Jazuşy Beibıt QOIŞYBAEV HH ǧasyrdyŋ basynda örkeniet talabyna säikes ömırge kelgen qazaqtyŋ jaŋa tūrpatty ūlt-azattyq qozǧalysy jaiynda köp uaqyttan berı tarihi-tanymdy tuyndylar jazyp keledı. Azattyq qozǧalysynyŋ tuǧan şaǧynan şyqqan şyŋyna – «Alaş-Orda» Halyq Keŋesı qūrylǧanǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn şyǧarmalarynyŋ bırqatary qalamgerdıŋ «Ruh-Sarai» atty tanymdy tuyndylar toptamasynda jariialandy. Alaş-Orda tarihyn äŋgımeleitın «Mäŋgı bastau» romany toptamanyŋ 2010 jyly «Qazaqparat» baspasynan şyqqan 4-şı tomynda basylǧan. Biylǧy 100 jyldyq mereitoiǧa orai bız oqyrman nazaryna «Alaştyŋ ordasy qalai qūryldy» degen taqyryppen osy romannan tömendegı üzındını ūsynyp otyrmyz.
ALAŞTYŊ ORDASY QALAI QŪRYLDY
1.
Jeltoqsannyŋ 5-şı jūldyzynda jinalǧan Ekınşı Jalpyqazaq sezınıŋ töraǧasy Baqytkerei Qūlmanov ūiymdyq şarualardy tügel rettep bolǧannan keiın, qūryltaidy resmi türde aşyq dep jariialaǧan. Sodan soŋ:
– Bızdı jan-jaqtan tılektesterımız qūttyqtap, ızgı tılekterın poştamen, telegrafpen joldauda, – dep habarlaǧan. – Al bırqatar bauyrymyz ystyq jürekterınen aitpaq lebızderın bärımızge tıkelei jetkızu üşın osynda kelıp otyr.
Sodan keiın sezde otyrǧan qūrmettı qonaqtarǧa qūttyqtau sözderın aitulary üşın kezek-kezek söz berdı. Olar mınbege bırınen soŋ bırı ūmtyldy. Bırınşı bolyp jūrt aldyna Bükılreseilık ortalyq mūsylman keŋesınıŋ aǧzasy Zäki Validov şyqty.
Türkı halyqtary qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı, az uaqyt öte Başqūrt avtonomiiasy basşylarynyŋ bırı bolatyn, keiın keŋes ökımetımen qyzmettes bolyp, ūzamai odan köŋılı qalatyn, söitıp, tıptı, oǧan qarsy da küresetın Zäki Validov, aqyry şetel asyp ketetın saiasi emigrant, ırı şyǧystanuşy, tarihşy, türık universitetınıŋ bolaşaq professory Ahmetzäki Uälidi Toǧan, – 1917 jylǧy 5 jeltoqsanda jalpyqazaq jeltoqsan qūryltaiy mınbesınen delegattarǧa qūtty bolsyn aitty. Sosyn memlekette federativtık qūrylymnyŋ tüzıluıne mūsylman halyqtary qatarynda qazaq halqynyŋ da zor üles qosatynyna şübäsız senetının bıldırdı.
– Bolşevikter bilıktı basyp alysymen ezılgen halyqtardyŋ öz taǧdyryn özderı aiqyndauǧa degen qūqtaryn moiyndaityndyqtaryn jariia etkenın bılesızder, – dedı ol odan ärı. – Bız başqūrttardyŋ ortalyq keŋesınde – şuroda aqyldasa otyryp, būl aldamşy deklarasiiaǧa arqa süieudıŋ qajetı joq dep ūiǧardyq. Bız öz qūqtarymyzdy öz küşımızben jeŋıp alǧanymyz jön dep sanadyq. Bolşevikterdıŋ ortalyq ökımet oryndaryn basyp aluy el ışınde anarhiia tuǧyzdy. Azamat soǧysy tūtandy. Odan qorǧanu üşın Başqūrtstannyŋ derbestıgın jariialau qajettıgı tudy. Sondai paiymmen bız 16-şy qaraşada Başqūrtstandy avtonomiialyq respublika dep resmi jariia ettık.
Zal būl habarǧa qol şapalaqtap qūrmet körsettı.
– Bız ūlttyq ükımet qūrdyq. Ūlttyq äskeri bölımder qūru ısıne kırıstık. Bauyrlar, bız mūsylman halyqtarynyŋ ışınde bırınşı bolyp öz derbestıgımızdı jariia etken ekenbız. Bızderden keiın Qyrym, odan soŋ Türkıstan özderın derbes avtonomiialyq respublika dep jariialady.
«Endıgı kezek qazaqtıkı, – dep oilady Janşa, – onsyz būl qūryltaidyŋ mänı bolmaidy...»
Janşa mūndai oiǧa Piterde özı kuä bolǧan töŋkerıstıŋ alasapyran oqiǧalaryna bailanysty bekıgen edı. Quylǧan Resei Keŋesınıŋ bır top eser müşesı sol künı keşkısın Smolnyiǧa bardy. Revoliusiiaşyl ūiymnyŋ ielıgıne köşken baiyrǧy tektı qyzdar institutynyŋ zor ǧimaraty aldynda jaǧylǧan alaular men ışte terezelerden jarqyraǧan jaryqtar, otqa jylynǧan, küzette tūrǧan soldattar qaraŋǧyda airyqşa äser berıp tūr edı. Olar qūjattaryn saqşylarǧa körsetıp ışke kırdı. Qūjynap-qainaǧan adamdar ileuı: ǧimarat ışı toly yǧy-jyǧy halyq – iın tıresken, ersılı-qarsyly qozǧalǧan jūmysşylar, myltyq asynǧan soldattar.
Olar älgınde ǧana bıtken Petrograd Keŋesı mäjılısı jaiynda estıdı. İın tıresken jūrtqa köterılıs tızgının qolynda ūstap tūrǧan Äskeri-revoliusiialyq komitet atynan Troskii qauǧadai qalyŋ būira şaşty basyn kegjite, közäinegı jalt-jūlt etıp:
– Uaqytşa ükımettıŋ künı tausyldy, – dep mälımdedı.
Artynşa körıngen Lenindı el dürkırete qol soǧyp ūlyqtaǧan. Du-du qoşemetpen qarsy alǧan. Sonda ol älemdık sosialistık revoliusiianyŋ jarq-jūrq ot alyp tūtanǧanyn habarlady. Odan soŋ Troskii köterılıstıŋ jeŋgenı jaiynda maidandarǧa jedelhattar joldanǧanyn, Petrogradqa bettegen äskeri bölımşelerge aldarynan şyǧyp, män-jaidy tüsındıretın delegasiialar jıberılmegın aitty. Är jer-är jerden:
– Sızder Bükılrossiialyq Keŋester sezınıŋ qol-aiaǧyn buyp, öz şeşımderıŋızdı tyqpalap tūrsyzdar! – degen maǧynadaǧy sözder şyqty.
Troskii aiylyn jimai, salqyn ünmen:
– Bükılrossiialyq Keŋester sezınıŋ erık-jıgerı men qabyldauǧa tiıs şeşımın Petrograd jūmysşylary men soldattarynyŋ orasan zor köterılıs jasaǧan faktı aiqyndap tūr, – dep jauap berdı.
Janşa tıtırkenıp kettı. «Köterılıs deidı... töŋkerıs qoi būl... – degen oi keldı oǧan. – Būl töŋkerıs – zaŋdylyqty belınen basudyŋ jarqyn körınısı ǧoi... – Öz oiynyŋ köterılıstı qoldamauşylarmen bır jerden şyǧyp tūrǧanyn aŋdady, artynşa mūnyŋ aqyryn baǧamdauǧa tyrysty. – Nemen tynar eken? Anarhiia alasapyranyna aparmas pa eken?» Ūzamai, kökeiındegı saualdaryna jauap tabu maqsatymen, sol tünde, Smolnyidyŋ ışın tolquly dübırge toltyryp tūrǧan Bükılreseilık Keŋester sezınde boldy. Auzy-mūrnyna şyqqan, adam terı men temekı isınen auasy tarylyp qolqany atqan alyp zalǧa itermelesıp jürıp äreŋ bas sūqty. Alǧaşqy sez ben būl ekınşı basqosu arasynda jer men köktei aiyrmaşylyq bar edı. Ony Janşa anyq aŋǧardy.
Bırınşı Bükılreseilık Keŋester sezınde sailanǧan SİK jetekşılerı törde otyr. Ortaǧa ornalasqan Dan şyldyr etkızıp qoŋyrau qaqty, zal tynşi qaldy. Ol qysqa söiledı. Sezdı saiasi sözben aşuǧa eş mūqtajdyq joqtyǧyn joldastar tüsıner degen senım bıldırdı.
– Airyqşa sät, airyqşa jaǧdai... – dedı sosyn säl müdırıp. – Bızdıŋ partiialas joldastar özderıne SİK jüktegen ministrlık mındetterın janqiiarlyqpen oryndauda. Olar qazırgı sätte oq astyna alynǧan Qysqy saraida otyr. Jaǧdaidyŋ qiyndyǧyn osydan-aq bıle berıŋızder... Jūmysşy jäne soldat deputattary ekınşı sezınıŋ alǧaşqy otyrysyn aşyq dep jariialaimyn.
