń buǵan ne der eken?

Ol suraǵyn keńeıtińkirep túsindirdi. Janshanyń paıymdaýynsha, qazaq qaıratkerleriniń bastamasymen dúnıege kelgen zań jobasy ozbyrlyqpen otarlanyp jatqan jer-sýdan onyń baıyrǵy ıesiniń múldem úlessiz, qur qol qaldyrylmaýyn qamtamasyz etpek-tin. Onda  qazaqtar turatyn oblystardaǵy jerge ornalastyrý komıssııalaryn qazaqtardyń ózderin qatystyra otyryp  qurý kózdeletin. Ári olarǵa júkteletin basty mindet retinde – otyryqshy, jartylaı otyryqshy jáne kóshpendi qazaqtar úshin jeke-jeke, ár áleýmettik toptyń múddesin eskeretindeı, ádil jer normasyn jasaý kerektigi aıtylǵan-dy.

Qazaqtardyń rýlyq-taıpalyq negizde damyǵan dástúrli ekonomıkasyn Jansha kópten qarastyryp júrgen. Sonda, osy Bákeń bata berip, ýnıversıtetke oqýǵa túskennen beri kózi ashyla kele, halqynyń tynys-tirshiligine ózindik zertteý júrgizý barysynda, mynaǵan nazar aýdarǵan-dy: Bákeńderdiń Dýma talqylaýyna alyp shyqqysy kelgen zań jobasynda asa dáýletti ám  aıryqsha baı kisiler men óte ataqty adamdarǵa áldebir artyqshylyqtar berý joldary eshqandaı da eskerilmegen. Olarǵa degen jer normasy bólek emes, esh ógesheligi joq, qarapaıym halyqpen birdeı túrde jasalǵan. Solaı emes pe?  Qadirli Bákeń, el aǵasy Baqytjan sultan muny teristemeı me?

Durys, Jahanshah dál baıqaǵan. Muny qart zańger rastaıdy. Jáne qosyp aıtary, jobanyń solaı jasalýynyń qısyny da bar. Óıtkeni, otarlaý úderisine birinshi bop ilikken Jaıyq mańy qazaqtarynyń ábden tarshylyq kórip, jutaǵany sondaı, talaıy tasymal kóliginen aırylǵan sebepti, eski kóshi-qondy qoıyp, jer úıdi baspana etetin jataq tirshiligine kóshken. Sondyqtan da olardy úkimet jobalaıtyn on bes desıatınalyq norma bek qanaǵattandyratyn. Baıyn da, kedeıin de. Másele – úkimet zańyna sáıkes, shuraıly jerge orystarmen qatar ornyǵyp alýda jatqan-tyn. Al ara-aralaryndaǵy qunarsyzdaý, egistikke qolaısyzdaý jerler, báribir,  mal jaıatyn qazaqqa qalar edi degen ish esepteri de bolǵan  jobany jasap usynýshylardyń. Solaı, Jahanshah!

Jahanshah muny túsinedi. Tek, taǵy bir túsinip, biletini – jalpaq Saryarqa ulandary, ıaǵnı qazaqtyń ulan-ǵaıyr qyryn mekendeıtin kóshpendi qalyń qazaq  ondaı normaǵa kóndige almaıdy. Mine, muny Halel de, ekeýiniń Ǵubaıdolla aǵalary da rastap otyr. Bákeń sál oı júgirtsinshi, Álekeń saraptamasynda soǵan kóńil bólgen tárizdi emes pe ed?! Baıaǵyda erbına ekspedıııasyna qatysqandaǵy jınaqtaǵan biliminiń nátıjesi ispettendirip, ol kóshpendilik normasyn basqasha sıpattaǵan ǵoı!

Bákeń qolyn siltedi.

– Kóshpendilik normasy degendi neǵylsyn bılik, – dedi tyjyrynyp, – ishki gýbernııalarynyń shıelenisken jaǵdaıyn sheshýdi óte qajet etip turǵanda! Úkimet Álıhannyń sol kóshpendilik normasyn orynsyz jalaýlatqanyn paıdalanyp ketti ǵoı!

Bákeńniń aıtýynsha, Dýma músheleriniń tıisti bóligi qoldaǵan   zań jobasyn Álekeńniń basqasha sıpattaýyn jer isterin basqaratyn vedomstvo bular ázirlegen zań jobasyna japsyryp,  qısynsyz synǵa aldy emes pe...

Qarataev úkimettiń qazaqty otyryqshy etemiz dep josparlaǵanyn da, biraq, otyryqshylandyrýǵa is júzinde  eshqandaı jaǵdaı jasaǵysy kelmeıtinin de anyq biletin. Sondyqtan da jerge jaıǵastyrý jónindegi bas meńgerýshi, onyń oıynsha, jergilikti jerge ornalastyrý komıssııalaryna qazaq ókilderin qosýdy maquldamaǵan-dy. Sondyqtan da, baqandaı alpys depýtat usynyp otyrǵanyna qaramastan,  jobany jaqtyrmaǵan, Dýmada talqylaýǵa qabyl almaýdy qostaǵan.

Úkimet atynan sóılegen jer isteri chınovnıginiń oıynsha, buratanalardyń ár qaýymdy bıleıtin jekelegen neǵurlym dáýletti tulǵalary qazaq dalasynda turǵan jerleriniń naqty qojaıyndary bolyp alǵan. Olar qaýymdyq jerdi paıdalanýdyń kúlli paıdasyn óz qoldaryna shoǵyrlandyryp otyr. Tútin boıynsha, ıaǵnı ár otbasyna bólinip salynatyn memlekettik salyq olarǵa qatyssyz sııaqty. Eshteńe tólemesten, turǵan aımaqtarynda keı jaǵdaılarda mal sharýashylyǵyn óristetedi, ekinshi bir rette – úlken kólemde jer jyrtady. Sondaı-aq,  qaýymdyq jerdi orys qonystanýshylaryna memleket syrtynan jalǵa berip júr.

«Bul buratana bıleýshiler sondaı ekonomıkalyq tetikterdi ıelený arqyly taıpalastaryna yqpalyn arttyryp, halyq sotyn da, basqarý isin de óz qoldaryna túsirgen». – Bas meńgerýshiniń osyndaı jeleý aıtqany Qarataevtyń áli esinde.  Sóıtip, degen-di ol, buratanalardyń arasynda ómir súretin, buratana buqarany is júzinde bılep-tóstep júrgender ózderine olardy jipsiz baılap-matap, erikterinsiz baǵyndyryp alǵan. «Mańdaı terin tógip eńbek etpek  otyryqshy halyqty jer úlesimen qamtamasyz etýge olar múddeli emes». – Úkimettiń iri dárejeli  chınovnıgi osylaı uıǵarǵan-dy. Ol, tipti, el ishinde baı-manaptar eńbekshi halyqty krepostnoılyq ahýalǵa taqaý deńgeıde, jeke bastaryna táýeldilik jaǵdaıda ustaıdy dep jarııa etken-di. Sondyqtan da olar óz aımaqtaryndaǵy qazaqtardy, sondaı-aq orys qonystanýshylaryn da otyryqshy etip jerge jaıǵastyrýǵa zaýyqsyz degen.

•  Jáne «otyryqshylaný nátıjesinde oryn almaq turmystyq ózgerister bularǵa tıimsiz, sondyqtan da olar ózderine qolaıly zań jasatyp almaqshy» dep, kópe-kórneý bar páleni bizdiń jobaǵa japqan.

Qyzyǵy, otyryqshy-jer óńdeýshi jáne otyryqshy-mal ósirýshi turpatyndaǵy qazaqtarǵa jobadaǵydaı jer úlesin berýdi qoldaıtynyn úkimet búkpegen. Biraq sony aıta otyryp, jan basyna 15 desıatınadan artyq jer berýge bolmaıdy, kóp mólsherde bólýge mınıstrler keńesiniń nusqaýy tyıym salady degen. Ańǵara ma Ǵubaıdolla men onyń inileri? Zań jobasy jerdi sol 15 desıatınadan ǵana bólýdi eskerip otyrǵanyna qaramastan, odan artyq jer bóle almaımyz deıdi. Al odan artyq jerdi – kóshpendilik jolymen talap etiletin normany – zań jobasyna bizdiń kirgizbegenimizde jumysy joq, jer mınıstri eshkim kúmán keltirmeıtin basy ashyq syltaýdy dýyldatyp, jer komıssııalaryna jergilikti buratanalardan ókilder kirgizý jaıyn ádeıi eleýsiz qaldyrǵan-dy. Onyń mundaı sholaq qorytyndy jasaýyna sonaý bilikti dep esepteletin jer-sý mamanynyń saraptamasy sebep bolǵanyn bul qalaı umytar...  Myna aldynda otyrǵan jastar kósem kórip, sonyń shaqyrǵan jınalysyna baramyz dep jeligip turǵan mamannyń...

Qadirmendi zańger, úlken qaıratker Baqytjan aǵasyn Jansha túsinedi, – úkimet ókilderiniń qıturqylyqtarynda shek joq. Biraq, Bákeńniń qamqorlyǵyn kóp kórgen Jahanshah esimdi  shákirti tilge tıek etilýli qujatqa qatysty Álıhan myrzanyń da nıeti oń bolǵanyna shák keltirmeıdi. Tek munyń bári eski úkimet tusyndaǵy áńgime ekenin umytpaǵan jón shyǵar...

Ǵubaıdolla da, Halel de ótkenge salaýat aıtý jaǵynda. Ol kezde másele tek Álıhannyń saraptamasyna tirelip qalǵan joq emes pe...

Iá,  jobany talqylaýǵa qabyldatpaý úshin, jobany úkimet jaramsyz dep, bir qaraǵanda baıypty qorytyndy bergeni ras. Jer-sý máselesiniń buratanadan shyqqan iri mamany jobada basshylyqqa alynǵan on bes desıatınalyq normaǵa qarsy bolǵanyn úkimet utymdy paıdalandy.

Shynynda, otyrǵandar Baqytjan sultanmen kelisedi, Álıhan sultannyń zań jobasyn teristeý maqsatynda keltirgen ýájin úkimet tas-talqan etti. Eger ol sol joly túrli partııa atynan ókildik etýshi Memdýma músheleri qoldaryn qoıǵan, on bes desıatınalyq normany qoldaǵan jobany maquldaǵanynda, óziniń zaman talabyna jaýap bermeıtin paıymyn tyqpalamaǵanynda, bálkim, basqasha bolar ma edi, qaıter edi. Tipti, basqasha bolmaı-aq qoısyn, eń bastysy, qazaq qaıratkerleri ustanǵan nıettiń ádildigi, adaldyǵy, utymdylyǵy, el tutastyǵyna qyzmet etetin maqsat birligi kóriner edi ǵoı. Ókinishti, alaıda ondaı qylyq sol kezde kórinis bermedi. Biraq ana zamandaǵy sol oqıǵaǵa bola endi kek saqtap keregi ne...

Baqytjan sultan saýsaǵyn bezedi. Másele kek saqtaýda emes, túsinsin balalar... Qazirgi tańda ókimet ózgerdi, kedeıler múddesi qorǵalatyny anyqqa aınaldy, ony keńes bıligi júzege asyrmaq...

Qozǵalaqtap qoıady ǵoı, Jahanshahtyń shági bar ma? Jańa ókimettiń shyqqan kózin kórip, kúder úzdim, tektiligine kúmándandym deı me? Qatelespesin. Ol teńsizderdi teńestiretin ókimet...

– Kim biledi... – Otyrǵandar qoldaryn jaıdy.

Jansha paıymyn irikpedi. Qalaı bolǵanda da, Bákeńniń teńsizderdi teńestiretin ókimet dep otyrǵany – jumysshylar men soldattar depýtattary keńesteriniń bolshevıkter basyp alǵan sezi bop shyqty ǵoı. Sonda jarııalanǵan keńes ókimetiniń  de, tıisinshe, sonda saılanǵan úkimettiń de bılikke zorlyqpen kelgeni ras qoı. Endeshe, oǵan qalaı qaraýymyz kerek? Osyndaıda Orynborda jınalyp jatqandarǵa qosylyp, el múddesin tarazylaý, budan bylaı ne istep, neni qoıý jaıyn aqylǵa salyp kórý jón emes pe?! Álekeńniń bul bastamasy zor qurmetke laıyq emes pe? Bákeńniń aldynda otyrǵan inileri el múddesi jolyna basyn tikken úlken qaıratkerge qoldaý kórsetýdi durys sanaıdy. Túsinsinshi osyny bul úlken kisi...

Úlken kisi basyn shaıqady. Jótkirinip, býyryl saqalyn aqyryn sıpady.

Bári bir mezet mynaǵan qarasyn. Qazaqtardyń kóship júrýine bólingen memlekettik jerler barlyq qazaq halqyna tán degen ıdeıany Baqytjan Qarataev alǵashqy qazaq konstıtýııashyl-demokrattar partııasyn qurǵanynda baǵdarlamalyq tujyrym etken. Ony patsha zamanynda aýzy dýalylar moıyndamady. Degenmen tap sony, endi, búgingi keńester bıligi maquldar dep oılaıdy. Óıtkeni ol samoderjavıelik pıǵyldy birjolata joıýdy maqsat etip otyr...

Biraq, mal sharýashylyǵyn jekelegen baılardyń qolyna kóne jolmen shoǵyrlandyrý jaıyndaǵy Álıhan qorǵashtaǵan kózqarasqa jańa ókimet kelise qoıar ma eken? Eń bastysy, oǵan ezilgen tap kóne qoıar ma eken?..

Ol aldynda otyrǵan jigitterge aınala qarap aldy da, óz suraǵyna ózi jaýap qaıtardy. Jáne alda turǵan mindetti aıqyndady.

– Kónbeıdi, – dedi ol jigerli únmen, – ezilgen tap Álıhan qorǵashtaǵan kózqarasqa moıynsunbaıdy. Sebebi eski tirshilik salty myna qaryshtaǵan qarqynmen ózgerip jatqan jańa zaman talabyna jaýap bermeıdi. Endeshe ne sandalys? Jaǵdaımen eseptespeı, óz betińshe ońasha otaý tigýge tyrysýshylyq jarar ma qazirgi sátke? Aralaryńdaǵy ózge halyqtaryń qaıda qalmaq? Olar ortalyqtaǵy jańa bılikti qoldaıdy. Endeshe el múddesin tek solarmen birlese otyryp sheshýge tyrysý kerek. Al myna  óz betinshe laqqandar halyqty jaqsylyqqa aparmaıdy. Ilespeńder olarǵa.

Ǵubaıdolla únsiz qulaq tosyp otyr. Jansha Halelge kóz qıyǵyn tastap, tereń tynys aldy. Baqytjan sózin sabaqtaı berdi. Orynborǵa jınalys shaqyryp jatqandardy synady.

– Azǵantaı top bas qosyp, halyqty ózimiz basqarsaq deıdi... – Sultan ay kekesinmen myrs ete tústi. – Netken aqyl ótip ketken qýlar! – dep qolyn siltedi.

Sosyn jazda atyn dabyraıtyp shaqyrǵan jalqyqazaq sezi degen jıyndaryna jıyrma shaqty ǵana adam qatysqanyn aıtty. Ótirik deı alar ma eken ony osynaý aldynda otyrǵan jigitter? Ótirik emes, áne túrleri aıtyp tur! Soǵan qaramastan, sonaý orynborlyqtar sol jıyrma adamdyq jınalysyn  keremet qyp dáriptep, ishteri kepkenshe maqtanyp júr bul kúnde dep mysqyldady.

Halel qabaǵyn shytty. Aıtpaqshy, jaqtyrmaǵanynan baıqap tur, bóspelerdiń qatarynda osy inimiz de júrmegeı?!  Bóspelerdiń qatarynda júrýi yqtımal inisi kúrsindi.

Ol jazǵy quryltaıdyń tóraǵasy bolǵan-dy. Mazmundy qujattar qabyldaǵandary anyq, ony osynaý qart qaıratkerdiń baǵalamaǵany qyzyq eken...

Al osynaý qart qaıratker sodan týyndatqan boljamyn artynsha-aq estirtti: bular bet alǵaly otyrǵan jınalys qazir de sol shamada bas qosatyn shyǵar.

Oǵan otyrǵandar únsiz keliskendeı syńaı tanytty. Oblystan barmaq delegattar sanyna shaǵyp qaraǵanda, barlyq qazaq aımaqtarynan kelýge tıis delegattar, árıne, jazdaǵydan kóbirek bolady, degenmen, sonsha kóp te emes-aý.

Mine, solaı, endeshe inileri mynaǵan da shák keltirmesin: sonaý orynborlyqtar jer-jerden kelip, ózderiniń aıtqandaryna bas shulǵýǵa ázir turarlyq árkimdi tańdap shaqyrady, maqsattary – solarǵa óz oılaryn maquldatyp almaq ta, qazaq muńyn  jyrtýshy bop shyǵa kelmek...

– Avantıýrıster!

Qart kúreskerdiń ashý-yzasyn tujyrymdaǵan osy sózinen keıin Ǵubaıdolla aqyryn ǵana:

– Artyq kettińiz-aý, asa qadirli Báke, – dedi.

Asa qadirli Bákeń tosyla qoımady.