Sezdıŋ töralqasyn sailau qyzu aityspen astasyp öttı. Aqyry, töralqada delegattardyŋ sanyna proporsional ökıl boluy jaiynda fraksiialar tarapynan aldyn-ala kelısılgen tärtıp şu tuǧyzyp baryp, degenmen sailau ötkende, töralqanyŋ jartysynan köbı bolşevikter bop şyqty.
Oŋşyl eserler, ortaŋǧy baǧyttaǧy eserler, menşevikter sezdıŋ töralqasyna kırmeitındıkterın mälımdedı.
Eskı Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ serkelerı tömen tüsıp, olardyŋ oryndaryna jaŋa töralqa müşelerı köterılıp bara jatty. Duyldasyp oryndarynan tūryp ketken delegattar jaŋa töralqany qoştaǧan aiqaiǧa basty. Sezdıŋ şatyrlatyp qol soqqan qūrmetıne bölengen bolşevikter tördegı üstelden oryn aldy. Kamenev, Troskii, Nogin, Lunacharskii... Aralarynan jalǧyz äiel-küresker Kollontai körındı.
Kamenev kün tärtıbın habarlady. Qarauǧa üş mäsele ūsynylady: bilık, bıtım, Qūryltaişy Jinalys. Zaldan bıreu köterıldı de, kün tärtıbın qarauǧa köşkenge deiın Petrokeŋestıŋ esebın tyŋdaudy jäne eskı SİK pen partiialardyŋ ökılderın söiletudı ūsyndy. Bıraq sözınıŋ aiaǧyna düŋk etken zeŋbırek ünı ūlasty. Zal tıksınıp qalǧandai boldy, dır etıp, bärı de qaraŋǧy terezege jalt-jalt qarasty. Alysta kürkıregen zeŋbırek eren bır oqiǧanyŋ habarşysy bolyp tūrǧany anyq edı.
Menşevik Martov söz aldy:
– Joldastar, azamat soǧysy bastaldy! – dedı ol, döŋgelek közäinegın bır tüzep qoiyp, qyryldaǧan dauyspen. – Bızdıŋ bırınşı mındetımız – daǧdarysty beibıt jolmen şeşu boluǧa kerek. Bız azamat soǧysynyŋ aldyn alu joldaryn talqylauǧa tiıspız. Ana jaqta, köşede – bızdıŋ bauyrlarymyzǧa oq jaudyryp jatyr! Keŋester sezı aşylar aldynda bilık mäselesı astyrtyn äskeri söz bailasu jolymen şeşılude! Al ony ıstep otyrǧan – özımızdıŋ revoliusiiaşyl partiialarymyzdyŋ bırı.
Būl anyqtama bolşevikterge jaqpady bılem, bır sät zal şuyldap kettı. Martov sözın üzbei, dausyn kötere jalǧastyrdy.
– Barlyq revoliusiiaşyl partiialar oryn alǧan faktıge tık qaraudan jaltarmauǧa tiıs! Sezdıŋ mındetı – eŋ aldymen bilık mäselesın şeşu, bıraq ol köşede küşpen şeşılıp jatyr! Bız küllı demokratiia moiyndaityn bilık jasauǧa tiıspız! Eger sezd revoliusiialyq demokratiianyŋ ünı bolǧysy kelse, onda – bastalyp jatqan azamat soǧysy aldynda qol qusyryp otyra bermeuge tiıs! Sezd bırtūtas demokratiialyq bilık qūrudyŋ beibıt jolyn ızdeuge tiıs!.. – Şeşen tereŋ kürsıne tynystap aldy da, sözın naqty ūsynyspen sabaqtady. – Joldastar, basqa sosialistık partiialar men ūiymdarǧa baryp kelıssöz jürgızu kerek, sol üşın sezdıŋ delegasiiasyn sailaiyq...
Bırıkken sosial-demokrattar men solşyl eserler ony qatty qoldady. Bır ofiser ornynan köterıldı de, aiqaiǧa basty:
– Osy sezdı basqaryp otyrǧan saiasi jädıgöiler bızge bilık turaly mäselenı qaraiyq deidı, söidei tūra, tap osy kezde özderı bızdıŋ syrtymyzdan, sezdı aşpai jatyp, būl mäselenıŋ taǧdyryn belgılep, alǧa şyǧaryp qoiǧan! – dedı ol, bolşevikterdı syn sadaǧyna alyp. – Qysqy sarai atqylanuda! Bıraq, bılıp qoiyŋyzdar – oǧan tigen soqqy osynau avantiuraǧa barǧan saiasi partiianyŋ tabytynyŋ qaqpasyn şegelep qaǧyp jatyr!
Narazy guıl. «Ärine, būlar bolşevikter», – dep oilady Janşa. Bolşevikterge qarsylyq, solar tuǧyzǧan ahualǧa narazylyq bıldırgen taǧy neşe türlı sözder aityldy. Sosialist-revoliusionerler tarapynan – osy uaqytqa deiın terrordy negızgı qaru dep kelgen kädımgı eserler atynan da bıreu aşyna söiledı. Ol ükımetke qarsy jasalyp otyrǧan «osynau josyqsyz terrordy» jazǧyryp, bolşevikter ūiymdastyrǧan tap mūndai anarhiiany özderınıŋ moiyndamaityndaryn jariia ettı. Aqyry, bolşevikterdıŋ «ükımettı äskeri qaskünemdık jasau jolymen basyp alǧanyna» körsetken qarsylyqtary retınde, Martov bastaǧan menşevikter sezdı tastap kettı.
Tün ortasy aua säl üzılıs jasaldy. Sosyn jūmysyn qaita bastaǧan otyrysqa Lenin keldı. Sonyŋ aldynda ǧana Qysqy sarai alynǧan-dy. Uaqytşa ükımet müşelerı tūtqyndalǧan. Osy jäitter oǧan «qajettıgı turaly bolşevikter ünemı aityp kele jatqan sosialistık revoliusiianyŋ jasalǧanyn» jariia etuge mümkındık berdı.
Taŋ atqanda deiın bilık jaily mäsele qaralyp, ündeu qabyldandy. Onda sezdıŋ eldegı barlyq ökımet bilıgın öz qolyna alatyny, jer-jerde küllı bilık Jūmysşy, soldat jäne şarua deputattary keŋesterıne köşetını habarlandy. Olar, Keŋester – sezdıŋ ündeuındegı tūjyrymdamaǧa qaraǧanda, elde şynaiy revoliusiialyq tärtıp ornatudy qamtamasyz etuge tiıs.
Kelesı tünı, sezdıŋ ekınşı otyrysynda, bıtım jäne jer jaiyndaǧy dekretter qabyl alyndy. Sosyn bolşevikter Keŋes ükımetın qūru jaiynda ūsynys jasady. Jaŋa SİK sailandy. Eldı basqaru Halyq Komissarlary Keŋesıne jükteldı. Oǧan tek bolşevikter kırdı, öitkenı solşyl eserler būl bilıkke qatysudan bastartqan edı.
Taŋ ata sezd jūmysyn aiaqtady...
2.
Ortalyq mūsylman keŋesı atqaru komitetınıŋ müşelerı osynau töŋkerıs jaiyn aqyldasyp, bolaşaq ıs josparyn talqylaǧan. Bolşevikter Keŋes ökımetı qūrylǧanyn jariia ettı. Ūlt ısterı jönındegı halyq komissary Djugaşvili-Stalin boldy.
Bärı endı İkomustyŋ osy jaŋa komissariatpen jūmys ısteuı kerektıgın tüisındı. Osyǧan deiın Uaqytşa ükımetpen qyzmettestık barysynda jolǧa qoiuǧa tyrysqan barşa ıstı qaita bastauǧa tura keledı. Qūryltaişy jinalysty jaŋa ökımet qaşanǧa şaqyrar eken? Ūlttyq-memlekettık qūrylymdar qūru jaiy qalai bolmaq? Künı keşege deiın dın mäselelerı boiynşa pätuälasu şegıne jetpegen edı. Osy salanyŋ basqaryluyndaǧy patşa uaqytynan berı özgerıssız kele jatqan qasaŋdyq haqynda İkomus ükımetpen qatty aitysqan. Söitıp, äldebır ymyra joldaryn oilastyrǧan. Endı ne jaǧdai bolady? Būlarda dıni ūiymdarmen jūmys ısteu äzırge oilastyrylmaǧan tärızdı, şamasy, bärın älgı ūlt komissariatymen şeşe beru kerek şyǧar...
Qyzmettestık josparyn üilestıru maqsatymen Ahmed pen Janşa bolşevikter ükımetı ornalasqan Smolnyiǧa bardy. Sūrai-sūrai tapqandary – qaru-jaraq bölumen şūǧyldanyp jatqan bır ülken bölmenıŋ ekınşı būryşynda jetımsıregen şaǧyn üstel. Tūsyndaǧy qabyrǧaǧa şegemen jarnama-qaǧaz qaǧylypty. Qolmen aibaq-saibaq etılıp: «Ūlt ısterı boiynşa komissariat» degen ırı jazu jazylypty. Ūlt ısterı boiynşa komissariattyŋ «keŋsesı» ekenın sol ǧana bıldıredı. Bar belgı sol. Komissar Stalin körınbeidı. Üstel maŋynda eşkım joq.
Janşa Ahmedke qarady:
– Jaŋa ökımettıŋ bızdıŋ mūŋymyzǧa köŋıl bölu därejesın osy jetım üstel baiqatyp tūr-au?!
Ahmed tūnjyraŋqy jüzben jetım üstelge qarady:
– Şamasy, olar äzır qyzmetke kırıse qoimaǧan bolsa kerek...
Olar jüre äŋgımelestı.
– İä, qaladaǧy är jaqqa tartqan türlı partiia men qoǧam tırşılıgı bar, Kerenskiidıŋ yqpalyndaǧy äsker bar, sonyŋ bärı bır jaily bolmai, bızben söilesetın komissar tabyla qoimas...
– Qūtqaru komitetı belsendı qimyldauda. Myna tosyn dertten otandy qūtqaramyz deidı...
– Būl bır barşanyŋ töbesıne jai tüskendei oqiǧa boldy emes pe... Qalalyq duma da qarsylyq jasauda...
– Men bızdıŋ eser joldastardyŋ bırınıŋ jer turaly dekrettı qalai synaǧanyn estıdım. Ony eser partiiasynyŋ baǧdarlamasynan bolşevikter ūrlap alǧan deidı.
– O, olary nesı, qaita, baǧdarlamalarynyŋ jüzege asatyn qūjatqa ainalǧanyna quansa bolmai ma?!.
– Joq, ondai şattyqtan aulaq körınedı. Öz qūlaǧymmen estıdım: «bolşevikter – uzurpator* jäne aldamşy» dep aiyptap jatyr...
*bilıktı zaŋǧa qarsy jolmen basyp aluşy.
– Qyzyq, būlar osy bilıgın ūstap tūra alar ma eken...
– Qalai bolǧanda da, bız älıptıŋ artyn baǧuymyz kerek...
Älıptıŋ artyn baǧudan özge amaldary qalmaǧandai. Aǧymdaǧy saiasi ahualdy qadaǧalap, öz közqarastarymen taldauǧa jäne mūsylman komitetıne tiımdı tūsyn aiqyndauǧa tyrysady. Äzırge naqty äreket joly belgısızdeu...
Qala ömırı dürlıkken türde jalǧasyp jatty. Halyq Komissarlary Keŋesı ükımet retınde jariialanysymen, bilıktı qolǧa şoǧyrlandyru şaralaryn qarastyrdy. Az künnen keiın Resei halyqtarynyŋ deklarasiiasy düniege keldı. Bıraq ol da tynyştyq ornata qoiǧan joq. Qily saiasi oi-pıkır qainap tūrdy.
Janşa İkomustaǧy talqylaulardan tys jerlerde eş jaqqa aralaspau saiasatyn ūstanǧan. Türlı ūstanymdaǧy jūrtpen pıkırlesıp, äŋgıme-düken qūrǧanynda tek jalpy ahualdyŋ astaryn, basym oi baǧytyn ūǧuǧa niettenedı. Köpten Piterde tūryp kele jatqan Ötemıs pen Jasaidyŋ septesuı arqasynda, būryn aralaspaǧan kadetterdıŋ keibırımen pıkırlestı. Olardyŋ bolşevikter kösemı Lenin jaiynda bıletınderın estıdı.
– Ol baryp tūrǧan qatygez ökımettıŋ ırgetasyn qalady, – dedı äldekım qabaǧyn tüiıp, – ol da, onyŋ ükımetıne sailanǧan komissarlary da bırınen bırı ötken, eş aiauşylyqty bılmeitın arsyz jandar.
– Dūrys, – dedı ekınşısı. – Ol qūral taŋdamaidy, adal-haram demeidı, oǧan bärıbır. Maqsatyna jetkızse boldy. Maqsatyna jetıp alǧannan keiın, joldasyn da satyp jüre beredı.
Ötemıs esıne Dumadaǧy baiaǧy bır jaryssözdı tüsırdı. Sonda bır deputat bolşevikterdıŋ ekıjüzdılıgın tılge tiek etken. Olardyŋ ökılınıŋ Dumadaǧy sözı men partiialarynda qabyldanǧan qarardy salystyryp qarap tūryp, masqara äşkerelegen edı. Kezdeisoq emes eken-au...
Jasai kadetter arasynda asa bedeldı äiel qairatkerden estıgen äŋgımesın aityp berdı. Ol äiel – konstitusiiaşyl demokrattar partiiasy ortalyq komitetınıŋ alǧaşqy sailanymynan berı tūraqty müşesı bop kele jatqan Ariadna Tyrkova bolatyn. Ariadna hanym Lenindı alǧaş bırınşı revoliusiiaǧa deiın körgen eken. Sonda tūŋǧyş ärı jalǧyz-aq ret jüzdesıptı. Densaulyǧyna orai bıraz demalyp qaituǧa Jenevaǧa barǧanynda, sol qalada tūratyn özınıŋ gimnaziialas qūrbysy Nadejda Krupskaiaǧa jolyqqan. Sonyŋ küieuı bolǧandyqtan ǧana, Leninmen tanyssa kerek. Äitpese onyŋ ūstanymy Ariadnany eş qyzyqtyrmaityn. Qysqasy, Lenin ol üşın Jenevada qatardaǧy emigrant jurnalisterdıŋ bırı sanatynda edı. Erekşelıgı – öz partiiasynyŋ ortalyq komitetıne qasaqana, partiia basylymy «İskrany» öz qaramaǧyna qaratyp ala alǧandyǧy. Revoliusiialyq toptarda onyŋ bilıkqūmarlyǧyn, bilıkke jetu jolynda eşteŋeden taiynbaityn jädıgöilıgın bıletın. Tıkelei tanymasa da, Ariadna būl jaiynda talai estıgen, onyŋ sosial-demokrattardy ekı jaru äreketıne qanyq edı.
Qanşama şetın pıkır tūjyrymdap jürgenmen, Lenin de, onyŋ partiiasy da, Ariadnanyŋ oiynşa, sonşalyqty qyzyǧuşylyq tuǧyzbaityn. Qaita, sol tūsta jandarmdar korpusynyŋ şefı Plevenı öltırgen eserler partiiasy el auzynda köbırek aitylatyn-dy. Astyrtyn söz bailasyp, ırı terror jasap jürgen eserler qūpiia daŋq qūrmetıne bölengen edı. Sol sebeptı de saiasatqa qūlaǧy türıkterdı taŋyrqatyp, äuestendıretın-dı. Al esdeler* olardyŋ terrorlyq ädısterın synap jüretın. Alaida olardyŋ sonau syndary da jūrtty selt etkızgen emes. Mūny Ariadna anyq bıledı. Al būlar, bolşevikter, terrordy bilıkke kelgenşe synaumen boldy. Bıraq mıne, bilıktı basyp alysymen, köp ūzatpai-aq, özderı de eserlerdıŋ jolyna tüstı. Az uaqytta būǧan barşanyŋ közı jetedı – olar ökımettı qoldarynda ūstap qalu üşın, naizany, qyzyl terrordy negızgı qaruy ettı...
*sosial-demokrattar.
Bolşevikter bıreudıŋ moinyna bırdeŋe ılıp qoiuǧa qūmar bolatyn. Sondai qūmarlyǧymen olar saiasatkerlerge köŋılsız äser qaldyratyn. Sondyqtan da şyǧar, bolşevizmdı eşkım eleulı saiasat aǧymyna balamaityn. Lenindı 1904 jyly Jenevada körgenınde Ariadna Tyrkova osyndai oida edı. Onyŋ äielı Nadia – Ariadnanyŋ gimnaziiada bırge oqyǧan qūrbysy. Sol qūrbysy meimandyqqa şaqyrǧandyqtan, onyŋ üiıne barǧan-dy. Şai üstınde türlı jyly estelıkter aitysyp, jalpy jaqsy keş ötkızgen. Qaitarynda Ariadnany tramvaiǧa deiın, Nadejdanyŋ ötınışıne orai, küieuı Vladimir şyǧaryp salypty. Ol ädette jūmysşylar kietın tozyǧy jetken kasketkasyn* basyna milyqtyra kiıp alyp, qasynda kele jatqan qyzdy – äielınıŋ qūrbysyn – jolşybai äzıl-şyny aralas sözdermen äjuälap, külumen bolǧan eken. Ariadnanyŋ liberalizmge boi ūrǧandyǧyn, burjuaziiaşyldyǧyn aityp mazaqtasa kerek.
*erlerdıŋ furajka tärızdı jeŋıl baskiımı.
Jasynan ötkır, tıldı qyz qarap qalmai, onyŋ marksizmın synaǧan. «Sızder adam tabiǧatyn tüsınbeisızder» degen, «barşany bır kazarmaǧa aidap tyǧyp, arakcheevşıl täsıl qoldanuǧa degen qūlşynys esıl-dertterıŋızdı bilep alǧan, al būl – jalǧan qisyn» degen. Sonda onyŋ sözıne Lenin yzalanǧan, ärine. Būrynnan azuly aitysker, sol ädetıne salyp, qarsy dau aitqan. Jymiǧansyǧan. Erınderın ajyratpai ezu tartqan. Qysyq közderı syǧyraiyp, uly, zärlı sipat ala tüsken. Aşuly, zıldı ūşqyn atqan közderımen qyzǧa jep qoiardai tesıle qarap, şyndap salǧylasqan.