– Túk te, – dedi. – Búgingi jańalyq olardyń kósh sońynda qalǵanyn kórsetip tur. Sender ózi Reseı  ókimetiniń basyna kelgen Halyq Komıssarlary Keńesiniń úndeýin oqydyńdar ma? – Ústel ústindegi gazetti alyp, búkteýin jazdy. – Mine, qarańdar: «Ýaqytsha Jumysshy jáne Sharýa úkimetiniń gazeti»! Kúni keshegi, 24 qarashadaǵy sany. Mańyzdy jańalyq osynyń betinde jarııalanǵan kórinedi.

Kelgenderge bul gazet beımálim, ondaǵy jańalyq mazmuny beıtanys eken. Qart kúresker onyń mán-jaıyn ózi túsindirýge kóshti.

– Arnaý «Reseı men Shyǵystyń barlyq  eńbekshi musylmandaryna!» dep atalǵan, – dedi gazettegi taqyrypty nuqyp.

Myna otyrǵandar – Álıhannyń ertegisine eltýshiler – tyńdasyn! Mine: «Joldastar! Baýyrlar!» dep júrekke tıgize bastaıdy. Reseıde uly oqıǵalar bolyp jatqanyn aıtady. Odan ary – bóten elderdi bólshektep bólip alý maqsatynda bastalǵan qandy soǵys aqyryna taıap keledi delingen.

– Álem halyqtaryn qulyna aınaldyrǵan quzǵyndar bıligi qulap barady! Ezgi men quldyqtyń kónergen ǵımaraty orys revolıýııasynyń soqqysy astynda qaqyrap qaýsap barady!  Ozbyrlyq pen ezip-janshý álemi sońǵy demderin alýda! Qalaı?!

Qarataev rýhtana sóılep, artynan ilesken izbasar kúreskerlerine masattana qaraıdy.

– Jańa ómir, eńbekshiler men azattyq alýshylardyń ómiri týyp keledi!  Al osy revolıýııanyń basynda jumysshy jáne sharýa úkimeti, Halyq Komıssarlarynyń Keńesi tur. Bul – fakt, onymen sanaspaýǵa bolady dep qalaısha oılaısyńdar?!

Ol ózi qatty ılanǵan senimmen sóılep otyr. Búkil Reseıdi Jumysshylardyń, Soldattardyń jáne Sharýalardyń Revolıýııalyq Keńesteri jaýyp ketken. Eldegi Ókimet bıligi solardyń tilegindegi halyq qolynda. Reseıdiń eńbekshi halqynda bir ǵana tilek bar.  Ol – adal da ádil beıbitshilikke qol jetkizý. Túsine me muny Ǵubaıdolla men onyń inileri? Jáne bir tilek – bostandyqty jeńip alǵylary keletin dúnıe júziniń ezilgen halyqtaryna kómektesý. Igi nıet degen osyndaı-aq bolar!

Bilsin osynaý jas qaıratkerler: bul qasıetti iste Reseı jalǵyz emes. Orys revolıýııasy ortaǵa tastaǵan azattyqtyń uly uranyn Batys pen Shyǵystyń bútkil eńbekshileri ilip áketip jatyr. Evropanyń soǵys qaljyratqan halyqtary beıbitshilikti ańsap, álden-aq Reseıdegi jeńimpazdarǵa qol soza bastady. Batystyń jumysshylary men soldattary ımperıalızm qamaldaryn shabýyldap, soıalızm týy astyna jınalýǵa kiristi. Al alys Úndistan, kádimgi Evropanyń «oqyǵan, kózi ashyq» jyrtqyshtary ǵasyrlar boıy ezip kelgen úndi eliniń tap ózi, mine sol el – óz Depýtattar Keńesin uıymdastyra otyryp, jırenishti quldyq qamytyn ıyǵynan ysyryp tastaı kele, Shyǵys halyqtaryn kúreske jáne azattyqqa shaqyrýda! Olar, mine,  kóterilis týyn aspandata jelbiretip te qoıdy!

Oı júgirtip kórsin osynaý qazaq qamyn jeýshi jastar: búgingi bılik kapıtalıstik talan-tarajǵa salý men ozbyrlyq jasaýdyń patshalyǵy kúırep jatqanyn aıtady. Búgingi bılik mynany bilip aıtyp otyr: ımperıalızm jyrqyshynyń tabanynyń astynda jer órt bolyp janyp jatyr!

– Osynaý uly oqıǵalarmen betpe-bet turyp, biz sizderge – Reseıdiń jáne Shyǵystyń eńbekshileri men jarly-jaqybaı musylmandaryna – óz úndeýimizdi arnaımyz deıdi jańa ókimet.

Mine olar úndeýin kimge qaratyp aıtýda, muqııat qulaq salsyn aldyndaǵy  el qyzmetine jegilgen qaıratkerler: jańa ókimet júrekjardy sózin arnaǵandar ishinde  Reseı musylmandary –  Edil boıy men Qyrym tatarlary, Sibir men Túrkistannyń qazaqtary men sarttary, Zakavkaze túrikteri men tatarlary, Kavkazdyń sheshenderi men taýlyqtary, Reseıdiń patshalary men ezýshileri tarapynan meshitteri men ǵıbadathanalary qaýsatylǵan, dinı ılanymdary men ádet-ǵuryptary aıaqqa taptalǵan barsha jurt bar. Ilik qylatyndaı neni syltaýlatarǵa bolar? Bárin eskerdi emes pe?!

El qyzmetine jegilgen,  Baqytjan sultannyń aldyna sol qyzmetterine oraı kelip otyrǵan  qaıratkerler tis jarmaı aýzyna qaraýda. Shynynda, jalpyǵa arnalǵan úndeý...

Sol úndeýdi dáripteýin jasamys sultan jastyq qushtarlyqpen sabaqtaı tústi. Tyńdasyn myna álıhanshyl azamattar: «Osydan bastap sizderdiń dinı ılanymdaryńyz ben ádet-ǵuryptaryńyz, sizderdiń ulttyq jáne mádenı mekemelerińiz azat jáne qol suǵýǵa bolmaıtyn derbestikke ıe dep jarııalanady. Sizderdiń buǵan quqtaryńyz bar. Bilip qoıyńyzdar, sizderdiń quqtaryńyz, Reseı halyqtarynyń barlyǵynyń quqtary sekildi, revolıýııanyń jáne onyń organdarynyń – Jumysshy, Soldat jáne Sharýa depýtattary Keńesteriniń  barsha kúsh-qýatymen qorǵalady». Bul nemene, kepildik emes pe?!

Jansha Pıterdegi tóńkeris kúnderinde bastan keshken qyzý pikirtalastarǵa toly kezdesýlerdi ishteı esine alyp: «Sóz júzinde ǵana bolýy yqtımal», – dep oılady. Biraq eshteńe demedi, serikteri tárizdi, jaq ashpaı tyńdaı berdi.

– Kelińder, baıybyna baraıyq bul máseleniń. Ańǵardyńdar emes pe,  Úndeýdi jarııalaýshylar osy revolıýııany jáne onyń tolyq ókiletti úkimetin qoldaýǵa barshamyzdy shaqyryp tur ǵoı!

Qarataev taǵy mátinge úńildi. Nazar aýdarsyn aldynda otyrǵan inileri: olar shyn júrekten shyqqan sózdi kúlli Shyǵys musylmandaryna, parsylar men túrikterge, arabtar men úndilerge, Evropanyń toıymsyz jyrtqyshtary júzdegen jyldar boıy bastary men múlikterin, bostandyǵy men otanyn saýdaǵa salyp kelgenderdiń barlyǵyna, dúnıejúzilik soǵysty bastaǵan tonaýshylar elderin bóliske salmaq bop turǵan barsha jurtqa arnaǵan. Sol barsha jurtshylyqqa olar mynany málimdeıdi: taqtan qulatylǵan patsha jasaǵan jáne bılikten taıdyrylǵan Kerenskıı qýattaǵan Konstantınopoldi basyp alý jónindegi jospar men qupııa kelisimder búginde jyrtyp tastaldy jáne typ-tıpyl joıyldy. Rossııa Respýblıkasy jáne onyń úkimeti – Halyq Komıssarlary Keńesi – bóten jerlerdi basyp alýǵa qarsy:   Konstantınopol musylmandardyń qolynda qalýǵa tıis!

– Qane, esterińe túsirińdershi, – dedi sultan qysyq kózderin jigitterge kezek tastap, – bizge de keregi osy emes pe edi? Endi qasıetti Stambýlǵa eshkim aıqysh-kreshimdi aparyp qadasam dep kóz tikpeıdi.

Jigitter bas ızedi. Jańa ókimettiń janashyry, durysynda, Ýaqytsha úkimetti myltyq istigimen tóńkerip tastap, jańa ókimet tizginin qolǵa alǵan bolshevıkterdiń qataryna kirgen qart sultan soǵan qatysty dáriptemesin jalǵastyra berdi. Keńes ókimeti taǵy mynany málimdegen dedi ol: parsy elin bóliske salý týraly kelisim de jyrtylyp, joıyldy. Soǵys qımyldary toqtatylysymen, áskerler Persııadan shyǵarylatyn bolady, sóıtip parsylarǵa óz taǵdyryn ózderi emin-erkin aıqyndaý quqy qamtamasyz etiledi. Qazaqqa bir taban taqaý myna málimdemesine de qulaq túrgen jón: Túrkııany bóliske salý jáne odan Armenııany tartyp alý týraly kelisim jyrtyp tastaldy jáne joıyldy. Soǵys qımyldary toqtatylysymen, armıandarǵa óz saıası taǵdyryn erkin aıqyndaý quqy qamtamasyz etiledi. Bulardan qandaı qorytyndy týady?

– Reseı jáne onyń revolıýııashyl úkimeti eshkimge qater ákelmeıdi! Álginde atalǵan barsha jurtty jańa ókimet eshqandaı da quldyqqa túsirmeıdi. Ondaı  qaýip keńes ókimetinen emes, basqa jaqtan kelmek.

Bákeń kózin gazetten aıyrmaı, suq saýsaǵyn bezeı, ekpindete sóıledi:

– Ondaı  qaýip bizge evropalyq ımperıalızm jyrqyshtarynan kelýi yqtımal. Ondaı  qaýip otanymyzdy osy ýaqytqa deıin tonaǵan jáne talan-tarajǵa túsirgen, ózderiniń basybaıly otaryna aınaldyrǵan patshashyl jyrqyshtar tarapynan áli kúngi tónip tur! Bildińder me?

Ǵubaıdollaǵa, odan Halel men Janshaǵa barlaı, synaı qarady. Sosyn qaıtadan gazetti mazmundap ketti. Keńes ókimetiniń barsha jurtty óz elderiniń jyrtqyshtary men ezýshilerin tóńkerip tastaýǵa úndep otyrǵanyn áńgimeledi.

– Eski álemniń ustyndaryn soǵys pen kúırep-kúızelý qaýsatyp-taptap jatqan qazirgi sátte – kúlli álem ımperıalıst-basyp-alǵyshtarǵa qarsylyq sezimge tunyp,  kúıinip turǵanda, narazylyq ushqyndary revolıýııanyń qýatty jalynyna aınalyp bara jatqanda, ózge el basqynshylarynyń ezgisinen tıtyqtaǵan jáne azap shekken úndi musylmandary da óz ezýshilerine qarsy kóteriliske shyqqanda, – budan ári úndemeı qalýǵa bolmaıdy!

Al úndemeı qalmaýdyń jolyn keńes ókimeti mynandaı áreketter jasaý dep biledi, tyńdasyn myna sııazshyl jastar: ýaqytty tekke ótkizbeńizder deıdi jańa bılik, jer-sýlaryńyzdy basyp alǵan jaýlaýshylardan arylyńyzdar, olardyń aram qoldaryn ıyqtan sypyryp tastańyzdar! Olarǵa óz týǵan oshaqtaryńyzdy budan ári tonaýǵa jol bermeńizder! Óz elderińizdiń qojaıyny ózderińiz bolýǵa tıissizder! Sizder óz ómirlerińizdi óz qalaýlaryńyzben qurýǵa tıissizder! Sizder buǵan qaqylysyzdar, óıtkeni sizderdiń taǵdyrlaryńyz óz qoldaryńyzda! Mine qandaı bul úndeý! Bildińder me?

Taǵy da nazarlaryn aýdarsyn, jańa úkimet barsha jurtqa: «Joldastar! Baýyrlar!» deıdi. Ózderiniń demokratııalyq álemge adal, tabandy da sheshimtal sezimmen bettegenin aıtady. «Biz álemniń  ezilgen halyqtaryna óz Týymyzben bostandyq ákele jatyrmyz»,  – deıdi. Álemdi jańartýdy kózdegen osy jolda bútkil Rossııa musylmandarynan,  Shyǵys musylmandarynan janashyrlyq pen qoldaý kútemiz dep jar salady. Júrekjardy sóz osyndaı-aq bolar.

Qarataev gazetti jaýyp, kezdesýdi qorytqandaı boldy:

– Biz Oral sovdepinde, ıaǵnı jumysshy men sharýa depýtattarynyń keńesinde  bul úndeýdi tııanaqty talqylap, naqty sheshimder qabyldamaqpyz. Tap sondaı isti jer-jerde jasaý jón.

Ózine izashar aǵa retinde úmit arta kelgen kúresker serikterine súzile kóz tastady.

– Paıdasyz, ári keńes ókimetine qarsy, demek, qazaqqa zalaldy jınalysqa barmaýǵa keńes berem, – dedi, – durysy, keńes ókimeti aýqymynda avtonomııa alýdy jaqsylap oılastyrý. Soǵan ter tókkenge jazsyn...

Izashar aǵa úmitti aqtamady. Ǵubaıdolla kúrsindi. Halel men Jansha bir-birine qarady.

Baqytjan da áńgimesin damytpady. Munyń aqyl-keńesi bularǵa kereksiz sekildi. Orynborda ótpek jalpyqazaq quryltaıynyń jaı-japsaryn aıtyp, birge qatysýǵa shaqyryp otyrǵan keıingi urpaq ókilderi keri úgitke kónbek emes-aý... Ózinen kóp kishi, ortalyqta burq-sarq qaınaǵan qorǵamdyq-saıası qazan ishindegi úderisti kórip kelgen Jahanshah ta,  osynaý óńirdegi eldi uıystyrý isine belsendi aralasyp júrgen Ǵubaıdolla men Halel esimdi aǵaly-inili ispetti osynaý jigitter de, shyntýaıtyn aıtqanda, odan aqyl suraı kelmegen-di. Sondyqtan da olardyń tarapynan sultannyń keńesine qulaq asý qulqy tanytylmady. Solaı bolaryn jazdan beri soıal-demokrattarmen pikirles bolyp, aqyry bolshevıkter partııasy qataryna kirgen qart kúresker de shamalaǵan sııaqty...

 

6.

Kóktemnen beri kórinip qalyp júrgen pikir alýandyǵy aqyry jurtty eki qıyrǵa bastaǵanyn, osy oraıda qadirmendi el aǵasynyń ózderinen tap qazir tym alshaqtap ketkenin aıqyn olar uqty.

Bálkim, mundaǵy bas sebep – Bákeń men Álekeńniń kópten jaraspaı kele jatqandyǵy  bolar? Múmkin.

Biraq olar jeke bastarynyń arazdyǵyn, álde, biletinderdiń aıtatynyndaı, alys atalary arasynda oryn alǵan qandy oqıǵaǵa baılanysty tuqym qýalaǵan óshtik sezimderin boılaryna bıletýge tıis pe edi? Ondaıdyń bárin búgingi el basyna týǵan syn saǵatta umyt qaldyrýy kerek edi ǵoı! Olar kórseter naǵyz tektilik pen bekzattyq sonda kim-kimdi de razy etpes pe edi... Átteń...

Álekeńniń jalpaq elden ókilder jıyp, qazaq bolashaǵyn talqylaýǵa muryndyq bolýyna qalaı qoldaý kórsetpessiń. Ol kóptiń kókeıinen shyqty. Endi, bári bas qosqanda, ortalyqtan dúmpigen anarhııa seline tosqaýyl turǵyzý qajet. Quryltaı sony sheshýge tıis.  Olar osy oımen Orybordy betke ustady...

Biraq,  másele – birden sheshimin tabardaı op-ońaı emes bop shyqty.  Eń bastysy, bular qudaıdaı senip kelgen Álekeńniń ózi qazirgi tańda derbes avtonomııa alý múmkindigine senbeıdi eken.

Jansha túsindi.  Túsindi de, onyń bul saqtyǵyn ishteı aqtady: Álekeńniń onysy saıası kóregendiginen, naqty ahýaldy jan-jaqty saralaı bilgendiginen tárizdi...

Ol Álıhanmen kúzge salym Petrogradta kezdesken. Álıhan gýbernııa komıssarlarynyń memlekettik májilisine kelgen-di. Sol saparda Álekeń sondaǵy musylman qaıratkerlerimen edáýir pikirlesken. Janshamen de sóılesti, aǵymdaǵy saıasat jyqpyldaryn ekeýlep biraz taldasqan edi. Tashkentten jetken jas, jas ta bolsa bas Mustafa Shoqaev Túrkistan óńirindegi ahýaldan tyń aqparat berdi. Ekeýi de odan Tashkenttegi orys saıası partııalarynyń áreketteri men Ýaqytsha úkimet komıtetiniń isteri jáne jergilikti halyqtardyń uıymdary jaıynda mol maǵlumat tyńdady. Sondaǵy estigenderi olarǵa ártúrli áser etken tárizdi.

Orys saıası partııalarynyń belsendilikteri men musylman uıymdarynyń keı rettegi enjarlyqtary, ári, eń jamany,  musylman uıymdarynyń ózara alaýyzdyqtary Álekeńniń Túrkistan jaıynda buryndary qalyptasqan oıyn bekite túsken bolatyn.

Sondyqtan da ol osy kúzde Sibir avtonomııasyna qosylýǵa áreket etti.

Al Tomdaǵy Sibir sezinen oralǵanynda, jolshybaı Semeı men Ombyǵa soǵyp,  qazaq azamattaryna jaǵdaıdy túsindirdi, qazaq saıası partııasyn qurý sharalaryn júrgizdi.

– Bizge jeke avtonomııa talap etý tıimsiz, – dedi ol jas úzeńgilesterine. – Sebebi ony basqaratyn adamdarymyz jetkiliksiz. Tarıh qazaq jurtshylyǵyn oǵan daıyn etpedi.

Ombyda bul kezde odan ózgeshe oılaıtyn bir top jigit uıymdasa bastaǵan. Olardyń ishinde Petrogradtan kelgen Kólbaı Toǵysov bar-dy. Ortalyqtaǵy burq-sarq qaınaǵan qym-qýyt saıası tirshilik arasynda júrip túıgeni mol Kólbaıdyń  soıalıstik partııalar jaıynda aıtqan oń pikirine sol ózgeshe oılaıtyn bir top jigit qulaǵandaı-tyn. Solardyń ishinen jınalysqa* kelip otyrǵan, Kólbaımen pikirles Shaımárden Áljanov, Muqan Áıtpenov syndy jigitter de Álıhannyń sózin qabyldaı qoımady. Qastarynda otyrǵan Kólbaı qarasur júzi qatqyldana, yzaly aqyryn únmen:

– Daıyndamadyq deseıshi.... – degende, maquldap bas ızesti.

 

*Omby qazaqtarynyń jınalysy 1917 jylǵy 31 qazanda boldy.

 

Álıhan óz oıyn sabaqtap jatty. Ol dál qazirgi sátte eldik qyzmetter atqara alatyn bilimdi azamattardyń azdyǵyn áńgime etti.

– Ondaılardy ázirlep alýǵa ýaqyt kerek, – dedi.

Onysyn jaqtyrmaı, zalda otyrǵandardyń biri:

– Osy ýaqytqa deıin aı qarady ma eken, – dep kúńk etken.

– Syrtta otyryp, quzyryndaǵy gazettiń qulaq kúıin keltirip turdy, sóıtip, ishtegi jurtty aıaqtan shalyp otyrýmen shuǵyldandy.

Kólbaı qolyn keýdesine aıqastyryp, myrs etti. Onyń dál qasynan bir mosqal kisi:

– Jigitter, bos áńgimeni qoısańyzdarshy, sóz tyńdaıyq, – dedi.

Álıhan minberden:

– Adamdarymyzdy daıyndap, avtonomııa alýǵa ázir bolǵanymyzda, – dep, sańqyldap jatty, – Sibirden bólinýdi talap ete alamyz. Olar qarsylyq qylmaıdy. Óıtkeni Sibir seziniń baǵdarlamasyna bul másele – qazaqtyń avtonomııa alatyny – anyq jazylǵan.

Onyń oıynsha, Sibirmen biriksek, bizde bári bolady – aqsha da, erkindik te.

– Bizdiń kórshi mujyqtar Sibir avtonomııasyna qosylýǵa daıyn.

Al qazaqqa jeke avtonomııa suraýdy dál qazirgi tańda ol durys kórmeıdi. Qazirgi tańda, onyń ılanymynsha, Sibirmen bir bolǵan qolaıly.

– Búgin qolda nadandyqtan basqa nemiz bar, – dedi ol. – Sibir dýmasynda ıakýt, býrıattarmen birlessek, kópshilik bolamyz, quryǵanda teń bolamyz. Sonda sózimiz ótedi...

Sol tusta jurttyń eńsesin kóterip tastaǵan bir jańalyq habar gýlep turǵan-dy. Tashkent jaǵyndaǵy buratanalar ózge kirme jurt ókilderimen bas qosyp, Túrkistan avtonomııasyn jarııalap jibergen kórinedi. Onda qazaq kóp. Endeshe, Ibir-Sibirdi qoıa turyp, óz aǵaıyndarymyzben bas qosqanymyz jón emes pe?!

Álıhan bul oıdy qoldamaıdy.

– Túrkistan avtonomııasyna qosylý máselesin alsaq,  ol degeniń – Túrkistan avtonomııasyna qosylý áreketin aıtam – qoıyn-qonshyńa tas toltyryp alyp, Ertiske qoıyp ketkenmen birdeı. Sýǵa batasyń da ketesiń. Nege? Óıtkeni olar bizden on ese qarańǵy jáne artta qalǵan!

Kólbaı  kúldi. Yzalana kúldi. Ol Túrkistan óńirinde biraz turǵan, ólke musylmandarynyń alǵashqy quryltaıyn ótkizýge belsene qatysqan, sol quryltaı sheshimimen jiberilgen on eki delegattyń biri bolyp, Máskeýdegi Búkilrossııalyq musylmandar sezine qatysqan. Tapqan eken «qarańǵyny». Putqa tabynǵan sibirlikterden musylman qazaqty qarańǵy degeni qaı sasqany?! «Artta qalǵan» túrkistandyqtar ishinen ol Máskeýdegi musylman sezine, Petrogradtaǵy sharýalar sezine delegat bolǵan. Máskeýde musylman odaǵynyń atqarý komıteti músheligine saılanǵan. Sodan, Ikomýs quramymen birge baryp Petrogradta turyp, kúni keshege deıin sol mekemede qyzmet atqaryp kelgen. Al myna tóreniń ertegisin qaraı gór...

– Túrkistandyqtardyń  kózi tap osydan da ashyq, – dep myrs etti Kólbaı. – Jalaqor...

«Jalaqor» ol taqyrypty odan ári damytqan joq. Aldaǵy aıtýly oqıǵaǵa daıyndyq jasaý máselesin sóz ete jóneldi.

– Sibir avtonomııasynan óz úlesimizdi alyp otaý shyǵýǵa daıyndalýymyz úshin partııa qurýymyz kerek. Partııa erteńgi Quryltaıshy Jınalysqa depýtat saılaýdy oıdaǵydaı ótkizý úshin de qajet...

Sonda, Ombyda, top arasynan sýyryla shyǵyp, onyń aıtqandaryna Sháımárden qarsy shyqqan. Ol sondaǵy oqýshy jastardyń ózderi úsh-tórt jyl ilgeride qurǵan «Birlik» atty uıymnyń alǵashqy jetekshisi-tin.  Kólbaıdyń aıtyp kelgen áńgimesi men sońǵy kúnderi Omby soıal-demokrattaryn da dúrliktirip jibergen ortalyqtaǵy bolshevıkter tóńkeris jasap ornatqan keńes ókimeti onyń kózqarasyn edáýir solaqaılandyrǵan bolatyn.  Sondyqtan da maıtalman saıasatkerdi tańǵaldyryp, onyń keltirgen paıymdaryn osy bir Sháımárden Áljanov degen jigit syn sadaǵyna alyp sóılegen.

Biraq Sháımárdendi ózge sóıleýshiler qostaı qoımady. Sheshenderdiń bári bedeldi qaıratker Álekeń Bókeıhanovtyń ýájderine qulady. Sibir seziniń egjeı-tegjeıin áńgimelep bolǵannan keıin, Alash atty qazaq saıası partııasyn qurý jóninde sóılegen baıandamashyny zańger Aıdarhan Turlybaev qýattady. Bul máseleni endi keshiktirýdiń esh reti joq ekenin aıtty. Aǵaıyndy Asylbek jáne Murat Seıitovter, Maǵjan Jumabaev, Bekmuhamed Serkebaev, Dinmuhamed Ádilov te qoldady.

Sodan úsh jumadaı ǵana ilgeride kúlli jastar uıymdary bastaryn qosyp sezderin ótkizgen, Dinmuhamed-Dinshe sonda birikken uıymnyń  basqarýshy organyna saılanǵan. Mine sol Dinshe jastyq jigermen qyzýlana sóılep, partııanyń qajet ekenin aıtty. Jazdaı Qoshmuhamed-Qoshke  Kemeńgerov ekeýi oblystyq qazaq atqarý komıtetiniń tapsyrmasymen Aqmolada bolyp, el ishinde jumys júrgizgen.  Sondaǵy Sáken Seıfýllın, Birmuhammed Aıbasov sekildi kózi ashyq jas azamattarmen oblystyq komıtettiń tapsyrmasyn oryndaý oraıynda tize qosyp, úıezde qazaq jınalysyn ótkizýge, qazaq komıtetin qurýǵa atsalysqan. Jastar uıymyn qurǵan. Sol jumystar barysynda, qazir naq Álıhan aǵa alǵa jaıyp salyp turǵandaı saıası  baǵdardyń kemshindigin qaı-qaısysy da túısingen edi.

Jalyn atyp turǵan órimdeı jas Dinshe men odan birer kóılek buryn tozdyrǵan, tabıǵatynan oıly, salmaqty Qoshke ala jazdaı Aqmola úıezi óńirinde atqarǵan isterin saralaı kele, shynynda, barshasyn uıytatyn jáne sara joldyń durystyǵyn dáıekteıtin baǵdarsham, men mundalaıtyn shamshyraq joqtyǵyn, sol kemistiktiń ondaǵy qazaq komıtetinde alaýyzdyq týǵyzǵanyn uqqandaı bolǵan. Jaz sońyna qaraı qaıta saılanǵan atqarý komıteti quramyna bulardyń saılanbaı qalýynda da sol  shamshyraqtyń joqtyǵy jatqan eken ǵoı... Árıne, Alash atty partııa týy astyna birigip, qazaq muńyn ıdeıalastarmen birge jyrtý tıimdi bolaryna daý joq.

Kóp pikir aıtyldy. Aqyry, Dala general-gýbernatory úıine jınalǵan qazaq oqyǵandarynyń Álıhanmen Sibir sezinen oralǵan saparyndaǵy kezdesýi Alash partııasynyń quryltaıshy jınalysyna ulasty. Partııanyń Aqmola oblystyq  komıteti saılandy. Obkom quramyna Aıdarhan Turlybaev, Asylbek Seıitov, Maǵjan Jumabaev, Marat Samatov, Bekmuhamed Serkebaev, Ermek Muqyshev, Erejep Itbaev, Murat Seıitov, Jubanysh Tileýlındermen birge Dinshe Ádilov pen Qoshke Kemeńgerov te kirdi.

Olar jumysqa qyzý kiristi. Az kúnde bes úıezdik komıtet qurdy. Quryltaıshy jınalysqa saılaý ótkizýge baılanysty, Omby úıezindegi  aýyl-aýyldy aralap, túsindirý jumystaryn júrgizdi.

Bul kezde Kólbaı Toǵysov, Múqan Áıtpenov,  Sháımerden Áljanov  bastaǵan solshyl jigitter de qarap qalǵan joq. Olar bılik basyna kelgen bolshevıkterdiń baǵytyn eskere otyryp, qazaqqa soıalıstik partııa kerek dep sheshti.

– Mynalar aıtyp júrgen Alash partııasy ondaı bola almaıdy, – dedi Kólbaı. – Ári, tap qazirgi ahýalynda, ol qazaqtyń basyn biriktire de almaıdy. Bular alash atynyń qadirin ketirdi. Kezinde men sonaý birinshi revolıýııa jeńiliske ushyraǵan jyldary kópke belgili azamattardyń «Alash» degen ataýdy tý etip kóterip, kózi ashyq jigitterdi ortaq iske jumyldyrǵysy  kelgenin kórip, qyzyqqan edim. Alaıda ol da bir tez aıaqtalǵan baıansyz is boldy. Sonda, eldiń birligin kórsetý maqsatynda, byltyr ózim osy ataýmen gazet shyǵardym, biraq, maqsatymnyń údesinen shyǵa almadym. Bular meniń kóktemde toqtap qalǵan gazetimniń atyn paıdalanyp, jalpy qazaqty biriktiretin uran etpek. Meıli der em, biraq, baıqap kelem, tirlikteri oǵan uqsamaıdy. Olar tek dáýlettilerdiń ǵana qamyn oılaıdy. Al bizge qalyń buqarany sońymyzdan erte alatyndaı, bolshevıkterdiń jolyna kelińkireıtin partııa qurý lázim.

Olar birneshe márte bas qosyp, qurmaq partııalarynyń baǵyt-baǵdaryn talqylady. Baǵdarlama jasady. Kúlli halyqtyń basyn bir maqsatqa toǵystyrý maqsatymen, partııanyń atyn «Úsh júz» dep qoıdy. Shartaraptan ókilder shaqyryp, sezderin ótkizdi. Partııanyń ortalyq komıtetin saılady. «Úsh júz» partııasynyń sózin sóıleýge tıis baspasóz quralyn – óz gazetin ashý máselesin qarastyrdy. Sol oraıda «Alash» partııasynyń Omby komıtetimen aıtysqa tústi.

Aqyry, Ombylyq alashshyldar Orynborǵa hat joldap, «Qazaq» gazeti betine partııanyń baǵdarlamasyn jarııalaýdy surady.

Al «Alash» partııasynyń baǵdarlamasy áli jasalmaı jatqan edi. Ony jazyp shyǵý Petrogradtaǵy musylman keńesine saılanǵan qazaq delegattaryna jalpyqazaq seziniń sheshimimen júktelgen bolatyn. Alaıda ortalyqta qyzmet atqarý úshin Petrogradqa qazaqtardan jalǵyz Jansha Dosmuhamedov qana bardy.

Oǵan Ikomýsta qyzý jumys atqarýǵa týra kelgen. Musylman odaǵy atkom tóraǵasynyń orynbasary laýazymyndaǵy mindetteri óz aldyna, Ýaqytsha úkimet tarapynan Reseıdiń Respýblıka dep jarııalanýyna baılanysty da, qosymsha jumystar týyndaǵan. Rossııa Respýblıkasynyń Ýaqytsha Keńesi jasalmaq-ty. Zańnamalyq usynystar ázirleýge qatysýy bar, basqa da qosymsha qyzmetiniń kóptigine baılanysty, jalpyqazaq seziniń tapsyrmasyn jalǵyz ózi oryndaýdyń reti kelmeıtini aıqynǵa aınalǵan. Al Quryltaıshy Jınalysqa saılaý ýaqyty bolsa – taqalyp qaldy. Sondyqtan, óz uǵymyndaǵy negizgi baǵdarmalyq baptardyń mazmunyn Orynborǵa hat arqyly jetkize otyryp, bul mindetti atqarýǵa taǵy adamdar tartqan jón bolmaǵyn habarlaǵan. Ol – qyrkúıektiń orta tusy edi.

Eki aıdan keıin ony orynborlyqtar júzege asyrdy. Partııa baǵdarlamasyn jasasyn dep sezde belgilengen adamdar bas qosa almaǵandyqtan, olardyń tarapynan bul mindettiń oryndalmaıtyny anyqqa shyqqanda, máseleni Álıhannyń ózi qolǵa aldy. Ne kerek, Álekeń, Ahmet, Mirjaqyp, Eldes, taǵy birer jigit bas qosyp, «Alash» ustanbaq joldy jazyp shyqty.  Joba gazette basyldy.

Bul bir der kezinde istelgen sharýa edi. Quryltaıshy Jınalys saılaýyna kirisken  jergilikti komıtetterge basshylyq etip alýǵa jaqsy boldy. Saılaý ótti. Baǵdarlama boıynsha arnaıy jıyn ótkizilmese de, ókiletti adamdar bas qosqan partııalyq quryltaıda bekitilmese de, jurt ony ulttyq qurylysta ustanar negizgi baǵyt retinde qabyldady. Nátıjesi jaman bolǵan joq. «Úsh júz» de, bolshevıkter de saılaý nátıjesinde «Alashtyń» qasynda jip ese almaı qaldy...

 

7.

Degenmen, jeltoqsan jalpyqazaq quryltaıyna jurt partııalyq emes, eldik máseleni qaraýǵa jınalyp otyrǵan. Barshasyna málim, jaǵdaı saıası uıymdardyń aıtys-tartys, pikirtalas, oı jarystyrý áreketterin tar arnaǵa túsirgeli qashan... Mine, on shaqty kún boldy, tuǵyrnamasy qazaq qozǵalysyna bóten bir partııa ortalyq ókimetti zańsyz basyp aldy. Endi ártúrli kúsh ózinshe uıysyp jatyr. Qazaqqa mundaıda qalaı etý kerek? Myna jan-jaqtan tóngen qıly qater tusynda ańǵal, beıǵam, negizinen kóshpendi qazaq qandaı jol tańdaýǵa tıis? Kimmen jaqyndasqan jón? Sibir óz avtonomııasyn jarııa etti. Oǵan qazaq qosylady degen hattama bar. Túrkistan da óz avtonomııasyn jarııa etti. Onda qazaq kóp, biraq tap sol avtonomııa qazaqqa qanshalyqty qajet? Atty kazaktar uıystyryp otyrǵan Ońtústik-Shyǵys odaq bar, qazaqqa bul qanshalyqty tıimdi bolýy múmkin?