Ariadna ony ädeiı qyzdyra tüskendei bolypty. Sebebı, esıne ertede estıgen bır jäit tüsıp ketken eken. Ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy onjyldyǧy ışınde Lenin Sıbırge jer aidalǧan. Sondaǧy Leninnıŋ Minusinsk qalasynda jäne Şuşenskoe selosynda aidauda bolǧandar arasynda körsetken qylyǧy ärı külkılı, ärı üreilı edı. Būl jaiynda Ariadnaǧa özınıŋ sol jaqta bolyp aitqan bauyry aityp kelgen-dı.
Jer audarylǧandar arasynda Lenin özın tym astam ūstaityndyǧymen erekşelenıptı. Sol jaqqa özınen säl būrynyraq jer audarylǧan halyqşyldardy ol dörekı türde sögıp, bügınde eşkımge qajetı joq eskı-qūsqy qoqys dep atapty. Bolaşaqqa halyqşyldar emes, olar – sosial-demokrattar ie bolady dep senımmen mälımdeidı eken.
Baiyrǧy jer audarylǧandardyŋ özderın de, dästürlerın de Leninnıŋ elemei, tıptı mensınbei qaraityndyǧy olardyŋ bıreuı aidaudan qaşyp ketkende anyq baiqalypty. Ondaida, ädette, polisiia qyryna ılıkkenge küllı koloniia kömektesetın. Jazalanbasyn degen oimen bırlesıp aqşa jinaityn, ne täuır etıkterın beretın. Lenin mūndai dästürmen sanasqysy kelmedı. Jergılıktı polisiia kınälı dep tapqandaryn jauapqa tartuǧa kırıskende, qaşqynǧa kömektestı dep aiyptalyp otyrǧan serıgıne järdem beruden bastartqan. Söitıp, joldasynyŋ qaşuyna septesken özı sekıldı saiasi aumaǧa zalalyn tigızdı. Anany türmege qamap qoiypty.
Sonda jer auǧandar Leninge joldastyq sot qūrǧan eken. Lenin sotqa tek «olardyŋ pıkırıne tükırgenı bar» degen sözın aitu üşın ǧana kelgenın, eşqandai da joldastyq sotty moiyndamaitynyn mälımdeptı. Osyny bauyry Ariadnaǧa küle äŋgımelegen-dı. Bıraq, sözınıŋ soŋynda meilınşe baisaldy keskınmen: «Būl Lenin degenıŋ – sūm adam, onyŋ zūlymdyǧy – qasqyrdyŋ janaryndai öşpendılıkke toly közınen de baiqalady» dep yspattaǧan.
Qūrbysynyŋ jary jaiynda baiaǧyda estıgen osynau äŋgımenı esıne tüsırgendıkten bolar, Ariadna qyz onyŋ qytyǧyna tie bergen tärızdı. Saiasattaǧy ūstanymyn qajaityn aşy äzıl aitsa kerek. Sondyqtan da şyǧar, tramvai körıngende, Lenin onyŋ közıne qadala qarap tūryp, zärlı külkımen:
– Älı körersız, sız siiaqtylardy bız şam baǧandaryna asyp qoiamyz, – deidı.
Ariadna ony josyqsyz äzılge balap, külıp jıberedı:
– O ne degenıŋız, men sızge ūstata qoimaspyn!
Lenin ezu de tartpaidy. Salqyn qoştasyp tūryp, tıstene tıl qatady:
– Bız mūny körermız älı...
Osy qysqa tanystyǧy, sodan bır müşelden astam uaqyt būryn bolǧanyna qaramastan, Tyrkovanyŋ sanasynda tap bügıngıdei jaŋǧyrdy. Sondaǧy onyŋ sözderın eske ala kele, sol kezdesuden bır jyl ötken soŋ qūrylǧan kadet partiiasy ortalyq komitetınıŋ künı bügınge deiın özgerıssız müşesı bolyp kele jatqan jas küresker äiel:
– Ol bügıngı jaǧdaidy sol kezde-aq oilastyra bastaǧan bolu kerek, – dep tüigen.
– Olai emes şyǧar, – deidı oǧan Jasai, – byltyr ǧana nemıs jastary aldynda alǧaşqy orys revoliusiiasy jaiynda oqyǧan leksiiasynda ol özın bolaşaq revoliusiiany köruı neǧaibyl kärtämışke jatqyza söilegen tärızdı edı...
Qalai bolǧanda da, ertede Jasaidy iırımıne edäuır tartqan bolşevizm kösemınıŋ ūrany jüzege asty. Ol bır kezderı: «Bızge revoliusionerler ūiymyn berıŋız, sonda bız Rossiiany töŋkerıp tastaimyz» deitın. Osy köktemde özı şetelden Piterge kelgelı berı, şaşyraŋqylau jürgen bolşevikterdı bekem ūiymǧa ūiystyra aldy. Sodan olar, mıne, töŋkerıs jasap, bilıkke keldı. Jäne, auyzdarynan şyqqan sözderıne, ıstegen ısterıne qaraǧanda, özderınen özgeşe oidaǧylardyŋ bärın qūrtyp jıberuden taiynbaityndyqtary anyq. Ol qaitkende tek bolşevik bilıgın nyǧaitudy oilauda. Osylai tūjyrymdalǧan Jasaidyŋ bailamyna eşqaisysy küdık keltırgen joq. Janşanyŋ közı de osyǧan äbden jettı.
Taǧy bır qaterlı jäit, Janşanyŋ tıksıne baiqaǧany sol – būlardyŋ anarhiialyq önegesı aimaqtarǧa tym şapşaŋ taraluda. İkomusqa Taşkentten kelgen habar sondai pıkırge jeteleidı: onda da ükımettı bolşevikter basyp alǧan bolyp şyqty. Keŋester sezın ötkızıp, ölkenıŋ ükımetın qūrǧan. Al ǧajaby – jer iesı türkılerdı oǧan jolatpaǧan. Äigılı qairatker Särälı Lapinnıŋ ölke ükımetı proporsional negızde qūryluǧa tiıs degen talabyn eleŋ qylmaǧan.
– Tuzemdıkter arasynda proletar elementter joq! – degen jeleu aitsa kerek.
Jas ta bolsa, Mūstafa şeşımtal jıgıt bop şyqty. Onyŋ basqaruyndaǧy Ūlttyq ortalyq dep atalatyn jergılıktı mūsylman keŋesı ölkede tötenşe sezd şaqyru qamynda tärızdı. Būl, mıne, naqty ıs! Jahanşah alaqanyn ysqylady. Özara qyrqysqan orys partiialary ışınde qosaq arasynda ketu ıspettı pälege ūrynbai tūrǧanda, qazaqtar da bırdeŋe ısteuge tiıs...
Aqyry, Oraldaǧy qazaq komitetınıŋ töraǧasy Halel Dosmūhamedovten habar tidı: barşasy syilaityn ülken qairatker Älihan Bökeihanov bastaǧan top Orynborda kezektı jalpyqazaq qūryltaiyn şaqyryp jatqan körınedı. Halel habarynyŋ artynşa, İkomusqa sol yntaly toptyŋ özınen de jedelhat jettı. Qazaq sezıne Jahanşah Dosmūhamedov jeke tızımmen şaqyrylypty. Şeşuşı dauys beruge qaqyly delegat retınde belgılengen eken. Jeltoqsannyŋ basynda bas qossaq deidı.
– Dostar, myna äsem, bıraq anarhiia jailaǧan şahardy endı men senderge qaldyra tūrmaqpyn, – dedı ol Jasai men Ötemıske.
Ekeuı de osynda otbasyn qūryp, sıŋısıp, piterlık bolyp ketken. Naqty küres şaralaryna qatysuǧa Jasaidyŋ tän saulyǧy kelmeidı, al Ötemıste aşyq belsendılık joq. Demek, buyrqanǧan qaladan olardyŋ bärıbır ketpeitını anyq-ty. Al qaşannan revoliusiialyq ūiymdar körıgın qyzdyruşylar qatarynda jürgen Janşa «anarhiia jailaǧan» Piterde būdan artyq qala barudı laiyq körmedı. İkomustaǧy üzeŋgılesterımen qoştasty. Astanaǧa qajettılık tuǧan uaqytta ǧana oralmaq bop, şūǧyl elge qaitty. Oralǧa keldı. Qazaq komitetınıŋ atkomynda aǧymdaǧy jaǧdaidy talqylauǧa qatysty.
Bırneşe künnen soŋ Ahmed Salikovten habar aldy. Ol qaladaǧy anarhiialyq qūbylystardyŋ basylǧanyn, keŋes ökımetın barşanyŋ moiyndap jatqanyn aitypty. Özınıŋ Halkomkeŋestıŋ Ūlt komissariatymen kelıssöz jürgızgenın jäne ondaǧylardyŋ bolaşaq qyzmettestıktıŋ şarty retınde – mūsylman keŋesın taratudy ūsynǧanyn habarlapty...