Mine,  osylar jaıynda Álıhan Bókeıhanov úlken baıandama jasady. Qazaq eliniń derbestikke jetý jolyn sypattaıtyn baıandamasyn júıeleı taratty. Sol rettegi ózekti saıası oılardy aıan qyla kele, ol óziniń kúni keshegi alǵashqy quryltaıǵa deıin bekem ustanyp kelgen kadettik kózqarasynan aınyǵanyn jarııa etip, sebebin de aıtty.

Bul kópshilikti qyzyqtyratyn jańalyq edi. Zalda otyrǵandar da, sezdiń jumysyna syrttan, ózge qalalardan qulaq túrgender de sonaý habarǵa eleń etti. Ózara talqylady, biri maquldady, ekinshisi ókinish bildirip, kelesisi beıtarap qalyp tanytty. Óıtkeni ol halyq bostandyǵy partııasynyń baıyrǵy múshesi-tin. Samara sekildi iri qalada uıysqan bólimshesin basqarǵan, al bıylǵy kóktemde ortalyq komıtetiniń quramyna saılanǵan belgili qaıratker edi. Sóıtken Bókeıhanov konstıtýııashyl-demokrattar partııasynan ketti, at-quıryǵyn birjola úzisti. Jurtty osynyń mán-jáıi áýestendirgen-di.

Álekeńniń ózi muny aıqyn mysaldarmen dáıektedi. Sebebi, eshkimge qupııa emes, kadet partııasy – jerdiń jeke menshikte bolýyn jaqtaıdy. Al bul qaǵıdat qazaq úshin zalaldy, bul – az jylda qazaqtyń jerin sypyryp satyp alyp, ózin sympıtyp jalańash qaldyrý joly. Ondaı keıip bashqurt basyna tústi emes pe, endi qazaqqa kadetter jetegimen júrip, tap solarsha aldaný jaramaıdy...

– Kadetter birtutas, bólinbes Reseıdi qurmaq, al biz, alash urandy jurt – jıylyp, ult avtonomııasyn tikpekpiz, – dedi ol odan ári. – Kadetter rýhanı isti ýysta ustaý jaǵynda, al biz, qazaq isin kórkeıtkimiz keletin azamattar, – dindi memleketten bólek ustasaq deımiz.

Osyndaı jaǵdaıattar oraıynda Álıhan Nurmuhameduly qajyr-qaıratyn bolashaq táýelsiz qazaq eli qurylysyn jasaý jolynda eńbek etetin Alash partııasyna arnaǵandy jón kórdi...

Paıymdaryn óstip taratyp aıta kele, ol sol joly halyq bostandyǵy partııasynan shyǵatynyn málim etken-di.

– Partııa iri qaıratkerin joǵaltty, – desti orys partııalaryndaǵy úzeńgilesteri, – qazaqtar arasyndaǵy bilimdi, jigerli qoǵam qaıratkeriniń kadetterdi tastap ketýi óte ókinishti-aq.

Keıbireýler ókinish bildirýshiler ýaıymymen kelise qoımady. Ondaılar Orynborda da, Ombyda da bar-tyn.

– Bolshevıkterdiń kadetterdi zańnan tysqary dep jarııalaǵanyn estimedińder me? – dedi biri.

– Ras-aý, – dep kelesisi saýsaǵyn shoshaıta, oıǵa batty, – jazǵy Kornılov búligin de solardan kóretinin bolshevıkter dabyralata aıtyp júrýshi edi ǵoı...

Qoldaý tabyla ketkenine masattanǵan alǵashqysy jańa ókimettiń Petrogradta  búginderi kadetterdiń kósemderi men belsendilerin tutqyndap jatqanyn eske saldy. Sonda, Bókeıhanovtyń qyzmetine syn kózben qaraýshylar:

– Sony estı tura, ondaı partııadan tezirek qashpaǵanda qaıtedi, – desti. – Kadetter qatarynan shyqqanyn meılinshe jarııaly túrde aıan etkeni – ózin qaýipsizdendirý tásili de. Eger ol shyn ıdeıashyl bolsa, o basta kirmes edi ǵoı. Quryǵanda, kúni keshe – mamyr aıynda bolǵan sezde ortalyq komıtetke múshe bolyp saılanýdan bastartpas pa edi.

«Iá, bar bolǵany osydan jarty jyl buryn jasaqtalǵan ortalyq komıtetke múshe bolyp saılanýdan bastartýy kerek bolatyn». – Mundaı saraptamany Álıhan Nurmuhamedulynyń oıda joqta qyzmet baspaldaǵymen zý etip joǵary kóterilip, oblys general-gýbernatorymen shendes laýazymǵa taǵaıyndalýyn kóre almaýshylar aıyzy qana jasap jatty. Óıtkeni, dep paıymdady ondaılar, halyq bostandyǵy partııasynyń burynǵy samoderjavıe ornyna ýnıtarly respýblıka turpatyndaǵy memleket qurýdy jaqtaıtyny da, ulttarǵa tek mádenı avtonomııa bergileri keletini de, jerdiń jeke menshikte bolýyn qalaıtyny da tap sol jańa ortalyq komıtet saılar aldynda eshkimge qupııa emes-ti. Biraq osynaý mansapqor buratana olaı etpedi. Iaǵnı ortalyq komıtet quramyna ol sanaly túrde kirdi. Endi, sol qadamynyń zalaly tııýi yqtımaldyǵyn kórgende, buratana taıpalastarynyń qamyn syltaýratyp, kadet partııasynan tez bastartyp otyr...

Mundaı áńgime ony jaqtyrmaıtyndardyń arasynda qozǵaldy. Al tilektesteri onyń osy ýaqytqa deıin ozyq oıly zııaly jandardy biriktirgen kadet partııasynda, tipti asa qupııa masondar lojasynda bolýyn da, endi baǵdaryn birjolata ulttyq qozǵalys múddesine burýyn da  bıik múdde turǵysynan baǵalap, aqtady.

Alaıda bul tektes máseleler tóńireginde quryltaı delegattary sóz uzartpady, olarǵa qazirgi sát mańyzdy edi. Al qazirgi sátte Ýaqytsha úkimet tarapynan taǵaıyndalǵan, ókilettigi áli kúshinde turǵan Torǵaı oblystyq komıssary ári asa bedeldi saıası qaıratker Álıhan Bókeıhanov qazaq qamyn jep, el bolý sharttaryn oılastyryp turǵan...

Orys pen qazaq ishinde teń dárejede abyroıly úlken kúreskerdiń júrekjardy sózderi – kózqarasy men avtonomııa túrin tańdaýdaǵy qısyndary – delegattar kókeıinen shyqty. Tek endi osynaý salıqaly saıası dáıekterdi negizge alyp, túbegeıli sheshim alýǵa jararlyqtaı naqty usynystar ázirleý kerek.

Muny tııanaqtaý lázim, osy maqsatta sezd erekshe komıssııa qurǵandy jón dep tapty. Quryltaı kún tártibindegi basqa máselelerdi talqylap bolǵansha, komıssııaǵa kirgen azamattar qabyldanbaq qaýlynyń jobasyn ázirlesin...

Sosyn quryltaı kún tártibiniń kelesi babyna kóshti.

 

 

8.

Delegattar halyq aǵartý sharýalary haqynda keleli sóz qozǵap, alda turǵan mindetterdi talqylady. Sodan soń, oqý isi oraıyndaǵy másele jan-jaqty qaralyp, onymen shuǵyldanatyn arnaıy komıssııa quryldy. Osy sharýa bir yńǵaıǵa keltirilip bolǵannan keıin, minbege Mustafa Shoqaev kóterildi. Ol álginde ǵana Tashkent poıyzynan túsken bolatyn. Jetken beti.

Jurt oǵan qyzyǵýshylyqpen kóz tikti. Ońtústikte paıda bolǵan jańa avtonomııalyq qurylymnyń ókili. Qazaq quryltaıyn shaqyrýshy Álıhan Bókeıhanov óz baıandamasynda sonshalyqty oń sıpattamaǵan Túrkistan avtonomııasyn qurýshylardyń biri. Biri emes, biregeıi.

Quryltaı tóraǵasy Qulmanov sóz bererde atap aıtyp tanystyrǵandaı, Qoqan qalasynda jarııalanǵan Túrkistan avtonomııasy úkimetiniń múshesi. Shet eldermen baılanys jasaý bóliminiń bastyǵy, bylaı aıtqanda – syrtqy ister mınıstri.

Orynbor jerine tabany tıgeli ol ózi saıasattaǵy ustazy sanaıtyn Álıhanmen de,  qaıratkerlikterin qurmettep, aǵa tutatyn Janshamen jáne Halelmen de, ózge de qadirmendi azamattardyń birqatarymen sálemdesip, pikirlesip úlgergen. Sezdiń ashylýyna deıin kelgen túrkistandyq delegattardan da, onyń ózinen de sonaý tústik ólkedegi ahýaldy jurt birshama bilip qalǵan-dy.

Sonymen, Mustafa mamyrajaı kóktemde Túrkistan musylmandarynyń alǵashqy bas qosýynda kóshbasshylyqqa kóterilgen bolatyn. Sol birinshi sezde uıysqan ólkelik musylman komıtetiniń, túrkishe – Shýro-ı-Islamııanyń, odan keıingi saıası oqıǵalarǵa oraı onyń qyzmetiniń jańa mazmunmen tolyǵýyna baılanysty ıe bolǵan ataýymen ataǵanda – Ulttyq ortalyqtyń tóraǵasy. Sáýirde ótken alǵashqy quryltaıda jasaqtalǵan musylman komıtetiniń bir aýyzdan saılanǵan jas tóraǵasy.

Ólkedegi zııalylar ony osylaı, jastyǵyna qaramaı, patshalyqtyń qulaýy sebep bop týǵan uıymnyń basyna saılaýdy qosh kórgen-di.

– Mundaı senimderińizge úlken rahmet, – degen-di ol sonda, – alaıda ólkeniń musylmandar odaǵyn basqarýǵa men áli jetilińkiregen joqpyn, aıyp etpeńizder...

Biraq quryltaıshylar Mustafanyń ózin áli tym jas sanap, mundaı laýazymnan bas tartqanyna qaramady. Búkilreseılik musylman komıtetindegi, odan, byltyrdan beri Memlekettik Dýmanyń musylman frakııasy bıýrosyndaǵy qyzmetteriniń jaǵymdy nátıjesinen edáýir habardar bolǵandyqtan solaı etti. Onyń ortalyqtaǵy jaǵdaıdy jáne kúlli Reseı aýmaǵyndaǵy musylman jurttary qozǵalysynyń ahýalyn jaqsy biletindigi túrkistandyqtardyń uıymdyq tynys-tirshiligine paıdasyn tıgizedi dep paıymdady.

Olar qatelespegen-di. Mustafa ózi Pıterden attanarda kóńiline túıgen mindetin – túrkistandyq jurtshylyqty avtonomııalyq rejımde ómir súrýge daıarlaý oraıyndaǵy paryzyn adal óteýge kiristi. Asyqpady, aptyqpady. Tashkentte ult qaıratkerleriniń belsendi shoǵyry áreket etip jatqan. Olardyń birazy doǵarystaǵy general Seıitjapar Asfendııarovtyń úıinde bas qosyp turatyn. Kópten ótip kele jatqan saıası úıirmede, generaldyń maıdannan oralǵan balasy Sanjarmen birge,  kózqarastaryn úılestirip júrgen bolatyn. Úıirme jumysyna stýdent shaǵynda, demalystaryna kelgen ýaqyttarynda, Mustafa da qatysyp ketetin. Revolıýııadan keıingi saıası jaǵdaı solardyń bárin ashyq kúres alańyna alyp shyqqan edi. Muǵalim Sultanbek Qojanov bastaǵan jergilikti zııaly jastar «Birlik týy» gazetin ashýdy materıaldyq-tehnıkalyq jaǵynan  daıyndaǵan. Áýelde Mustafa sol basylymdy basqaryp, nasıhattyq jumysqa kóńil bóldi. Odan, Ýaqytsha úkimettiń arnaıy jasaqtaǵan ólkedegi komıtetimen, Syrdarııa oblystyq atqarý komıtetimen, túrli saıası partııalarmen tyǵyz baılanysa otyryp júrgizgen qoǵamdyq qyzmetter kóbeıe kele, gazettegi jumysyn toqtatty. Revolıýııalyq oqıǵalar Mustafany tez arada-aq býyrqanǵan ózgerister tolqynynyń jalyna shyǵardy. Ol bedeldi saıasatkerlerdiń biri retinde tanyldy.

Qulaǵyn ortalyqqa jiti túrgen bolshevıkter Tashkent Keńesi arqyly bılikti qolǵa alý uranyn kóterdi. Sol tusta Mustafa Ýaqytsha úkimettiń Komıteti quramyna engizilgen-di. Kózi kórdi, elirgen soldattarǵa arqa súıegen bolshevıkter ólkeniń eń bıik úıinde – keshegi general-gýbernatorlyq ǵımaratynda ornalasqan Túrkistan komıtetin qaperine de almady. Týra kireberis aldyna tóńkerisshilderdi jınady. Solar, qalanyń bolshevıkter uıymdastyrǵan turǵyndary, qoldaryna qyzyl mataǵa «Barlyq bılik – Keńesterge!» dep jazylǵan lozýng* kóterip turyp:

 

*jetekshi ıdeıa, basshylyqqa alatyn oı tujyrymdalǵan shaqyrý, uran.

 

– Ókimet Keńesterge berilsin! – degen sózdermen urandatty.

Alańdy  bastaryna kótere, jańǵyryǵy alysqa ketken aıqaıǵa basty. Barsha jumysshy tap pen ásker solardyń jaǵyna shyqty. Mustafa Petrogradtaǵy tóńkeris haqynda oı bólisken shaqtarynda Janshaǵa:

– Bılikti kúshpen basyp alý tájirıbesin bolshevıkter bizde, Tashkentte júzege asyrdy emes pe, – dedi. – Bul on úshinshi qyrkúıekte oryn aldy. Búlikshiler eki kún boıy qojaıyndyq qurdy. Aqyry, Ýaqytsha úkimettiń batyl shara jasaýǵa – qarsylyq kórsetýshilerdi aıaýsyz basýǵa bel býǵany málim bolǵanda ǵana olar aıaǵyn tartty. Sóıtip, Ýaqytsha úkimettiń Tashkentke Bas komıssar general Korovnıchenko bastaǵan senimdi áskerı qol attandyrǵany jaıynda habar jetkende, olar búlinshiligin jyldam tyıdy...

Bas komıssar jaıyndaǵy sheshimniń bastaýynda Mustafa turǵan-dy. Jaz ortasynda Petrograd pen Máskeýde bolyp, gýbernııalyq komıssarlar sezi men Memlekettik májiliske qatysqany Janshaǵa málim ǵoı. Sol saparynda úkimet músheleriniń birqatarymen, ásirese úkimetbasy Kerenskııdiń ózimen Mustafa edáýir máslıhat qurǵan edi. Túrkistandaǵy Ulttyq ortalyq qyzmetiniń baǵdarlamasyn anaý túgeldeı qoldaı qoımaǵan. Biraq bir máselede olar ortaq til tapqan-dy.

– Túrkistannyń ókiletti organdarymen aldyn-ala kelisimge kelmeıinshe,  Ýaqytsha úkimet óziniń qolǵa alǵan reformalaryn ólkege engizýge kúsh salmaıdy, – degen premer, – men bul oraıda sizge kepildik bere alam, joldas Shoqaev.

– Bul habaryńyz bizdi qanaǵattyrady, Anatolıı Fedorovıch, – degen Mustafa. – Tek, muny júzege asyrýdyń naqty sharalaryn oılastyrsaq jón bolar edi.

Anatolıı Fedorovıch maquldaǵan:

– Biz munda Túrkistan isteri boıynsha tikeleı jáne turaqty shuǵyldanyp otyratyn aıryqsha bas komıssarıat quramyz.

Kóńilge qonymdy jospar. Mustafaǵa óte unady. Qýandy. Ýaqytsha úkimet basshysynyń qamqorlyǵyna alǵys sezimin bildirdi. Sosyn Túrkistan komıtetin jergilikti ókildermen tolyqtyra túsý qajettigi jaıyndaǵy oıyn aıtty. Tipti, Komıtet quramyna jergilikti qaıratkerler Shahıslam Shahahmetov pen Ýbaıdýlla Qojaevty engizse degen naqty usynys jasady.

– Asyqpaıyq, – dedi premer, – bul usynysyńyz oryndy, biraq, bizdi tym alqymǵa ala bermeńiz, Shoqaev joldas. Jasyratyn nesi bar, eger tap qazir siz usynǵandaı etsek, ondaǵy jumysshy jáne soldat keńesiniń bizge oppozıııa bolyp shyǵa kelýi ǵajap emes...

Túrkistandaǵy evropalyq azshylyqtyń kóńil-kúıin jaqsy biletindikten, Mustafaǵa úkimetbasymen kelisýge týra keldi. Biraq odan keıingi oqıǵalar alǵa jańa problemalar tartty. Ortalyqtaǵy Kornılov dúrbeleńi, sosyn bıliktiń soǵysty shuǵyl toqtatýdan qashqaqtaýy jáne sharýalarǵa jer berý máselesin sheshe qoımaýy narazylyqty kúsheıte tústi. Osyndaı ahýaldy tashkenttik bolshevıkter men solshyl soıalıst-revolıýıonerler  utymdy paıdalanýǵa tyrysqan-dy.  Ýaqytsha úkimetke senbeýshilikti kúsheıtip, búkil bıliktiń keńesterge berilýin talap etkeni sonda edi ǵoı.

Búlikshilderdi basý úshin Pıterdegi ortalyq úkimet tarapynan shara alyndy. Qazan áskerı okrýginiń qolbasshysy general Korovıchenko Ýaqytsha úkimettiń Bas komıssary laýazymyna bekitilip, Túrkistanǵa jiberildi. Onyń Tashkentke attanǵany habarlanǵan jedelhat qolǵa tıisimen,  Túrkistan komıtetiniń tóraǵasy Nalıvkın qysqa májilis ótkizdi. Ol ólkege bas komıssar taǵaıyndalýyna sáıkes, óziniń Komıtet tóraǵasy retindegi qyzmetiniń aqyryna kelgenin habarlady.

Mustafa men soıalıst-revolıýıoner Vadım Chaıkın Bas komıssarmen erterek jolyǵýdy maqul kórdi. Sol maqsatpen, ony úlken Túrkistannyń kireberisinen qarsy alýǵa shyqty. Poıyzben Aqtóbege deıin baryp, sonda kútti.

Chaıkın ekeýi pikirles-tin. Bir mezet Shoqaev onyń Túrkistan komıtetiniń tóraǵasy laýazymyn atqarýyn qatty qalaǵan edi. Biraq ol, ózge orys saıasatkerleriniń ózine tym buratanashyl, týzemdikter jaıyn oılaǵysh dep, senimsizdikpen qaraıtynyn biletindikten, usynystan úzildi-kesildi bastartty. Sondyqtan bul bıik orynǵa ólkedegi baıyrǵy qyzmetker Nalıvkın aqsaqal taǵaıyndalǵan bolatyn. Mustafa ony da qatty qurmetteıdi. Adal adam retinde.

Jıyrma bir jasynda Vladımır Petrovıch Nalıvkın general Skobelevtiń Hıýa jáne Qoqan joryqtaryna ofıer retinde qatysqan-dy. Aımaqtardy jaýlap alý kezinde generaldyń beıbit turǵyndarǵa qarsy soǵys qımyldaryn jasap asa qatygezdik kórsetken áreketine narazy bolǵan. Skobelevke qarsylyǵynyń belgisi retinde, jıyrma úshke tolar-tolmasta áskerı qyzmetten otstavkaǵa ketken. Sosyn etnografııalyq zertteýlermen shuǵyldanǵan. Jergilikti tilderdi úırenip alǵan. Ferǵanadaǵy otyryqshy halyq turmysyn áıeli ekeýi zerttep, shynaıy sýrettegen kitap shyǵarǵan. Tashkentte ashylǵan tuńǵysh orys-týzem mektebinde, odan muǵalimder semınarııasynda sabaq berdi. Ólke oblystaryndaǵy halyq ýchılıeleri ınspektory boldy. Oqý quraldaryn, sózdikter, ózbek tili grammatıkasyn, ǵylymı zertteýler jazdy. Ekinshi Dýmaǵa Syrdarııa oblysynan depýtat bop saılanǵan-dy. Patshanyń taqtan qulaýyn qýana qarsylady. Qoǵamnyń damýy ońdy bolady, túptiń túbinde elde soıal-demokratııalyq respýblıka ornaıdy dep sendi. Bul osyndaı kisi edi.

Mine sol qartyń shildeniń ortasy aýa Ýaqytsha úkimettiń Túrkistan komıtetine tóraǵa laýazymyna saılanǵan bolatyn. Qyrkúıekte bılikti qolǵa alamyz dep revolıýııalyq komıtet qurǵan Tashkent Keńesimen áýelde qıǵash keldi, artynan kelisim jasaýǵa májbúr boldy. Obaly neshik, Mustafanyń pikirin yqylastana tyńdaıtyn, sondyqtan da onyń Vadımmen birge Bas komıssardy qarsylaýǵa attanýyn maqul kórdi.

Shoqaev pen Chaıkın poıyzdan Aqtóbede túsip, general Korovıchenkony tosyp otyrǵandarynda, ekeýlep edáýir áńgimeniń basyn qaıyrdy. Olardyń ólke bolashaǵyna qatysty kózqarastarynda uqsastyq kóp-tin.

Bas komıssar mingen vagon platformasynda shaǵyn zeńbirek qurýly turǵan. Janynda eki-úsh jas ofıer ǵana bar. General ózimen birge eshqandaı da  qarýly kúsh ákele jatpaǵan bolyp shyqty. Tashkent búlikshileri beker-aq qoryqqan eken...

Olar ólkege Ýaqytsha úkimettiń Bas komıssary bolyp taǵaıyndalǵan generalǵa Túrkistannyń aǵymdaǵy jaǵdaıyn baıandady jáne alda turǵan máseleler men olarǵa óz kózqarastaryn túsindirdi.

Bas komıssar Tashkent ishinde birine biri qaramaıtyn eki bólek qalalyq dýmalardy saılaý jobasynan bastartý jáne orys qoǵamdyq uıymdarynyń Quryltaıshy jınalysqa derbes ókildik saılaýyna jol bermeý máselelerimen birden kelisti. Tipti, Túrkistandaǵy áskerı jasaqtardy Reseıge qaıtaryp, olardy sol jaqtan aldyrylatyn tatar men bashqurt soldattarynan quralǵan áskerı jasaqtarmen almastyrý jobasyn da maquldady. Poıyz ústinde-aq Petrogradqa bul máseleler jaıynda áldeneshe jedelhat salyp jiberdi. Áıtse de bular jol ústinde sheshimin taba qoıar jáıtter emes bolatyn. Degenmen, jańa basshynyń ólke muńyna túsinýshilikpen qaraǵany kóńilge úlken medet edi.

Olar Korovıchenkomen birge Túrkistan ólkesine oraldy. Poıyz 24 qyrkúıekte Tashkentke jetti. Komıtet tóraǵasy Nalıvkın Túrkistan ólkesin basqarý jónindegi Ýaqytsha úkimettiń Bas komıssary jáne Túrkistan áskerı okrýgi áskerleriniń komandashysyn saltanatty túrde qarsy alýdy oıdaǵydaı uıymdastyrdy. Sońǵy paryzyn atqaryp bolysymen, ol otstavkaǵa ketti.

Ýaqytsha úkimettiń Bas komıssary qatysqan Túrkistan komıtetiniń alǵashqy májilisinde Komıtet tóraǵasynyń azamattyq bólim boıynsha kómekshisi Georgıı Iosıfovıch Dorrer:

– Úkimet Komıteti óz jumysynda jergilikti halyqty arqa tutqany durys, – dedi. – Soldattardyń bári – Rossııa turǵyndary, – dep dáıektedi ol bul paıymyn. – Jumysshylar túrkistandyqtar úshin bógde, olarǵa tipti jaqtyrmaı qaraıdy. Mundaǵy orys sharýalary – túgelimen qonys aýdaryp kóship kelgender. Olardy eski úkimet týzemdikterden zorlyqpen tartyp alǵan jerlerge ornalastyryp qoıǵan. Demek, olar – bir-birine jaý. Orys turǵyndarynyń qalǵan bóligi – chınovnıkter men ónerkásipshil saýdagerler ıntellıgenııasy. Ári bular azshylyq bolyp tabylady. Ár júz túrkistandyqtyń myqtaǵanda beseýi ǵana evropalyq bolyp keledi. Demek, olarmen biz sanaspaı tura almaımyz. Revolıýııa dúmpýimen týylǵan jańa Rossııa tek qana federatıvtik respýblıka bola alady, al federaııa Túrkistanda tek qana Túrkistannyń jergilikti halqynyń kelisimimen jáne soǵan súıene otyryp qurylýy múmkin.

Bul óte ádil kózqaras edi, biraq onymen Komıtet músheleriniń bári birdeı kelise bermedi. Mustafaǵa jergilikti jurtshylyq tilegin túsinýge beıim ekenin tanytqandaı kóringen Bas komıssar Korovıchenko, nege ekenin, bul taraptaǵy oıyn ashyq bildirmedi. Uzamaı problema kóbeıe berdi. Jaz ortasynan beri azyq-túlik tapshylyǵyn sezingen ólkede bolshevıkter kúsh ala bastady. Aqyry, Tashkent Bostandyq úıinde, soldattar bılikti basyp alý josparyn talqyǵa saldy. Bul oqıǵa ótý merzimi jaǵynan Petrogradtaǵy 25 qazan dúrbeleńimen tustas boldy.

Petrogradta Jansha kýá bolǵan tóńkeris oqıǵalaryna uqsas alasapyran Tashkentte de oryn alǵan edi. Qazannyń týra jıyrma besinde tańerteńnen garnızonnyń kóterilisi bastaldy. Úkimet jaǵynda ıýnkerler, kadetter, azdaǵan atty kazak bólimderi jáne jekelegen komandalar ǵana qalǵan bolatyn. Bolshevıkter úgitine ergen soldattar men jumysshylar dúleı kúshke aınaldy. Qarsy jaqtar tórt kún boıy shaıqasty. Aqyry, Bas komıssar men Komıtet músheleri qamal ishine tyǵylýǵa májbúr boldy.

Bul kezde Mustafa Eski qalada turatyn. Sol jaqtan Qorǵantóbege qatynap, Bas komıssar Korovıchenkomen kezdesip turdy. Ol kómekshisi Dorrer men Komıtet múshesi Mustafanyń kóterilisshilermen kelissóz júrgizgeni jón dep uıǵardy. Ekeýine óz tarapynan tıisti mindet júktedi.

Alaıda bul múmkin emes sharýa bop shyqty. Bas komıssardyń tapsyrmasyna sáıkes, áýelde  ekeýi bolshevıkter shtabyna barǵan bolatyn. Biraq kelisimge kelý oraıynda mandytarlyqtaı pikirlese almady. Tipti, kelissóz júrgizbekke barǵandarynda, olardyń ózderine qater tóndirgenderin kórip, elirgen toptan áreń qashyp qutyldy. Sosyn, ekinshi ret árekettenip, kóterilisshi jumysshylar men soldattardyń ókilderimen qalalyq dýmada kezdesti. Onda da nátıje bolmady.

Sonda Ýaqytsha úkimettiń Túrkistan komıtetine adal áskerı kúsh Bas komıssar general Korovıchenkonyń buıryǵymen, Bostandyq úıin 27 qazan kúni túnde qorshap alyp, sovdep tóraǵasy men atqarý komıtetiniń sondaǵy múshelerin tutqynǵa aldy. Biraq bul byqsyǵan qolamtaǵa maı quıǵandaı sharýaǵa aınaldy. Artynsha, revolıýııashyl soldattar men jumysshylar úkimettik Komıtettiń Keńeske qarsy jasaǵan áreketine ashý shaqyryp, jappaı kóterildi. 29 qazanda kóterilisshiler qalany basyp aldy.  Bas komıssar men onyń eki kómekshisin qamap tastady. Musylman uıymdaryna da qater tóngendeı...

– Ulttyq ortalyqtyń músheleri ýaqytsha Samarqanǵa oryn aýystyrdy, – dedi Mustafa. – Odan bárimiz Ferǵanaǵa bardyq. Sosyn Qoqanǵa kóshtik...

 

9.

Tashkent bolshevıkteri 1917 jylǵy qarashanyń on besinshi juldyzynda Keńesterdiń úshinshi sezin ótkizip,   jasalǵan tóńkeristi zańdastyrdy. Sosyn ólkeni basqaratyn  úkimet jasaqtaýǵa kiristi.

– Qarashanyń basynda Reseı halyqtary quqtarynyń deklaraııasy jaryq kórdi emes pe, – dedi Mustafa, – ıá, esterińizde shyǵar, ár halyqtyń óz taǵdyryn ózi belgileýdegi  erkindigi men Reseıden bólinip ketýge jáne táýelsiz ulttyq memleket qurýǵa qaqylyǵy jarııa etilgen sovet dekreti shyqqan-dy.  Alaıda bizdiń tashkenttik bolshevıkterdiń is-áreketi oǵan kereǵar edi...

Ólke bıligin bolshevıkterdiń tóńkeris jasaý jolymen basyp alýy qarashanyń 12–15-kúnderi ótken ýlema jamııaty* quryltaıynda tilge tıek boldy. Ýlemashylar quryltaıy jumysyn aıaqtar tusta Keńester sezi ashyldy. Sonda Keńester sezine ýlemashylardyń basshysy Seráli Lapın baryp qatysyp, sóz sóıledi.

 

* ǵalymdar jamıǵaty, ǵulamalar odaǵy, din oqymystylarynyń uıymy.

 

Ol sózinde ólke úkimetin qurýda halyq ókilderiniń  bul iste proporıonal túrde ókildik etýin qamtamasyz etý máselesin alǵa tartty.

Bes-aq paıyzdyq úlesi bar evropalyqtar úshin bul óte-móte tıimsiz edi. Sol sebepti olar jańa ókimettiń jumysshylar men soldattar keńesiniki ekenin basa aıtýmen boldy. Alaıda bes paıyz kirmeniń toqsan bes paıyz jergilikti halyqty bıleımin deýi demokratııany mazaq qylý emes pe?!

Bolshevık Kolesov tosyn paıymdamaǵa tiksine qarady. Jergilikti buratana jurttyń tómenshik mártebesine saı emes osynsha ospadar pikirge de, ony bildirgen týzemdik ójet ókil Lapınge de májilis tóraǵasy retinde óre túregep qarsy turdy. Ol sezdi Lapınniń usynysyn qabyldamaýǵa,  musylmandardy úkimet quramyna engizýden  bastartýǵa shaqyrdy. Óıtkeni, dedi ol, musylmandar proletarlyq turǵyda jetilmegen,  jumysshy-soldat delegattary osyny eskersin jáne solaı  sanasyn...

Musylman komıteti bul kezde Qoqanǵa aýysqan-dy. Qoqannan Mustafa ýlemashylardyń shaqyrýymen Tashkentke keldi. Onda Keńester seziniń shetin sheshimi tilge tıek bop turǵan-tyn.

– Biz bolshevıkter bıligin tanymaq emespiz, – desti olar Mustafa qatysqan jınalysta. – Birigip, máseleni túbegeıli sheshetin ádisti oılastyraıyq.

Sonda olardyń jetekshisi Seráli sóıledi. Bılikti Túrkistan komıtetinen tartyp alǵan bolshevıkterdiń ólkeni basqaratyn úkimet saılaǵan sezine qatysyp, sózin ótkize almaı qaıtqan musylman qaıratkeri sonaý tóńkerisshilderdiń pıǵyly men naqty isine qanyq bolǵandyqtan, iskerlik usynys aıtty. Onysy Túrkistan musylmandaryn biriktirip, bolshevık úkimetiniń de ústinen qaraıtyn odaq qurý jaıynda bolatyn. Mustafa ony birden qoldaı qoımady.

– Asyǵystyq bolar munymyz, Seráli aǵa, – dedi, – aqyldasaıyq áli de...

Alaıda Túrkistan musylmandarynyń ortalyqtary Tashkent pen Qoqan qalalarynda jumys istep turǵan eki uıymynda da ólke bıligin qolǵa alý máselesi jıi aıtyla bastady. Biraq bul nıetti Mustafa oń kórmedi.

– Qolda naqty áskerı kúsh joq, bıliktiń mánisin biletin basqarýshy top ta joq. Mundaı jaǵdaıda qur keýde kergennen ne shyǵady? – dep paıymdady.

Túrkistan komıtetiniń qyzmetin toqtatýy, Bas komıssardyń ózi qasyndaǵy kómekshilerimen jáne Komıtet músheleriniń birazymen birge tutqynǵa túsýi bostandyqta júrgen Mustafanyń baǵasyn arttyrǵandaı bolǵan-dy. Sodan da oǵan orystyń bolshevıkterden ózge saıası partııalarynan usynystar túse bastady.

Eger Shoqaev myrza ólkedegi bedeldi qaıratker retinde muryndyq bolsa, bári – evropalyqtar men musylmandar – bolshevıkterge qarsy odaqtasyp, jańa úkimet qurýǵa qýana kiriser edi.  – Keńester ókimetine narazy toptar bir aýyzdan osyndaı tilek bildirdi. Mustafa muny da qabyl almady.