3.
Qazaq qūryltaiyn qūttyqtau sözınde Zäki Validov Mäskeudegı mamyr aiynda ötken jalpymūsylman sezınde jasaǧan teoriialyq baiandamasyn odan bergı naqty ömır şyndyǧymen sabaqtastyra örbıttı.
Janşa oǧan oilana qūlaq tıgıp otyr. Bolşevikter İkomusty taratudy qalaǧan. Būlary, demek, Jalpymūsylman sezınıŋ şeşımderın moiyndamaidy degen söz... Al onda Zäki men Janşa bırınen bırı ötken oraq auyz şeşendıkpen, unitaristerge qarsy iyqtasyp tūryp, öz ilanymdaryna senımdılıkpen şaiqasqan bolatyn. Jeŋgen. Al myna töŋkerıs jasap bilıkke kelgen jaŋa ökımet olardyŋ jeŋısıne pysqyryp ta qaramaityn sekıldı...
Bolşevikterdıŋ közqarasyna Zäki de qanyq bılem, ol jaiynda tıs jarmai, mūsylman qozǧalysy barysynda tūjyrymdalǧan jäitterdı öz ıs-täjıribelerınde qalai damytyp otyrǧandaryn äŋgımeledı. Janşa ärıptesın rizaşylyqpen tyŋdady.
– Başqūrtstannyŋ derbestıgın jariia etkende, bız halqymyzdyŋ küllı etnos retınde ielene alyp jatqan aumaǧyn qamtimyz dep oilaǧan joqpyz, – dedı ol, – bızdıŋ ūiǧarymymyz tek şyǧys bölıgı jaiynda boldy. Mūnda mūsylman halqy osynda tūratyndardyŋ kemı jetpıs paiyzyn qūraidy. Bız osy ölkenı Kışı Başqūrtiia dep atap otyrmyz. Basqa oblystardaǧy ülestık salmaǧynyŋ mölşerı azaiyp ketken başqūrttar men tatarlardy bolaşaqta Başqūrtstan men Türkıstanǧa köşırıp qonystandyramyz ǧoi dep oilaimyz. Bızdıŋ josparymyz boiynşa, başqūrt elı jäne qazaq elınıŋ batysy, sondai-aq Orynbor kazaktar qauymy osy Orynbordy ortaq bas qala ete alady. Keleşekte, qoian-qoltyq otyrǧan başqūrt-qazaq bır oblysqa resmi türde bırıgıp jatqan jaǧdaida, oǧan orys kazaktary da qosylǧan bolar edı. Bız kazachestvomen tıl tabysa alamyz. Men özım būǧan eş şüälanbaimyn. Bız olarmen tatu-tättı, ūlysaralyq özara kelısımmen, jarasymdy beibıt qatar ömır sürgen bolar edık. Öitkenı kazaktar, tüptep kelgende, jartylai türkı tūqymdas qoi. Kazak qauymy – kazachestvo arasyndaǧy bızdıŋ dostarymyz osy oidy quattap jür.
Sosyn ol taiauda başqūrttardyŋ üşınşı qūryltaiy aşylatynyn aitty.
– Bız ony özımızdıŋ otanymyzdyŋ bas mäjılısı sipatynda öte me dep otyrmyz. Bızdıŋ ükımetımızdıŋ müşelerınıŋ köpşılıgı Resei Qūryltaişy Jinalysyna müşe bolyp sailanǧan-dy. Bıraq, onyŋ qalypty ötuıne bolşevikter mümkındık bere qoiar ma eken?! – Zal aqyryn gu ete tüstı. – Qalai bolǧanda da, bız oǧan deiın öz memlekettıgımızdıŋ auy men bauyn tügeldemekpız. Al būl mäsele tiianaqty qarastyrudy tıleitındıkten, bälkım, bolşevikterdıŋ peiılıne qarap qalǧan Qūryltaişy Jinalysqa bız barmaspyz da.
Janşa onyŋ bolşevikterge senbei tūrǧanyn ıştei qanaǧattana atap öttı.
– Qazırgı tarihi sät bızge öz taǧdyrymyzdy özımız, eşkımge jaltaqtamai, batyl qolǧa aludy tıleidı, – dedı Zäki döŋgelek közgeldırıgınıŋ äinegı jalt-jūlt etıp. – Osyndai kürdelı kezeŋde qūryltaiǧa jinalyp otyrǧan qazaq bauyrlar, men sızderge auyzbırlık körsetıp, tezırek derbes el bolu jaiynda maŋyzdy şeşım qabyldaularyŋyzǧa tılektestık bıldıremın. Bauyrlas türkı halyqtarynyŋ zamanaǧa sergek qaraityn uaqyty tudy! Bız ortaq jau aldynda bırıge alatyn qabıletımızdı körsetuımız kerek! Ol üşın alla-taǧala sızderge de tezırek derbes tütın tütetu näsıbın jazsyn!
Validov zaldyŋ qoşemetıne bölenıp tömen tüse bere-aq, mınbege jaŋa şeşen köterılıp bara jatty. Qazaq qūryltaiyn jäne oǧan qatysuşylardy jergılıktı mūsylman jasaǧy äskeri şurosynyŋ töraǧasy praporşik Başirov, «Iаngi Vakt»* gazetınıŋ redaktory Fatih Karimov, Orynbor kazaktarynyŋ äskeri krugynan** kelgen ökılder Timofei Sedelnikov pen Abdrauf Bogdanov, taǧy basqalar osynau maŋyzdy oqiǧamen şyn jürekten qūttyqtady.
*«Jaŋa uaqyt».
**kazak äskerlerınıŋ jinalysy.
Söileuşılerdıŋ bärı sezge arnaiy kelıp aitqan qūttyqtau sözderınde bır jerden tabylyp jatty. Qai-qaisysy da qazaqtardy qazırgı qiyn sätte bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaryp, bırlesuge şaqyrdy. Köpşılıkke, äsırese, Sedelnikovtıŋ sözı ūnady. Ony ıştei Janşa da oŋ qabyldady.
Orynbor kazak-orys äskerınıŋ ökılı Timofei Sedelnikov kazachestvomen qatar qazaqtyŋ da mūŋ-mūqtajyn jap-jaqsy tüsınetın äm ärdaiym är jerde batyl qorǧap jüretın. Ol sonau 1906 jyly Bırınşı Memlekettık Duma mınbesınen imperiia halyqtary ökılderın tūŋǧyş ret qazaq mūŋynan habardar etken-dı.. Tavriia saraiy kümbezı astynda qazaqşa sözderdı alǧaş ret jäne soŋǧy märte, tek jalǧyz özı ǧana qalyqtatqan edı. Qazaq pen başqūrt müddesın erteŋ keŋes ökımetı aldynda da küitteitın adal qairatker. Mıne sol azamat qazaqtyŋ jeltoqsandaǧy sezınde tarih taǧdyrlas etken halyqtardyŋ tuysqandyq sezımı ūştasa beruıne tılektestıgın bıldırdı. Zaldy sezdıŋ aşyluymen qūttyqtai kele, bır sät Zäkige sılteme jasady:
– Başqūrttar patşa taqtan qūlaǧaly ata tekterındegı qasqyr ruhy jetegımen oŋǧa da, solǧa da jūlqyna şauyp, aqyry, ortalyqtan täuelsız ūiysu jolyna şyǧyp otyr, – dedı. – Olar, älgınde qozǧalystyŋ jas barysy auzynan estıgenımızdei, jaqynda aşylmaq qūryltaiynda naǧyz el bolu şarttaryn jasamaq. – Osylai dedı de, zalǧa qasqaia qarsy qarap tūryp, keudesın kere tynystap aldy. – Qymbatty qazaq bauyrlar, sızderdıŋ ärdaiym «qoi da aman, qasqyr da toq» bolǧanyn qalaityn bıtımşıldık qasietterıŋızdıŋ köp jaǧdaida basym tüsıp jatatynyn men jaqsy bılemın, – dedı sodan soŋ. – Bıraq sızder ümıt artyp otyrǧan uchredilkanyŋ* qazırgı ahualda ädıl öterıne men senbeimın. Tıptı sol bola da qoiar ma eken?! – Sūrauly jüzben ainala qarady. – Sondyqtan men sızderge bırınşı kezekte özderıŋızge senudı, özara tüsınıstık pen bırlıkke qol jetkızudı, söitıp, öz taǧdyrlaryŋyzdy özderıŋız qolǧa aludy tıleimın.
*Qūryltaişy jinalystyŋ.
Qūttyqtau sözderge qol soǧyp rizaşylyqtaryn bıldırgen zal yqylasy saiabyrsi bere, qūryltai töraǧasy Qūlmanov ornynan tūrdy.
– Mınbege şyǧyp, qazaq jinalysyna qūtty bolsyn aitqan myrzalarǧa delegattar atynan ülken rahmet, – dedı.
Sosyn qolyndaǧy bır buda qaǧazdy jūrtqa köterıp körsetıp, jer-jerden hat, jedelhat türınde tüsken qūttyqtaular baryn aitty. Söitıp zaldy jazbaşa qūttyqtaularmen tanystyruǧa köştı. Qazaq qūryltaiynyŋ aşyluyna orai Orynbor muftiı joldaǧan hatty, qalalar men auyldardan, türlı ūiymdardan kelgen jedelhattardy oqydy.