Ólkede ondaı jumysqa basshylyq jasaýǵa óziniń deńgeıi jetpeıdi dep eseptedi. Jáne sol oıynyń jetegimen, bolshevızmge qarsylyq áreketterdi basqar dep ózine usynys jasaýshylardyń meselin qaıtardy. Óıtkeni, saıası partııalar ókilderiniń usynǵanyna qaramastan, ólkedegi orys áskerleri ózderiniń tóbelerine túrki bastyqtyń shyǵýyn qalamaıtyny oǵan ábden málim edi.

Janshamen ol bul turǵyda pikirles. Halyq komıssarlary keńesiniń 1917 jylǵy 2 qarashada jarııa etken Reseı halyqtary quqtarynyń deklaraııasy da, 20 qarashadaǵy Reseı men barlyq shyǵys eńbekshi musylmandaryna úndeýi de – jyly ári demokratııalyq leksıkamen jazylǵanmen, kádimgi aldamshy aıla, basqa túk emes. Ekeýi de osylaı paıymdady. Jáne muny túrkistandyqtardyń barshasy solaı uqty. Eshkim de bolshevıkterdi ókimet bıligin uzaq ustap tura alady dep oılaǵan joq. Bir jamany, baıqaıdy, Jansha da solaı oılaıdy eken, – ólkedegi musylmandar kóp jaǵdaıda buıyǵylyq kórsetýde. Ókimet úshin kúresti quddy Jahansha tárizdi: «orystyń ózara yryldasýy» dep baǵalaıtyndaı. Oǵan aralasyp keregi joq, qaı jeńgeni bizdiki deıtindeı syńaı tanytty. Mine, sol salǵyrt kózqaras saldarynan bolshevıkter Tashkentke jeke-dara qojaıyn bolyp aldy. Endi, mine, kózimiz  ashyq dep sanaıtyn musylmandar qoldaryn mezgilinen kesh sermep otyr.  Aǵymdaǵy ahýaldy dál baǵamdaı almaı, olardyń ústinen qaraýdy ansaıtyn ókimetti ózderi saılamaq nıette.

Ýlemashylardyń jergilikti musylmandardy biriktirip, ortaq bılik júıesin jasaǵysy keletin jınalysyna Mustafa Qoqannan kelip qatysqan. Mustafanyń saqtandyrǵan sózine qaramastan, olar bolshevıkterdiń bıligin úzildi-kesildi tanyǵylary kelmedi. Sondyqtan Mustafa Tashkentte kóp aıaldamaı, qaıtyp ketken.

El ishindegi kóńil-kúıdi baıqaǵan bolshevıkter de tynysh otyra almady. Olar musylmandardyń bedeldi tulǵalaryn qatarlaryna tartý amalyn oılastyrýǵa májbúr bolǵan-dy. Sol retpen olar Mustafaǵa kóz tikti.

Qoqanǵa qaıtyp kelgennen soń, Mustafa bolshevıktik atqarý komıtetinen jedelhat aldy. Ony mańyzdy kelissóz úshin Tashkentke kelýge shaqyrypty.   Mustafa qaıtadan jolǵa shyqty. Keshe ǵana qulatylǵan Ýaqytsha úkimettiń Túrkistan komıteti quramynda biraz ýaqyt ózi de otyryp jumys istegen ǵımaratqa keldi. Patshalyq kezindegi Túrkistan general-gýbernatorynyń saraıy. Endi keńes ókimetiniń ordasy.

Mustafany ólkeniń keńestik úkimetiniń Baranov deıtin komıssary qabyldady. Oǵan jedelhat joldaǵandaǵy kózdegen maqsattaryn birden aıan etti:

– Biz sizdi qyzmettestikke shaqyrmaqpyz, Shoqaev joldas, – dedi. – Usynysymyzdy oń kórseńiz – sizdiń, tipti,  úkimet basshysy bolýyńyz múmkin.

Shoqaev joldas mıyǵynan kúldi.

– Alaıda siz, ıaǵnı bolshevıkter, óz sheshimderińizge ózderińiz qaıshy keletinderińizdi oılamaı turmysyz ba deımin, – ol bolshevık komıssardyń kózine tike, qadala  qarady, – musylmandar arasynda proletarlar joqtyń qasy...

Anaý saspady. Iá, dedi, Túrkistan ólkesi úkimetiniń quramyna  musylmandar alynbasyn degen qaýly bolǵanyn bolshevıkter jasyra almaıdy. Shoqaev joldas durys aıtady. Ondaı qaýly boldy. Sebebi, Lapın myrzanyń keńester sezine kelip sóılegenin unatpaǵandary ras. Óıtkeni ol ýlemashylardyń quryltaıynda qorytyldy dep, óte shetin tujyrymdar jarııa etken. Jumysshy-soldat depýtattarynyń keńesi, jalpy, Keńesterdiń birigip ótkizip otyrǵan sezi qabyl alýy múmkin emes sharttardy aıtqan. Proletarıaty joq týzemdikter proletarlar quratyn úkimet quramynan oryn alýy tıis emes delingeni sondyqtan. Komıssar Baranov muny moıyndaıdy.

Biraq, soǵan qosa, komıssar Baranov taǵy myna jáıtti moıyndaýǵa tıis: komıssarlar keńesi jaǵdaıdyń ereksheligin eskerip, úshinshi sezde qabyldanǵan qaýlyny tap qazir jalaýlatpaı, keıinge ysyra turý qajet dep taýyp otyr...

Sony estigende Shoqaev joldas komıssar Baranovqa kózin syǵyraıta, oıly júzben tesile qarady. Saýaldaryn shúbálana qoıdy. Jaǵdaıdyń ereksheligin eskergendikten deı me? Baranov joldas qandaı jaǵdaı jaıyn aıtyp tur? Budan mynandaı qorytyndy suranbas pa eken, joldas Baranov: jalpy, kóńildegi jaǵdaıdy týralap alǵan soń, úshinshi sezdiń qaýlysyna qaıtadan oralý oıda saqtala bermek shyǵar-aý shamasy?

Baranov joldas onyń sońǵy suraǵyn eleýsiz qaldyryp, jalpylaı sóıledi. Týzemdikter arasynda óte azshylyq bop turǵan evropalyq proletarıattyń ólkeni tolyq máninde basqarýdy qolǵa alyp otyrǵany fakt dedi. Alaıda  alǵa buny júzege asyrý mindeti tartylǵanda, olardyń ólkeniń baıyrǵy turǵyndaryna arqa súıemeı tura almaıtynyn aıtty. Shoqaev túsindi, olardyń munysy – Túrkistandaǵy bolshevıkter partııasynyń ólkelik komıteti men keńes ókimetiniń basqarý organy ózara aqyldasa kele túıilgen pikir bolsa kerek.

Komıssar ony bekerge shyǵarǵan joq, olar sondaı kelisimnen keıin musylman ókilderinen birer joldasty, atap aıtqanda Shoqaev joldasty  úkimetke  múshe etetin oıǵa toqtapty. Kórgeni, toqyǵany mol, baıyrǵy kúresker Lapın myrzany nege qalamaǵan deı me? Óıtkeni olar ony ıdeıalyq ustanym jaǵynan soıal-demokratııadan tym alys dep sanaıdy eken. Al  Shoqaev joldastyń soıalıst-revolıýıonerler qataryna óte taqaý bolǵany bularǵa málim, demek kózqarastarynda sonshalyqty alshaqtyq joq. Ári ol ólkedegi musylman komıtetiniń tóraǵasy retinde keńester ókimetine paıdaly bola alady.

Bolshevıkterdiń osy bastan odan zor kómek almaqqa dámeli ekendikterin komıssar birden sezdirdi.

Mustafa bulardyń aıtqanyna senýge bolmaıtynyn túısinip turǵan. Solaı uqqandyqtan da, syrǵytpa sóz aıtyp, áńgimeni keıinirek jalǵastyrý syltaýymen qoshtasty. Sodan, ókimet ǵımaratynan shyqqan bette, serikterine jolyqty.

Uzamaı olar Jańa Marǵulanǵa baryp, Ulttyq ortalyqtyń jınalysyn ótkizdi. Ulttyq ortalyqtyń jınalysyna Seráli Lapın basqaratyn ýlemalar da keldi. Olar bul jıynda da ólkeni táýelsiz etý kerektigin shegeleı aıtty.

– Olaı etpesek – ondaı sharýany  halyqtyń ózi bizsiz-aq atqarady. – Olardyń serkesi Seráli myrza ór únmen sóıledi. – Aıtpady demeńizder. Esterińizde bolsyn, halyq bizdiń aýzymyzǵa qaraýdy doǵaryp, bılikti basyp alǵan keńesterge qarsy jappaı  kóterilýi yqtımal.

– Tap osyǵan asyqpaǵan jón bolar edi... – dedi aqyryn únmen Mustafa Shoqaev. – Halyqqa jaǵdaıdy túsindireıik te odan da...

– Men de solaı oılaımyn. – Ony Ýbaıdýlla Qojaev ta qostady.

– Nelikten sonsha qorqaqtaısyzdar? – Ǵulamalar odaǵynyń jetekshisi qasyn mańǵazdana kerdi. – Tarıh osyndaı sátti alǵa taǵy tarta qoıar deımisizder? Ómir boıy ókinishte qalmas úshin, tarıhı múmkindikti paıdalanýǵa tyrysqan abzal.

Jasy úlken, ustaz ispetti, aǵaıyn, aǵa bolap keletin Serálige batyl qarap turyp, Mustafa óz dálelin baıyppen aıtyp shyqty.

– Myqty sheshimge myqty súıenish kerek, myrzalar, – dep bir toqtady.

Sosyn ol ózin-ózi qorǵaı almaıtyn táýelsizdiktiń quny bes tıyn bop qalatynyn aıtty. Tap qazir qansha qumartqandarymen, bel býyp, jarııalaýǵa táýekel ete qalǵan kúnde, táýelsizdikteriniń ózin-ózi qorǵaı almaıtyny ras. Olaı deıtini, jergilikti halyqta qarý-jaraq joq. Olardy áskerı jasaqqa tartatyn kúsh te, soǵys ónerine úıretetin múmkindik te joq. Muny qalaı eskermeske?!

Al bolshevıkter az bolsa da, baqaıshyqtaryna deıin qarýlanǵan, sheber uıymdasqan. Qara qurymdaı qalyń, biraq qurqol musylman jurtyna des bermeıdi. Qalyń musylman osy ýaqytqa deıin beıqam júrip, el bolý ázirligin jasaı almady. Barshasy kináli buǵan. Bálkim tarıhı sát te qolaılylyq týǵyzbaǵan shyǵar. Qalaı bolǵanda da, avtonomııa ájetterin oılastyryp úlgermegenderi ras. Demek, tıisti  daıyndyq jasalmaǵandyqtan, musylmandar tap qazirgi sátte  táýelsizdikti ustap tura almas edi.

Ýbaıdýlla da osyndaı oıda. Tóńkerisshil bolshevıkterdiń túrkistandyqtarǵa bodan quldar dep qaraıtyny anyq. Olarda kásibı ásker bar, qarý mol. Seráli myrza men onyń ýlemalas úzeńgilesteri uqsyn, dál qazirgi tańda jergilikti halyqqa apyraqtap asyǵýdyń qajeti joq. Arandap qalýdan aýlaq bolǵan jón...

Alaıda Seráli myrza men onyń ýlemalas úzeńgilesteri ólkelik musylman komıteti serkeleriniń sózin qaperlerine de ile qoımady. Edáýir tartysty ótken jıynda Mustafa men Ýbaıdýllanyń saqtyǵy esepke alynbady. Kópshiliktiń jan-dúnıesiniń túısigine, patsha qursaýynan qutylǵan tusta sheginshekteı berýden góri, óz aldyna el bolý uǵymy áldeqaıda jaqyn edi.

Sóıtip, din ǵulamalary men musylman komıtetiniń, ıaǵnı ýlema men shýronyń birlesken jınalysy shuǵyl túrde búkiltúrkistan musylmandary quryltaıyn ótkizý jaıynda sheshim qabyldady.  Sonda da, tótenshe quryltaıdy daıyndaý barysynda da eldik qalyptyń túri haqynda kóp aıtys-tartys boldy. Usynystar aýqymynda shek joq-tyn.

– Túrkistan ólkesine túrki jurtynyń memleketi ıe bolýǵa kerek! – degen usynys qaı-qaısysynan da qoldaý tapqan tárizdi.

Biraq basqa usynystar da boldy. Máselen, keıbireýler burynǵy tártippen ámirlik jarııalaý qajettigin aıtty. Degenmen mundaı jospar kóp kóńiline qonbady. Ony aıtasyz, el basqarýǵa túrik elinen sultan urpaqtaryn shaqyraıyq degender de tabylyp, jurtty tipti tiksintti. Muny az deseńiz, bılikke keshegi ótken handardyń tuqymdaryn ákelý, tórelerden basshy saılap alý jaıynda da sóz boldy. Sonyń durystyǵyna shyn sengender tarapynan kádimgideı naqty da yqtımal usynys jaıyp salyndy.

Sonda Mustafa qazirgi saıası ahýalǵa, órkenıet talabyna, álemdi bılegen demokratııalyq kóńil-kúıge, tıisinshe, zaman talabyna jaýap bere alatyn qurylym tańdaý joldaryna kóz ashyp qaraý mańyzyn áńgimeledi. Aıtys barysynda onyń jaqtastarynyń qatary óse tústi. Mustafany ýlemalardyń jetekshisi Seráliniń ózi qoshtady. Onyń baıypty da salmaqty sóz aıtyp qoldaǵany – sheshýshi, betburystyq mánge ıe sát bolyp shyqty.

Muhtarııat, ıaǵnı avtonomııa jarııa etý, búkilreseılik quryltaıshy jınalysqa deıin jumys isteıtin ýaqytsha ulttyq májilis saılap alý máselelerine bári toqaılasty. Tipti  ulttyq májilis tóraǵasy laýazymyna kúlli ólke dinı qulamalary bas ıip otyrǵan Seráli Lapındi usyný jaıy da kelisildi. Sóıtip, barsha ult belsendileri ólke musylmandarynyń tórtinshi, biraq, shuǵyl shaqyrylyp otyrǵan tótenshe quryltaıyn ótkizý sharýalaryna qyzý kirisip ketti.

Birneshe aı boıy ázirleýge múmkindikteri bolǵan myna kúlliqazaq quryltaıyna asa zor aýmaqty alyp jatqan jalpaq qazaq elinen bar bolǵany seksen-aq ókil kelgenine Mustafa qaıran qalyp otyr. Osyndaǵy dostarynyń másele sanda emes, sapada degenine kelisedi-aý, biraq sol sapaly shyǵýy yqtımal sheshimderdiń ómirsheń bolýy delegattardyń túkpir-túkpirden kelip, solardy qabyldaýǵa tikeleı qatysýyna baılanysty emes pe. Já, oǵan shuqshııa bermeıik, bálkim, orynborlyqtardyń delegattardy osyndaı kólemde shaqyrǵandary aqtalar da. Degenmen, Túrkistan jurtynyń shuǵyl túrde, bir juma ishinde jınalǵan tótenshe quryltaıyna eki júz elýdeı delegat kelgenin atap aıtýdy paryzy sanaıdy.

Ras,  kópshiligi Ferǵanadan boldy. Olardyń sany júz elýdeı edi. Sosyn Syrdarııa aımaǵy kóp ókil jiberdi, jıyrma eki adam. Samarqannan da sol shamada delegat keldi. Qalǵandary Kaspıı syrtynan, Buqardan, Jetisýdan jınaldy.  Al ulystyq sıpatyna kelsek, árıne, basym kópshiligi jergilikti túrkiler. Atap aıtqanda, ózbekter, túrkimender, qyrǵyzdar jáne, árıne, ózimizdiń qazaqtar.  Evropalyq azshylyqtan da boldy – bizge tilektes orystar, evreıler qatysty. Muny Mustafa Tótenshe sezdiń tolyq ókilettiligine balaıdy.

Tótenshe quryltaı ǵulamalar odaǵy men musylman komıteti tarapynan shaqyrylǵandyqtan shyǵar, delegattardyń kóp bóligi osy   ýlema men shora-ı-ıslamııa músheleri-di. Qalaı bolǵanda da, Qoqanda Túrkistan ólkesiniń taǵdyryna beıtarap qaraı almaıtyn qaýymdardyń belsendileri bas qosqan bolatyn.

Qazaq quryltaıy ashylardan on shaqty kún buryn Qoqandaǵy qoǵamdyq jınalys jasaý ǵımaraty delegattarǵa lyq toldy. Ulttyq ortalyq tóraǵasy retinde Mustafa túski saǵat on ekide tórge shyqty. Ol quryltaıdy tarıhı sátke saı tolǵanysqa tunǵan kirispe sóz sóılep ashty.

Sosyn on úsh adamnan tóralqa saılandy. Odan quryltaıda on másele qaralatyn bolyp, kún tártibi bekitildi. Májilisterge Mustafa tóraǵalyq etti. Baıandamalar men sózder ashý-yzaǵa toly boldy, ótkir máseleler aıtyldy.

Tashkentte ólke úkimetin ózderinshe saılap alǵan bolshevıkter úlken ábigerge tústi. Qoqan quryltaıyna ókil jiberdi. Kelgen komıssar Poltorakıı quryltaıdy ózderiniń Halkomkeńes dep atalatyn úkimeti atynan quttyqtady. Bolshevıkterdiń de ólkede avtonomııalyq qurylym bolýyn qalaıtynyn, munyń kezekte turǵan jáıt ekenin aıtty. Oǵan uıyǵan tiri jan bolmady-aý. Bolshevık komıssarynyń sózin qaı-qaısysy da saıası qýlyq, aldamshy áreket, aldaýsyratý dep bildi.

– Túrkistan – Búkilreseılik quryltaıshy jınalys qalyptastyrýǵa tıis Reseı federatıvtik respýblıkasynyń avtonomııaly ólkesi bolýǵa tıis!

Sezge qatysýshylar bir aýyzdan qoldaǵan osy usynysqa sáıkes, Túrkistan muhtarııaty haqyndaǵy  qarar qabyl alyndy. Daýys berý rásimi ótkizilgennen soń, Mustafa Túrkistan avtonomııasyn jarııalaý jaıyndaǵy quryltaı sheshimin oqydy.

Jurt tik turyp tyńdady. Kóp kisi qýanyshtan jylap turdy. Birin biri  qushaqtasyp turyp quttyqtasty.

– Jasasyn Túrkistan muhtarııaty! Jasa, Túrkistan!

Uran jańǵyryǵyp, qulaqty tundyrdy. Halyqtyń baqyttan basy aınalyp ketti...

Jumysynyń sońǵy kúninde Tótenshe quryltaı Halyq Keńesi músheleriniń quqtary jóninde qaýly qabyldady.

– Halyq Keńesi múshelerdiń kez-kelgen bireýine jasalǵan qııanat on mıllıondyq Túrkistan halqyna jasalǵan qııanat retinde tanylady!

Óz ókilderiniń quqtaryn osyndaı senimmen qorǵaý qajettigin bar daýyspen aıtyp, osy oraıda quryltaı ólkedegi jalpy  halyqqa senim artty.

Halyq Keńesiniń tóraǵalyǵyna bir aýyzdan  Seráli Lapın saılandy. Múshe sany elý tórt edi, onyń otyz altysy  túrkistandyq, on segizi ádette evropalyqtar dep tańbalanatyn kirmelerden bolatyn. Músheler qatarynda qazaqtardan  Muhamedjan Tynyshbaev, Mustafa Shoqaev, Serikbaı Aqaev, Ábdirahman Orazaev, Qońyrqoja Qojyqov sekildi biraz azamat boldy. Al Qońyrqoja, sonymen qatar, Keńestiń hatshysy bolyp saılanǵan-tyn.

Osy Túrkistan muhtarııatynyń Halyq Keńesi ólkeni Búkilrossııalyq Quryltaıshy jınalysqa jetkizedi jáne sonaý ókiletti orynnan tıisti bata alady dep uıǵarylǵan edi. Alaıda delegattar munymen toqtamady. Shetin izdenister burq-burq boı kórsete berdi.

Áýelde  Halyq Keńesi músheleri ishinen arnaıy komıtet saılaý jaıy tilge tıek boldy. Bul komıtet saıasat aǵymdaryn, ýaqyt talabyn zertteı otyryp, zamana suranysyna jaýap bere alatyndaı úkimet quratyn bolsyn, osynaý mańyzdy sharýany sol ortalyq komıtetke tapsyraıyq degen usynys tústi.  Seráli tóraǵa quqymen osy máseleniń búge-shigesin pysyqtap, daýysqa qoıýǵa yńǵaılanǵan edi, biraq, bir kisi oǵan úzildi-kesildi narazylyq bildirdi.

– Aralyq organ saılaýǵa túk te qajettilik joq, – dedi ol, – birden úkimet qurý jón...

Bul – evreı azshylyǵynyń ókili Solomon Gerfeld edi. Sol azamat túrli dáleldi dáıek keltirip, jumhurııattyń, ıaǵnı respýblıkanyń zań shyǵarýshylyqpen aınalysatyn keńesi ǵana bolýy jetimsiz degendi aıtty. Muhtarııattyń ólke muqtajdaryn jedel túrde,  naqty ispen sheshetin atqarýshy organy bolýy kerektigin pysyqtady. Sol sebepti,  aıaldamastan, avtonomııa  úkimetin jasaqtaý qajettigin tabandy túrde talap etti. Jáne onyń talaby kópshiliktiń kókeıinen shyqty.

Ýaqytsha úkimet qurǵan Túrkistan komıtetine alǵashqy quramynan bastap múshe, Jetisýda komıssar bolǵan Muhamedjan Tynyshbaev úkimet basy jáne ishki ister mınıstri laýazymyna daý-damaısyz saılandy. Alaıda Túrkistan komıtetiniń ekinshi quramynda múshe bop istegen Mustafa Shoqaev úkimet quramyna kirýden birden bastartty. Jáı bastartyp qana qoıǵan joq, mundaı úkimetti saılaýǵa qarsylyq bildirdi.

– Qazirgi tańda avtonomııada shynaıy úkimet sııaqty pármendi jumys isteıtin múmkindik joq, – dedi, – asyǵystyq jasamaǵanymyz abzal, kúsh-qýat jıyp, jer-jerde arqa súıer tirekterimizdi jasap ári nyǵaıtyp alaıyq.

Seráli aǵalyq aqyl aıtqan sarynmen:

– Mundaı sharýany úkimet quramynda kúıtteý durys bolmaq, – dep eskertti.

Ásirese bolshevıkter qulatqan úkimettik Túrkistan komıtetiniń múshesine, ári, ólke musylmandary ulttyq ortalyǵynyń tóraǵasyna negizgi nysanadan bulaı bastartý jaraspaıtynyn aıtty.

– Áıtkenmen, úkimet quramyna engizbeı-aq qoısańyzdar durys bolar edi, – ol óz oıynan qaıta qoımady, – men avtonomııaǵa onyń atqarýshy organynyń syrtynda júrip te tıisti úlesimdi qosatyn shyǵarmyn dep oılaımyn.

Mustafa sekildi pikir aıtqandar boldy, máselen, onyń kópten pikirles, birge kele jatqan úzeńgiles dosy Ýbaıdýlla Hodjaev ta ózin úkimet músheligine engizbeýdi surady.

Alaıda Halyq Keńesi bultartpas sheshim aldy: ekeýin de úkimet múshesi etti. Mustafaǵa syrtqy ister, Ýbaıdýllaǵa qorǵanys mınıstri laýazymdary júkteldi. Premerdiń orynbasary jáne  qarjy mınıstri Shahıslam Shahahmetov, ishki ister mınıstriniń orynbasary Ábdrahman Orazaev boldy. Osylaı-osylaı, laýazymdarǵa taǵaıyndaýlar túgeldeı jasaldy. Ne kerek, Muhamedjan bastaǵan úkimet quramy tolyq jasaqtalyp, iske kirisip ketti. Sodan, mine, Mustafa tıisti tapsyrmamen qazaq sezine qatyspaqqa, osynda, Orynborǵa kelip otyr...

 

10.

Ol ólkedegi saıası ahýaldy, avtonomııanyń jaı-kúıin baıandady. Ómir boıy kúlli túrki halyqtarynyń birligin kúıttep ótken osynaý keleshek halyqaralyq dárejedegi qaıratker qazaq sezine ózin osynda jetkenshe tolǵandyryp kelgen máseleni á degende-aq jaıyp saldy. Túrki eliniń muhtarııaty retinde shańyraq kótergen ortaq túrkilik avtonomııaǵa qazaq oblystarynyń da qosylýy jón bolmaǵyn aıtty. Sony osy quryltaı qarasa jáne qoldasa ońdy bolar edi degen úmitin bildirdi. Bólek-bólek otaý tigýshilik búgingi tańda aqtala bermes...

Túrkistan úkimeti múshesiniń bul baıandamasynan soń qyzý pikir alysyldy. Quryltaıda sóılegen sheshenderdiń biriniń sózinen belgili bolǵanyndaı, Jetisý men Syrdarııa oblystarynyń qazaq turǵyndary ázirge avtonomııaǵa tolyqqandy túrde qosyla qoımaǵan eken. Qoqan quryltaıyna óz aımaqtarynan azamattary qatysqanmen, tipti, solardyń birazy Túrkistan avtonomııasy úkimetiniń quramyna saılanǵanymen, bul jáıtter eki oblystyń avtonomııaǵa kirgenin bildire qoımaıtyn tárizdi. Sebebi, desti, mundaı paıymdaǵylar, tótenshe sezge delegattardy atalǵan eki oblystyń qazaqtary óz jınalystarynda saılap jibermegen...

Iá, jaǵdaı shapshańdatyp tótenshe quryltaı ótkizýdi talap etkendikten, oblystarda tıisti sezder shaqyrylmady, ony syn saǵaty tóngen ýaqyt kótermeıtin. Sondyqtan delegattardy tańdap jiberýdi negizinen oblystardaǵy musylman uıymdary men ýlemashylar júzege asyrdy. Biraq Mustafa sonaý oblystardyń halyqtary da Túrkistannyń derbes shańyraq kótergen avtonomııasyna qoldaýshylyq kórsetetinine senimdi. Jaqyn kúnderge muhtarııat úkimeti Syrdarııa qazaqtarynyń sezin shaqyrtyp qoıǵan, sonda el-jurt resmı sheshimin jarııa etýi kerek. Al osynaý qazaq quryltaıy mán bere qarap, túrki áleminiń bútin bolýyn kúıtter bolsa, bek jaqsy bolmaq. Barsha túrki balasynyń bir úlken Túrkistanǵa uıysýy bolashaq úshin qajet. Qazirgi tańda ondaı birlik qazaqty yqtımal   anarhııa oıranynan qutqarady.

Alaıda úlken Túrkistan ıdeıasyna shoshyna qaraıtyndar birden boı kórsetti.

– Túrkistan avtonomııasyna qosylý?  Qalaısha bulaı bolýy múmkin?

Sezdi quttyqtaýǵa kelgen Orynbor kazak-orys áskeriniń delegaty minberden kózin dóńgelente tańyrqady. Mana oblystyq komıssardyń ózi aıtqan joq pa edi, – Túrkistan avtonomııasy qazaqty odan ármen qarańǵylyqqa, dinı fanatızmge tunǵan orta ǵasyrǵa súıreıdi degen oıdy? Aıtyp edi ǵoı! Bizdiń bolashaǵymyz – batys demedi me ol? Solaı dedi! Al batysqa oryspen qol ustasyp qana kóz salý yqtımal bolmaq. Orenbýrg oblysynyń komıssary Bókeıhanov myrzanyń ádemi baıandamasyn sabaqtaı kele, qazaq dalasy ókilderiniń aldarynda turǵan osynaý kazak-orys baýyrlary zor senimmen aıtady, anarhııadan qutylýdyń bir jolyn, durys jolyn, jalǵyz da dara jolyn  aıtady:  qazir jumysy qyzyp turǵan qazaq quryltaıy tez arada Ońtústik-shyǵys odaqqa qosylsyn...

Odan keıin sóılegender kazak-orystardyń derbes áskerı úkimet quryp jatqandaryna túsinýshilik bildirdi. Qarsy emestikterin sezdirdi. Sol oraıda qazaqtardyń da óz qotyryn ózderi qasýǵa umtylýyn olardyń qoldaǵandaryna tánti bolǵandaryn aıtty. Sosyn olar, ásirese túrkistandyq delegattar – Mustafanyń baıandamasyn jeke pikirlerimen tolyqtyryp jatty. Eger Qazaq avtonomııasy otaý tigip, jeke qurylymǵa bóliner bolsa – Túrkistan ólkesindegi qandastar oǵan sózsiz qosylar edi, óıtkeni qazirgi sátte qazaqtardyń birlesýi óte qajet.

Osy áńgimelerden keıin Álıhan Bókeıhanov moınyn buryp, qasynda otyrǵan sezd tóraǵasyna aqyryn qulaqqaǵys etti: ózi basy-qasynda bolǵan erekshe komıssııanyń baıandamasy ázir, soǵan kezek berý oryndy bolar edi. Ony quryltaı tóraǵasy Baqytkereı Qulmanov birden maquldaıdy:

– Sezdiń usynǵan oı-pikirlerin qalaı qorytqandaryn baıandaý úshin, sóz komıssııa tóraǵasy Halel Ǵabbasovqa beriledi.

Baıandama kókeıden shyǵady. Delegattar sheshim jobasyn aıryqsha yqylaspen tyńdap, qyzý talqyǵa salysady.

Aqyry on taraýshadan turatyn tarıhı qaýly qabyldandy. Osylaı Alash esimdi Qazaq avtonomııasyn qurý – zańdastyryldy.

 

11.

Avtonomııany jarııalaý ýaqytyn belgileý ońaı bolmady, daý týǵyzdy. Sonaý kóktemnen beri – qoǵamdyq daýyldar ótinde – oı-pikiriniń almas qylyshtaı ótkirligimen kúlli ımperııa qaıratkerleri iltıpatyna bólenip júrgen, kúni keshe Rossııa Respýblıkasy Predparlamentiniń múshesi bolyp istegen, qazirgi tańda Búkilrossııalyq musylmandar odaǵy atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary laýazymyndaǵy qaıratker Jahanshah Dosmuhamedov búırekten sıraq shyǵardy. Ol Qazaq avtonomııasyn shuǵyl jarııalaý týraly usynys aıtty.

– Alash óziniń avtonomııalyq damý jolyna túskenin aıaldamastan jarııa etýi kerek, –  dedi ol. – Biz batystan bermen lyqsyp taqalyp qalǵan anarhııa tasqynyna tosqaýyl qoıyp úlgerýimiz kerek.

Delegattar bir sát ózara kúńkildesip ketti. Keıbireýleri onyń ómirbaıanyn eske aldy. Jansha Dosmuhamedov – eski ókimet kezinde  okrýg prokýrorynyń orynbasarlyǵyna deıin ósken zańger desti biletinder. Ulttyń óz taǵdyryn ózi aıqyndaýy jáne memlekettiń soǵan tyǵyz baılanysty bolmaq federatıvtik qurylymy jóninde patsha taqtan túskeli aıtyp kele jatqan aıqyn kózqarasy bar. Kúllireseı musylmandarynyń mamyr aıynda ótken Máskeýdegi sezinde ulttar múddesin óte syndarly sózimen, bilgirlikpen jáne asa sheshendikpen qorǵaǵan. Sol tartysta ózine bekem nazar aýdartyp qana qoımaı, ýnıtarlyq Reseı jaǵyndaǵylardyń kóbiniń betin beri burǵan.

Bashqurt Ahmetzákı Valıdov ekeýi pikirles bolyp, Máskeý sezinde birge shaıqasqan. Osynda ekeýiniń shurqyrasa tabysqandaryn barshasy kórdi ǵoı. E, bul estegiń Mustafamen de jaqsy joldas eken, Tashkentke birge baryp, musylmandardy birge uıymdastyrysqan kórinedi ǵoı. Birer kúnde ózderiniń kezekti quryltaılaryn bastamaq. Soǵan qazaqtardan ókilder kelýin qalap, ásirese ózi úzeńgiles serikter retinde baǵalaıtyn Jansha men Mustafany arnaıy shaqyryp júrgen.

Shynynda,  Jahanshah Zákımen birge ashyq federalıst boldy. Al Mustafa da, Álıhan da, musylmandardyń Máskeý sezine qatyspaǵanmen, bul baǵytqa saqtyqpen qaraǵan edi. Qarsy bolǵandyqtan emes, kúrt solaı burylýdyń zalaldy bolýy múmkin degen qaýipten sondaı abaılaý pozıııasyn ustanǵan bolatyn. Bireýler olardyń osyndaı kózqarastaryna syndarly taldaý da jasap jiberdi.

Mamyrdaǵy musylman quryltaıynan beri  federaııashyl Jahanshah Petrogradta istedi. Uzaq  ýaqyt boıy musylman birlestikteri atqarý komıtetiniń múshesi retinde – Musatkomda, ıaǵnı oryssha qysqartylyp Ikomýs atanǵan mekemede, al kúzde predparlamentte – Reseı Respýblıkasynyń aldyn-ala jasalǵan parlamenti – Ýaqytsha keńesinde depýtat bolyp belsendi qyzmet atqardy. Dúbirli oqıǵalardyń ortasynda júrdi. Orynbor sezine, mine, ózgerister tabıǵatyn besiginen kórip, bilip, tıisti ustanymmen  kelip otyr...

Ol, jalpyreseılik deńgeıdegi saıası tynys-tirshilik ortasynda ysylyp-shynyqqan zańger-qaıratker, derbestikti esh kidirtpeı jarııa qylý qajet dep esepteıdi. Mynaǵan qulaq assynshy delegattar... Quryltaıymyzǵa ashylǵan kúni jaqsy tilek aıtqan Zákı esimdi bashqurt qaıratkeriniń ulttyq avtonomııa ókili ekenin bilemiz. Alaqandaı ǵana Bashqurtstannyń saıasatshyly. Jurt esterine túsirsinshi, biz ózimizdiń jazda bolǵan  alǵashqy quryltaıymyzda «bolashaqta avtonomııa bolsaq» degen nıetimizdi ǵana bildirýmen shektelgenimizde, osy bir kishkene bashqurt eliniń bir ózi memlekettilik týyn kóterip, júrektilik kórsetti. Esesine onymen, jeke tútin tútetken el retinde, alpaýyttardyń ózi sanasýǵa májbúr.