Hat-habarlarda tek qūttyqtau sözderı ǧana emes, jergılıktı jūrtşylyq kezıgıp otyrǧan problemalar men sol oraida qūryltaiǧa bıldırılgen tılekter de bar edı. Olar jūrtty jaibaraqat qaldyrmady. Zalda otyrǧan delegattar jer-jerdegı jaǧdaidy oryn-oryndarynan qysqaşa aityp berudı qoş kördı.
Qūryltai töraǧasynyŋ baqylauymen, Qazaq elınıŋ şartarabynan kelgen ökılder öz aimaqtaryndaǧy ahualdan kezektesıp habardar etıp jatty. Özektı de maŋyzdy habarlamalar är aimaq delegattary tarapynan jasaldy. Artynşa, sezge qatysuşylar pıkır almasty. Estıgenderın jaibaraqat qaldyra almady. Nazar audarǧan habarlar boiynşa tiıstı qararlar aldy.
Jer-jerde barşa azamat Qūryltaişy Jinalys pen zemstvo sailauyna män berude körınedı. Üiezderdıŋ bırqatarynda üiezdık zemstvo aǧzalaryn sailau märege jetken siiaqty. Al taǧy bırqatar üiez, tıptı, Qūryltaişy Jinalysqa delegat sailau nauqanyn da ötkızıp qoiypty. Barlyq jerde de qazaqtardyŋ zemstvoǧa jäne ūiysu jinalysyna ökıl sailau mäselesıne qyzyǧuşylyq tanytqany mälım boldy. Būl sezdı qanaǧattandyrǧandai edı.
Tek, Syrdariia oblysynyŋ qazaqtary Qūryltaişy Jinalysqa ökılder sailauda bır toqtamǧa kele almaǧan körınedı. Olardyŋ dau-damaiǧa jol berıp, uaqtyly sailau ötkıze almaityndai ahualda tūruy eşkımge ūnamady. Jık-jık bop partiialarǧa bölınıp, älı künge deiın ortaq kelısım jasai almapty. Söitıp, är top öz myqtysyn älpeştegen bırneşe tızım şyǧarsa kerek. Ne kerek, aitys-tartys, saiasi toptarǧa bölınu saldarynan bırtūtas tızım ūsyna almaǧan, odan jetken jerlerı sol – oblys boiynşa qazaqtardan ūiysu qūryltaiyna jalǧyz ǧana deputat ötkıze alatyn türlerı bar.
Mūny delegattar qynjyla talqylauǧa mäjbür boldy.
Būlai jaramaidy destı. Qūryltai halyqqa qairylyp airyqşa ündeu jariialaityn bolsyn degen toqtamǧa ūiydy. El-jūrtty dau-damailar men aitystardy doǧaratyn, partiialyq baqtalas kürestı qoiatyn, azyp-tozu jolynan aulaq bolatyn, söitıp myna alasapyranda tek bırlıkke ūmtylatyn etu kerek. Mıne sol üşın Mırjaqyp Dulatov pen Ahmet Baitūrsynov şūǧyl türde ündeu mätının jazyp, qūryltaidyŋ bekıtuıne ūsynsyn...
– Syrdariia oblysynyŋ halqynan qūryltai atynan, telegraf arqyly – sailauda oblystyq bır ǧana tızımge dauys beru sūralsyn...
– Mıne, aǧaiyn, «altau ala bolsa auyzdaǧy ketedı» degen osy... Bırlıkke qol jetkızu maŋyzdy...
– Ol ras-au, bıraq bızdıŋ Jetısu öŋırınde tıptı masqara jäit oryn alyp tūr, jūrt aştan qyrylyp jatyr...
Jetısu oblysy qazaqtarynyŋ jaǧdaiy auyr körınedı. Olar eskı ükımettıŋ On altynşy jylǧy ozbyrlyǧyna – tyl jūmysyna adam almaqşy bolǧanyna qarsy köterılgenı üşın jazalau ekspedisiiasynyŋ aiausyz şapqynyna ūşyraǧan edı. Sodan mıne, toz-toz bop, adam aitqysyz qaiyrşylyq küi keşude. Talaiy aştan ölıp jatyr. Bırqatary äielder men balalardy saudaǧa saluǧa mäjbür. Äulieata men Pışpek üiezderınıŋ qazaq-qyrǧyzdaryn aşarşylyq jailaǧan.
Olarǧa astyq Aqmola oblysynyŋ japsarlas üiezderınen kelu kerek-tın. Alaida, satyp alynǧan astyqty tasymaldaudyŋ özı, kölık joqtyqtan, asa qiyn bop tūrsa kerek.
Hiua handyǧy aumaǧynda köşıp jürgen qazaqtardy türkmender tonap, otyn oirandap ketıptı. Olar süiekterın süiretıp, Temır jäne Aqtöbe üiezderınıŋ şegıne äreŋ ılıkken. Qazır järdemge asa mūqtaj.
Būl oraida qūryltai küllı oblystardaǧy qazaqtarǧa mynandai ūsynys bıldırgendı oryndy köredı: jazalauşylar oirandaǧan Jetısu halqy men türkmender tarapynan küizelıske ūşyraǧan qazaqtar paidasyna – orta eseppen är jannan bır somnan qarjy jinalsyn, ony ärkımge däuletıne qarai ädıl bölu arqyly jinau – jergılıktı basqarmalarǧa tapsyrylsyn...
– Jizaq üiezınde tärtıpsızdıkter oryn alyp otyr. Qazaqtar bırınıŋ malyn bırı barymtalauǧa köşken. Jergılıktı ökımettıŋ tärtıp ornata alar türı joq. Osy üiez qazaqtarynyŋ bır ülken toby Türkıstan avtonomiiasynan şyǧuǧa yntaly. Eger Qazaq avtonomiiasy jariialanar bolsa – qosylǧylary keledı.
Qūryltai būl habardy da sergek qarsylady. Jizaq öŋırın mekendeitın qazaqtardyŋ bır bölıgı aityp jatqan bırtūtas Qazaq avtonomiiasyna kıru jönındegı tılegı maqūldansyn. Būl jaiynda Türkıstan avtonomiiasy ökımetımen tiıstı qarym-qatynas jasalatyn bolsyn.
Türkıstan avtonomiiasyna arnaiy qūttyqtau joldansyn. Jauap-jedelhat Orynbor muftiıne de joldansyn...
4.
Keiınge qaldyruǧa bolmaityn osynau aǧymdaǧy mäseleler haqynda jedel şeşımder alynǧan soŋ, delegattar qūryltaidyŋ kün tärtıbın belgıleuge köştı. On mäsele qaralatyn bop belgılendı. Eŋ bırınşısı – Sıbır men Türkıstan avtonomiialaryna jäne Oŋtüstık-şyǧys odaqqa közqaras. Ekınşısı – qazaq oblystarynyŋ avtonomiiasy. Üşınşısı – milisiia, törtınşısı – Ūlt keŋesı haqynda edı. Osylardan soŋ baryp – oqu, Ūlttyq qor, muftilık, halyq soty, auyl basqarmasy, azyq-tülık mäselelerı qaralatyn boldy.
Avtonomiia mäselesınıŋ el ışındegı jūrtşylyq tılegı retınde jariia bop, sezdıŋ talqylauyna resmi qoiylmai jatyp tılge tiek boluy, iaǧni kün tärtıbıne şyǧarylatyn negızgı mäselelerdı belgılep-bekıtıp aludan būryn köterıluı delegattardy erekşe serpılttı. Sodan da bolar, olar alǧaşqy mäsele boiynşa – Sıbır men Türkıstan avtonomiialaryna jäne Oŋtüstık-Şyǧys odaǧyna közqaras jaiynda baiandama jasauǧa şyqqan Bökeihanovty sol erekşe serpılıs üstınde, ärı taǧatsyzdana, ärı yntyǧa tyŋdady.
Oǧan el qatarly qūlaq tıgıp otyrǧan Ǧūbaidolla Älıbekovke: «Şyndap kelgende, Janşa aitqandai, aldymen öz şaŋyraǧymyzdy köteru jaiyn rettep aluymyz kerek edı ǧoi, – degen oi keldı, – körşı qūrylymdarǧa qalai qaraitynymyzdy aiqyndau sodan keiıngı şarua emes pe...»
Alaida köpşılık kün tärtıbınıŋ osylai bekuın qalady. Endı, mıne, qazırgı taŋda tūtas bır aimaqtyŋ tızgının ūstap, ıs basynda otyrǧan ülken saiasatker auzyna qūmarta qadaluda. Tılge tiek bolmaq üş qūrylym soŋǧy kezdegı eleulı oqiǧalar qatarynan edı. Solarǧa qatysty qandai ūstanym alǧa tartylar eken?
Bolşevikter Petrogradta ortalyq ükımettı tūtqynǧa alyp jasaǧan töŋkerısten bes kün būryn, Vladikavkaz qalasynda «Kazak äskerlerı men Dalanyŋ erkın halyqtarynyŋ Oŋtüstık-Şyǧys Odaǧy» düniege keldı. Oǧan Don, Kuban, Ter, Astrahan kazak äskerlerı jäne Soltüstık Kavkaz, Daǧystan, Suhumi, Zakataly okrugterı men Astrahan, Stavropol guberniialaryndaǧy erkın dala halyqtary kırdı. Bolşevikter töŋkerısınıŋ altynşy künınde sol odaqqa myna ırgedegı Oral kazak äskerı qosyldy.
Rossiianyŋ bolaşaq memlekettık qūrylymynyŋ eŋ jaqsy türı retınde Demokratiialyq Federativtık Respublika degen qalyp taŋdap alynuǧa tiıs. Mūny odaqtyq kelısımşartqa qol qoiǧan ökılder bır auyzdan moiyndaǧan. Odaqqa engender Reseidıŋ bolaşaq Demokratiialyq Federativtık Respublikasynyŋ derbes ştattary bolmaq. Sondyqtan da Odaq qūramyndaǧy derbes ştattary retınde – öz müşelerınıŋ tolyq täuelsızdıgıne kepıldık beredı. Sondai-aq, olardyŋ ışkı qūrylystaryn jasaularyna järdemdesuge mındettenedı. Mıne osyndai kelısımşart jasalǧan. Sol kelısımşart araiynda, osydan jiyrma kün būryn, Ekaterinodar* qalasynda ūiysularyna kazachestvo mūryndyq bolǧan halyqtardyŋ Oŋtüstık-Şyǧys Odaǧynyŋ Bırıkken Ükımetı jūmysqa kırıstı.
*Krasnodar.
Al Sıbır avtonomiiasy bolşevikter töŋkerısınen on kün būryn düniege kelgen-dı. Oǧan Älihan Nūrmūhamedūly bastaǧan qazaq delegasiiasy qatysty. Ol Sıbır avtonomiiasyn qoldap tūr. Özı, taǧy bırer azamat onyŋ basqaru organyna sailandy. Tom qalasynda tūryp, avtonomiianyŋ şaruaşylyq qūrylymyn qarastyru retımen tūraqty jūmys ısteitın topqa özı senetın bır orys ekonomisın qazaq atynan tırkettı. Sıbır avtonomiiasynyŋ konstitusiiasyn jazatyn komissiiaǧa qazaq ökılı retınde Semei qazaq komitetınıŋ töraǧasy Älımhan Ermekovtı qosty...
5.
Al, bıraq, osynau bedeldı qairatkerdıŋ ıs-äreketınıŋ qai-qaisysyn da ölkedegı taǧy bır ırı tūlǧa qoş körmeitın...
Ǧūbaidolla Älıbekov Orynborǧa jürer aldynda Baqytjan Qarataev aqsaqalǧa soqty. Belgılı qairatker, jasy ülken aǧa retınde ony Ǧūbaidolla qatty qūrmetteuşı edı. Patşa taqtan qūlaǧan şaqta Qarataev oblystaǧy alǧaşqy qazaq azamattyq komitetınıŋ qūryluyna mūryndyq bolyp, ony özı basqarǧan. Alaida, aqpan revoliusiiasy şalqytqan sol şaqqy pıkır alauyzdyqtaryna qūlaq asa kele, ornyn Ǧūbaidollaǧa berıp, özı oǧan joldas, iaǧni orynbasar bolǧan-dy. Bıraq, orynbasarlyq mındetın keiın müldem ūmytyp kettı. Solai demeske amal joq. Ol Oral sosial-demokrattary ūiymymen tyǧyz jūmys ıstep, solar qūrǧan komitetke müşelıkke kırdı. Söitıp, oblystaǧy türlı ūlt ökılderınıŋ qamyn bırdei jeudı mūrat etken azamattyq komitettıŋ müşesı retınde, bar yqylasyn sonda audardy. Sonyŋ salqyny da boluy ǧajap emes, Oral qazaqtarynyŋ 1917 jylǧy säuırde jūmys ıstegen tūŋǧyş oblystyq sezınde onyŋ mınbege şyǧuyn jūrt ūnata qoimady. Sözın enjar tyŋdady. Tıptı, dabyrlasyp, dūrys söiletpedı deuge de bolady.
Özıne mūndai közqaras körsetıluıne Baqytjan sūltan ökpelegen bolu kerek, aitaryn aitty da, ketıp qaldy. Sodan ony Ǧūbaidolla Mäskeude ötken jalpymūsylman sezınde bır-aq körgen. Sūltan būl qūryltaiǧa mūsylman qozǧalysynyŋ baiyrǧy qatysuşysy, būdan būrynǧy sezderdıŋ köbıne, äsırese alǧaşqy revoliusiia jyldaryndaǧy jiyndarǧa belsene qatysyp jürgen qairatker retınde barǧan-dy. Onda ol Oral oblysy qazaqtarynyŋ sezı sailaǧan delegattarmen jalpy jyly söilesıp, tıptı, Janşany özınıŋ baiyrǧy üzeŋgılesterıne jaqsylap tanystyrǧan. Bıraq, negızgı baiandamalardy tyŋdap bolǧan soŋ, jürıp jatqan düniejüzılık soǧysqa qatysty közqarasty aiqyndaudy közdegen talqylauda özınıŋ sosial-demokrattar ūstanatyn pıkırdı qoldaitynyn jariia ettı de, sezdıŋ soŋyn tospai, qaityp kettı. Elge kelısımen bolşeviktermen tyǧyz bailanysyp, solardyŋ partiiasyna ötıp alǧan da, oblysta sovdep* qūrysyp jür deitın.
*jūmysşy jäne soldat deputattary keŋesın.
Joldary bölektendı dep sanaǧandyqtan ba eken, ala jazdai, odan küz boiy habarlaspaǧan edı. Endı, mıne, oǧan ädeiı ızdep baryp jolyǧudyŋ qajettıgı tudy. Qys tüse, qyspen bırge kelgen yzǧyryqty saiasi oqiǧalar iırımıne är qiyrdan tartylyp tūrǧanmen, ūly maqsattary bır bolǧandyqtan, qasyna ınılerın ılestırıp, qadırmendı qartqa sälem bere bardy.
Inılerınıŋ bırı – oblystyq qazaq komitetınıŋ özınen keiın sailanǧan töraǧasy Halel Dosmūhamedov-tın. Ol Orynbordan jalpyqazaq sezın ötkızu jaiynda joldanǧan habar tiısımen, Ǧūbaidollany arnaiy ızdep kelıp kezdesken edı. Janynda sol tūsta Petrogradtan kelıp qalǧan Janşa Dosmūhamedov bar bolatyn. Aǧamen aqyldasu retımen oǧan ekeuı bırge soqqan. Orynbor sezıne qatysu jaiyn keŋesken. Öitkenı ekeuı de ony – köpten bolys basqaryp, el qamyn oilaityn ısterımen auyzǧa ılıkken Ǧūbaidolla Älıbekovtı – ūlt küreskerlerınıŋ aǧa buyny qatarynan sanap, syilaityn.
Jaŋadan jiyn şaqyruǧa uaqyt joq ekenı anyq-ty, sol sebeptı jalpyqazaq sezıne öz aimaqtarynan qatysatyn delegattardy oblystyq qazaq atqaru komitetınıŋ ūiǧarymymen belgıleimız dep uaǧdalasty. Sezge el ışındegı eŋ bedeldı, yqpaldy kısıler barǧany dūrys. Al qai-qaisysynyŋ da ūlttyq qozǧalystyŋ baiyrǧy köşbasy ıspettı Baqytjan Qarataevty qūrmet tūtatyny anyq edı. Sälemdesu syltauynyŋ astarynda osyndai bır şarua jatqan.
Ras, mūnda bır kıltipan da bar-tyn. Bäkeŋnıŋ keiıngı kezderı taza qazaqy ūiymdarǧa syrt qarap jürgenı eşkımge qūpiia emes. Ärı onyŋ ondai qylyǧynyŋ sebepterınıŋ bırı de belgılı. Mäsele azamattardyŋ saiasi sanasy oianǧanynda jatqan. Olardyŋ boilarynda jalpy töre tūqymynan şyqqan bileuşılerge qarsy pıkır qalyptasqan tärızdı-tın. Ana jyly bırınşı Dumaǧa sailau nauqany barysynda Baqytjan sūltan Qarataevty deputattyqqa ötkızbei tastaǧandary sondai bır ışkı qarsylyq saldarynan-dy. Qarataevtardyŋ äkımşılık buyndarynda jauapty qyzmetter atqarǧandaǧy ıs-äreketterın jaqtyra bermeuşılık bar bolatyn. Sodan qalǧan eskı ädetter keide Bäkeŋnıŋ elı üşın atqarǧan eren eŋbekterın ūmyttyryp jıberetın. Säuırdegı qūryltaida jūrttyŋ tözımsızdeu qylyq körsetkenı sodan-dy. Degenmen baiyrǧy qairatkerdıŋ şyn baǧasyn būlar bıletın, sondyqtan, aldynan ötuge keldı.
Jasy ülken aǧa retınde, Janşa men Haleldı ekı jaǧyna alyp otyryp, qadırmendı sūltannyŋ aldynda Ǧūbaidolla söiledı.