– Mine, osy quryltaımen qaptaldasyp, tap irgemizde Orynbor kazak-orystarynyń áskerı úkimeti qurylyp jatyr. Kúni keshe Oral kazak-orystary óz áskerı úkimetin saılap aldy. Osylardyń bári bizdi batyldaý bolýǵa ıtermeleıdi, halqymyzdyń ókiletti ókilderi...

Jahanshah Qazaq avtonomııasyn shuǵyl jarııa etý týraly usynysyn taǵy da qaıtalap, shegelep aıtady. Ondaı qadamnyń qajettiligine – arnaıy shaqyrýmen qatysýda degenmen, basqa aımaqtarǵa tereńdemeı-aq, ózi ókildik etip otyrǵan Oral óńiriniń qoǵamdyq-saıası ómirinen bultartpas dálelder keltire alady. Ortalyqtan beri lyqsyǵan  anarhııaǵa qarsy turý úshin de, uıymdasyp jatqan Ońtústik-shyǵys odaqqa jutylmaı, tereze teńestire, saıası kelisim jasaý úshin de – avtonomııalyq qurylymymyzdy alǵa tartýymyz qajet deıdi ol osynaý qazaq quryltaıy múshelerine.

Ony – azýly zań qyzmetkeri Jansha Dosmuhamedovti – oraldyqtar, bókeılikter jáne syrdarııalyqtardyń birazy qoldaıdy.

Biraq tájirıbeli saıasatker Álıhan Bókeıhanov qashanǵysynsha saq:

– Aldymen qyrda turatyn qazaqtan da ózge halyqtardyń pikirin bilip alý kerek, – dep esepteıdi ol. – Aramyzdaǵy mujyq ne oılaıdy? Orystyń oqyǵandary qalaı qaraıdy bizdiń avtonomııamyzǵa? Ári, birinshi kezekte – elge qorǵan bolarlyq halyq mılıııasyn jasaqtap alý lázim...

Onyń – qazaqtan shyqqan tuńǵysh gýbernator retinde at-ataǵy shartarapqa ketken jańa turpatty ákimniń, talaı jyldan beri elge sińirgen eńbegi «Qazaq» gazeti betinde dáriptelip, alashtyń Álıhany atanǵan Bókeıhanovtyń aýzynan shyǵar árbir pikirge birden, qulaı sengendikten de, árdaıym oılanbastan qulaıtyn jaqtastary da jeltoqsan quryltaıyna qatysýshylar arasynda jetkilikti...

Aqyry másele ashyq eki jarylady da, árkim kózqarasyn atap aıtyp daýys beretin jaǵdaıǵa tireledi.

Sezge Álıhannyń tizimimen arnaıy shaqyrylǵandar ishindegi Otarbaı qajy Qondybaı balasy batystyqtardyń bastamasyna, ózi sol jaqtan kelgenine qaramastan,  qosylmady. Jerlesterin de máseleni sabyrmen paıymdaýǵa shaqyrdy. Avtonomııany keıinirek, el ishi soǵan ylaıyqty qalypqa kelgennen soń baryp jarııalaý jaǵynda turdy. Jetisýlyqtardyń da birazy sol oıǵa jyǵylǵan-dy. Aqyry, avtonomııany shapshań jarııalaýdy usynǵan Jahansha Dosmuhamedov otyz úsh daýys, ondaı asyǵystyqqa qarsy Álıhan Bókeıhanov qyryq eki daýys alady.

Mustafa Shoqaev Túrkistan avtonomııasynyń úkimeti atynan kelgendegi maqsatyn qazaq sezi ókilderine baıan etýin etti, alaıda, mundaǵy saıası ahýal boıynsha másele shetin qoıylyp, jaǵdaı ózi kútpegen sıpatta qalyptasyp jatqandyqtan, daý-sharǵa aralaspaýdy maqul kórdi. Túrkistan ólkesinde turatyn musylman halyqtarynyń quryltaıynda jarııalanǵan kúllitúrkilik avtonomııaǵa baýyrlas ulttardy túgel jınastyrýdy kózdep edi, sol ustanǵan baǵytyndaǵy onyń alǵashqy áreketi mundaı kedergige kezdesti. Sátsiz boldy, ras. Degenmen ol qazaqtardyń derbes baıraq kóterýge nıettengen, tarıhı turǵyda oryndy áreketine qarsy turýǵa tıis emes.

Mustafa mańyzdy oqıǵaǵa kýá bolǵandyǵyn moıyndaýy kerek. Osyndaı oı jetegimen ol jáne taǵy birer delegat múldem eki jaqqa da daýys bermeı, qalys qaldy.

Toǵyz  daýys kem alǵan azshylyq, basshysy Jansha bop, óz pikirinen qaıtpaı, tótesinen shart qoıdy. Delegattar bilip tursyn: eger Qazaq avtonomııasy birden jarııalanbasa, onda olar Túrkistan avtonomııasyna qosylýǵa májbúr bolady. Óıtkeni aǵymdaǵy ahýal yrǵalyp-jyrǵalǵandy kótermeıdi. Solaı!..

Quryltaı ymyra jolyn izdeıdi. Óıtkeni qazaqqa tap qazirgi sátte bólshektenýge bolmaıdy. Qazir qazaq halqy buryn-sońdy bolmaǵan birlikke qol jetkizýi tıis...

Sondyqtan da qaıshy pikirdegi qaıratkerler birine biri ǵalamat tózim tanytyp, túrli usynystaryn ortaǵa salady. Sátti pikirdi shıratady, damytady. Aqyry bári bir toqtamǵa keledi. Báriniń uıyǵany myna baılamdar edi...

Áýeli, árıne, jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» atty Halyq Keńesin qurý kerek. Sodan soń, mine, osy Alashtyń  Ordasy atyn ıelenetin Halyq Keńesine – qurylǵan kúninen bastap, bir aı merzim ishinde, Alash avtonomııasyna Túrkistan ólkesindegi barlyq qazaqty qosý múmkindigin anyqtaý mindettelsin. Mine bul durys!

Eger bir aıdyń ishinde túrkistandyq qazaqtar Alash avtonomııasyna qosyla qoımasa – onda «Alash-Orda» Halyq Keńesi, qalǵan qazaq oblystary atynan, avtonomııany resmı túrde jarııalaýǵa mindetteledi.

Túrkistandyq qazaqtar Alash avtonomııasyna bir aıdyń ishinde qosyla qoımaǵan jaǵdaıda jáne avtonomııa jarııalaý da keshikken jaǵdaıda – ár oblys halqy aǵymdaǵy ahýalmen sanasa otyryp, óz qalaýymen áreket etýge haqyly.

Túrkistandyq qazaqtar bir aıdyń ishinde Alash avtonomııasyna qosyla qalǵandaı bolsa – onda «Alash-Orda» Halyq keńesine, alǵashqy múmkindik týǵan sátte-aq,  Alash avtonomııasyn jarııa etý quqy beriledi.

Osy qararǵa delegattar, eshqaısysy shashaý shyqpaı, bir aýyzdan daýystaryn berdi.

Odan delegattar el qorǵany bolarlyq halyq mılıııasy jaıyndaǵy asa mańyzdy máseleni talqylap, sheshim qabyldady. Sodan soń, avtonomııa úkimetin jasaqtaýǵa kiristi. Halyq Keńesi quramyn jıyrma bes adamnan jasaqtaý uıǵaryldy.  Jergilikti jurt arasynda otyrǵan evropalyqtardyń múddesin eskerý haqynda  Álıhan aıtqan pikir kókeıge qonǵan-dy. Halyq Keńesine kiretin jıyrma bestiń ony solarǵa qaldyryldy. On bes músheni orynbasarlarymen birge osy quryltaıda saılaý jón dep tabyldy. Birinshi basshyny da osy joly saılap alý kózdeldi.

Halyq keńesiniń tóraǵalyǵyna – avtonomııa úkimetiniń premer-mınıstrligine – úsh qaıratker kandıdatýrasy usynyldy:

– Baqytkereı Qulman balasyn usynam, – dedi bireý. – Ol kóp jyldar Bókeı ordasyn basqarý keńesinde istep, odan, jańa úkimettiń komıssary bolyp, el bıleý isinde jaqsy tájirıbe jınaqtady. Óte laıyq jan.

– Ombydaǵy saıası tynys-tirshiliktiń bel ortasynda júrgen, bedeli zor azamat Aıdarhan Turlybekovty saılaıyq, – dedi ekinshisi.

– Álıhan Bókeıhanov laıyq, – dedi úshinshisi, – onyń bedeli qyrdan asyp, áldeqashan Reseıdi sharlap ketken, ol da jańa úkimet komıssary.

Úsh azamat ta Halyq Keńesin basqarýǵa jaramdy dep tabylyp, eń durysyn jabyq daýys berý jolymen anyqtaýǵa bel baılasty. Saılaý nátıjesinde delegattardyń kópshiligi bul laýazymǵa Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovty tańdap alǵany belgili boldy...

Odan keıingi edáýir talas astanaǵa baılanysty týyndady. Ortalyqtyń Orynborda qala berýin kópshilik qoldaǵandaı edi, biraq Sibir avtonomııasy emeksitken top qazaq astanasynyń sol jaqqa taqaý bolýyn – Semeı qalasyn qalady. Sonda avtonomııany jarııalaý ýaqytyna baılanysty týǵan talasta azshylyq bolyp qalǵan delegattar taǵy ún kóterdi. Olar astana retinde tarıhı Tashkentti tańdady.

Degenmen, kóptiń degeni bolyp, qazaq avtonomııasynyń ortalyǵy retinde Semeı túbindegi Alash qalasy bekitildi...

 

12.

Álıhan Nurmuhameduly «Alashorda» Halyq Keńesiniń alǵashqy májilisin ótkizdi. Bastapqy kezeńde atqarylmaq máselelerge kelisip alysty. Halyq Keńesi – Alash, ıaǵnı Qazaq avtonomııasynyń úkimeti – Alashtyń ordasy, tipti, jalpaq tilmen jalǵyz sózge aınalyp, elge túsinikti bop ketken Alashorda – quryltaıdan sońǵy birinshi basqosýynda Syrdarııa oblysy qazaqtarynyń betin beri qaratý máselesin talqylady.

Bul rettegi úlken sharýa Mustafa tarapynan quryltaı ústinde jasalǵan-dy. Ol óziniń osynda kelgendegi maqsatyn – Túrkistan avtonomııasyn nyǵaıtýǵa dala ólkesi qazaqtarynyń atsalysýyna qol jetkizý nıetin tizgindep, aıtys-tartystyń tıimdi sheshilýine yqpalyn tıgizgen.

Quryltaı delegattary da onyń qarymdy qaıratkerlik eńbegin baǵalady. Alashorda quramyna kirýin surady. Ol jaǵdaımen sanasty, usynystyń ózi ustanǵan baǵyttan alshaq emestigin zerdeledi. Óıtkeni, barsha túrki halyqtaryn biriktirý jolyndaǵy jumysta – Túrkistan men Qazaq úkimetteriniń bir mezgildegi múshesi retinde áldeqaıda tabysqa jetýge bolady. Bul ózi – túpki maqsat-múddeni jedel úılestirip turý úshin de kerek sharýa.

Alaıda, keıinirek, áıgili bolshevık qazaqtar ony:

– Sóıtip ol «eriń» eki «úkimetke» de múshe bolǵan, – dep keketedi.

Al Mustafa úshin – qazaq dalasy avtonomııashyldarynyń bul qadamy – tegi, dini bir, tili tamyrlas jalpytúrkilik ult taǵdyryn oılaǵandyqtan jasaldy.

Oǵan ustazy, saıasattaǵy ornyn ózi erekshe baǵalaıtyn Álıhan Bókeıhanovtyń pikirimen sanaspaý múmkin emes. Sonaý revolıýııalyq Pıterde sońǵy kezdeskenderinde – Álekeńniń el bolashaǵy jaıynda kadettik  rýhta oılaıtynyn kórgen. Sonysynyń arqasynda, ıaǵnı kadet-mınıstrlerdiń yqpalymen, tuńǵysh qazaq-gýbernator bolǵanyn biletin. Alǵashqy kezde Mustafa da sol tulǵanyń yqpaly shyrmaýynda boldy. Biraq, ózi Tashkentte  avtonomııalyq qurylymdy daıyndaý, odan qurý isine tez kirisip ketkendikten, Orynbordaǵy ustazynyń kózqarasy qalaı evolıýııalanǵanyn bile bermeıtin. Osynda ushyrasqan jáıtter ony biraz máselege kóz ashyp qaraýǵa jeteledi.

Syrdarııa qazaqtarynyń sezi ashylatyn ýaqytty bermen jyljytý kerek degendi Álekeń surap otyr. Óıtkeni, mine, – quryltaı sheshiminde: «Bir aıdyń ishinde Alashorda Túrkistan qazaǵyn búkil Alashqa qosyp alady... Eger Túrkistan qazaǵy bir aıda bizge qosylsa, avtonomııany qashan ıǵlan etý yqtııary Alashordaǵa berilsin», – delingen. Mustafa oblys quryltaıyn qańtardyń onynda ashpaq eken, ony kútse – Alashordaǵa quryltaı belgilegen bir aı merzim nátıjesiz ótip ketedi...

– Nege bolmasyn, – deıdi Mustafa, – árıne bermen jyljytýǵa bolady, tek bul haqynda el serkelerin jedelhatpen habarlandyraıyq.

Taǵy bir eskeretin jáıt bar. Sezdi bermen jyljytý azdyq eter, oǵan bul jaqtan ókilder baryp qatyspasa bolmas. Halyqtyń oıyn Alashorda maqsatyna burý úshin solaı etý lázim. Sebebi Túrkistan halqy óz óńirinde ozbyr jumysshy-soldat ókilderi ornatqan ókimetten ózge, ulttyq avtonomııa shańyraq kótergenin, qazir sony kóp bop qoldap, oblystardyń barlyǵynda zańdastyrý ǵana qalyp turǵanyn biledi. Al qazaq óz aldyna shańyraq kóterdi degen jańalyqtan olar beıhabar, muny el-jurtqa jetkizý ám uǵyndyrý kerek...

«Alashorda» Halyq Keńesi Syrdarııa qazaqtarynyń sezine baratyn arnaıy ókilder belgiledi. Bókeılik Baqytkereı Qulmanov bastap, torǵaılyq Mirjaqyp Dýlatov pen semeılik Turaǵul Qunanbaev solaı qaraı uzamaı sapar shekpek...

Sosyn Álıhan kezinde ózi qamqor bolyp, Memlekettik Dýmadaǵy musylman frakııasynda qyzmet isteýge qosqan jas tarlanmen – búginde iri memleket jáne qoǵam qaıratkeri dárejesine kóterilgen áriptes-úzeńgilesi Mustafamen birge qol qoıyp, ońtústik qalalardaǵy qazaq komıtetterine, ondaǵy belgili azamattarǵa arnaıy jedelhattar joldaýdy maqul kórdi. Mazmunyn aqyldasa otyryp, jazyp bolǵan soń, jiberilmek jedelhat mátinin Mustafa daýystap oqyp shyqty:

– Ekinshi jalpyqazaq sezi búkil Alash balasyn biriktirip óz aldyna avtonomııa etýge qaýly qyldy. Bul týraly Túrkistan qazaǵymen kelisý úshin Alash ordasy 5-shi ǵınýarda Túrkistan shaharynda Syrdarııa oblysynyń sezin shaqyrady. Sezge bolys basy bir ókilden kelsin. Mustafa hám joldastary bul sezdi 10-shy ǵınýarǵa shaqyrǵan edi. Ony ózgertip, 5-inde bolsyn delindi. Túrkistan qazaqtarymen sóılesýge Alash ordasy Baqytkereı Qulmanovty, Mırıakýb Dýlatovty hám Turaǵul Qunanbaevty jiberedi. Ýaqyt – shuǵyl, másele – zor bolǵandyqtan, shaqyrylǵan ókilder sezge aıtylǵan kúnnen qalmaı kelýleri kerek. Bul sezge bolys basy bir kisiniń ústine, jekelegen kisiler atalyp shaqyrylady.  Alashorda bastyǵy Álıhan Bókeıhan, Mustafa Shoqaev.

– Bátýá osy, bar qazaqtyń basyn qosý – paryz...

Álıhan jas seriginiń qolyn qysty. Jas  serigi eline attanar aldynda Zákı dosynyń shaqyrýyn qabyl alyp, bashqurt quryltaıynyń basyn kórip ketpek boldy.

Biraq ol onda bas suqqanmen, minbege shyǵyp quttyqtaý sóz aıtýǵa, eldik sharttary haqyndaǵy pikirin bildirýge úlgere almady. Tashkentten qobaljýly habar jetti: muhtarııattyń jarııalanýyn merekelegen beıbit halyq sherýin bolshevıkter tasadan oqshasharmen  atqylap, qanǵa bóktiripti...

Sekem aldyrar habar batystan da keldi: bolshevıkterdiń ot shashqan úlken áskerı qosyndary Orynborǵa taqalyp qalypty...

Avtor: Beıbit Qoıshybaev

Qamshy.kz

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print