Ony Baqytjan sūltan yqylassyz tyŋdaǧandai boldy. Qysyq közderın syǧyraita qarap, aǧarǧan saqalyn sipap säl otyrdy da:
– E-e, sonymen, Älihan taǧy siiaz şaqyryp jatyr deisıŋder ǧoi, – dep, säl kıdırdı.
Sosyn jaqtyrmaǧan sarynmen nemkettı saual tastady:
– Onysy ne sonda? Lai sudan balyq aulamaq pa? Jūmyrtqadan jün qyrqumen şūǧyldanatyn tırlık emes pe eken onysy?
– Nege olai deisız, Bäke? Jūrt jaǧdaiyn oilaityn qūryltai qazaqqa kerek bolǧaly qaşan!
– İä! – Ol Ǧūbaidolla men onyŋ serıkterınıŋ uäjıne tez kelıstı. – Bıraq, – dep, artynşa qarsy uäj aityp kettı, – jūrt jaǧdaiyn oilaityn qūryltai ötkızu kerektıgı sarizm* tūsynda pısıp-jetılgen edı ǧoi, sonda, naǧyz qajettılık tuǧanda, jäne qajettı qūryltaidy qaitkende şaqyru üşın auyzbırşılık kerek bop tūrǧanda, ol ūdaiy kerı tartyp, kedergı keltırumen jüretın. Mūny ūmytuǧa bola ma?
*patşalyq.
Ǧūbaidolla kürsındı. Ol «Aiqap» pen «Qazaq» betterınde ülken dabyraǧa ainaldyrylǧan orynsyz aitysty eske salǧan-dy.
– Sondaǧy ırıtkı äreketın ūmytyp, endı el jaǧdaiyn oilaǧyş bola qalypty...
– Būl bır baiaǧydaǧy, eskırgen, ötken ıs qoi, Bäke! Älı künge deiın ony ūmytpai, bırın bırı qajai bergennen görı, qazaqtyŋ qos serkesı artyndaǧy jūrtyn eskerıp, bolaşaqty oilaǧany jön emes pe...
Qasyndaǧy jastarǧa aǧa bop jürgen Ǧūbaidolla talai jyldan berı özınıŋ jäne özı tügıl, bükıl jūrtşylyqtyŋ qūrmetıne bölenıp jürgen Baqytjan sūltan syndy qadırmendı el aǧasynyŋ ötkendegı kelıspeuşılıktı ötken tarih enşısıne qaldyryp, ūmyta tūrǧanyn qalar edı...
Bıraq oǧan qadırmendı el aǧasy ilıge qoimady. Onyŋ paiymynşa, qazır qazaq sezın ötkızemın dep özeuremei, naqty jaǧdaimen sanasu kerek...
Alaida tyŋdauşylary qazırgı naqty jaǧdaidyŋ qazaq sezın ötkızudı tılep tūrǧanyn jarysa aitty.
Bäkeŋ kelıspedı. Jaǧdaimen sanasu kerek dedı. Bırden-bır jeŋımpaz küş retınde bilık basyna sosial-demokrattar keldı, bolşevikter men sosialist-revoliusionerler keşegı imperiia tızgının qolǧa aldy, jaŋa ömır qūruda...
Janşa tüzedı. Bilıktı tek bolşevikterdıŋ basyp alǧanyn aitty. Basqa partiia bıtkennıŋ olarmen kelıse almai otyrǧanyn, otandy qorǧau komitetın qūryp, özge de şaralar jasap, olarǧa qarsy şyǧyp jatqanyn aitty. Ortalyqtaǧy özgerısterdı közımen körıp kelgen adam retınde. Küllı memlekettık deŋgeidegı zaŋsyzdyqtarǧa kuä bolǧan zaŋger retınde. Özı jalpymūsylman ūiymynyŋ ökılı qūqyn paidalanyp deputattyq qyzmet atqarǧan Resei Respublikasynyŋ Keŋesın naizanyŋ ūşymen quǧan bolşeviktık tobyr bilıgın anarhiia retınde baǧalaitynyn aitty.
– Osyndai jaǧdaida qazaqtyŋ basyn bırıktıru qamyn oilamai bola ma, qadırmendı Baqytjan aǧa?!
Onymen aq saqaldy qadırmendı Baqytjan aǧasy kelıse qoimady. Jer-jerdı bolşevikter qūrǧan sovdepter** şyrmai bastaǧanyn aitty.
– Olardyŋ maqsaty aiqyn. Qazaqtyŋ arman-müddesıne de sai keledı. Qalyptasuly ahual endı soǧan beiımdeluımızdı qajet etedı, – dedı. – Sovdepter arqyly teŋsızder teŋgerılmek. Bız būl töŋırekte būryndary ärekettenıp körgenbız, eşteŋe şyǧara almadyq. Endeşe jaŋadan bırdeŋe oilap tabam dep tyraştanu ne kerek?!
**sovety deputatov – deputattar keŋesterı.
Ol teŋsızderdı teŋgeru haqyndaǧy būrynǧy ıs-äreketterın eske alǧandyqtan, taǧy da ötkenge şegınıs jasaldy.
Būdan toǧyz jyl ılgergı, qazaqtyŋ taǧdyryndaǧy alar orny erekşe jer-su mäselesıne qatysty ükımet qūjaty barşasyna tanys-tyn. Ǧūbaidolla el ışınde naqty qyzmet atqaryp jürgen azamat retınde, qazaqtyŋ kökeikestı mäselesınıŋ Baqytjan sūltannyŋ atsalysuymen Dumaǧa qalai qoiylyp jatqanyn tıkelei bılıp jürgen. Halel men Janşa da, joǧary oqudy bırı bıtırıp, ekınşısı tamamdap qalǧan kökıregı oiau jas jıgıtter retınde, būl mäselenı baspasöz betterınen kezınde jıtı qadaǧalaǧan-tyn.
Qazaq qairatkerlerı «Aqmola, Torǧai, Semei, Oral, Jetısu, Syrdariia jäne Zakaspii oblystarynda jerge ornalastyru komissiialaryn qūru turaly» zaŋ jobasyn jasap, halyq ökılderı mekemesınıŋ qarauyna Dumadaǧy mūsylman fraksiiasy arqyly ūsynuǧa tyrysqan. Özge fraksiialardan da tılektester tauyp, jobaǧa alpys deputattyŋ qolyn qoiǧyzǧan. Alaida ol, bärıbır, halyq ökıldıgınıŋ talqysyna jıberılmedı. Ony qorǧaudan mūsylman fraksiiasynyŋ töraǧasy Qūtlūmūhamed Tevkelev tartyndy. Öitkenı osy Älihan, jobany Tevkelevtıŋ tılegıne säikes saraptap, jer-su mäselesınıŋ bılgır mamany retınde, oǧan terıs baǧa bergen bolatyn. Onyŋ saraptamasy ükımet pıkırımen säikes keldı, zaŋ jobasy kerı qaǧyldy...
Degenmen Janşanyŋ tap osy oraida aitar kümänı bar. Ükımet atynan söilegen şeneunık şe, jerge ornalastyru jäne jer öŋdeu bas basqarmasynyŋ bas meŋgeruşısın aitady, mıne sol – ıs jüzınde Älekeŋnıŋ qorytyndysyn synaǧan syqyldy körınedı Janşaǧa, qadırmendı Bäkeŋ būǧan ne der eken?
Ol sūraǧyn keŋeitıŋkırep tüsındırdı. Janşanyŋ paiymdauynşa, qazaq qairatkerlerınıŋ bastamasymen düniege kelgen zaŋ jobasy ozbyrlyqpen otarlanyp jatqan jer-sudan onyŋ baiyrǧy iesınıŋ müldem ülessız, qūr qol qaldyrylmauyn qamtamasyz etpek-tın. Onda qazaqtar tūratyn oblystardaǧy jerge ornalastyru komissiialaryn qazaqtardyŋ özderın qatystyra otyryp qūru közdeletın. Ärı olarǧa jükteletın basty mındet retınde – otyryqşy, jartylai otyryqşy jäne köşpendı qazaqtar üşın jeke-jeke, är äleumettık toptyŋ müddesın eskeretındei, ädıl jer normasyn jasau kerektıgı aitylǧan-dy.
Qazaqtardyŋ rulyq-taipalyq negızde damyǧan dästürlı ekonomikasyn Janşa köpten qarastyryp jürgen. Sonda, osy Bäkeŋ bata berıp, universitetke oquǧa tüskennen berı közı aşyla kele, halqynyŋ tynys-tırşılıgıne özındık zertteu jürgızu barysynda, mynaǧan nazar audarǧan-dy: Bäkeŋderdıŋ Duma talqylauyna alyp şyqqysy kelgen zaŋ jobasynda asa däulettı äm airyqşa bai kısıler men öte ataqty adamdarǧa äldebır artyqşylyqtar beru joldary eşqandai da eskerılmegen. Olarǧa degen jer normasy bölek emes, eş ögeşelıgı joq, qarapaiym halyqpen bırdei türde jasalǧan. Solai emes pe? Qadırlı Bäkeŋ, el aǧasy Baqytjan sūltan mūny terıstemei me?
Dūrys, Jahanşah däl baiqaǧan. Mūny qart zaŋger rastaidy. Jäne qosyp aitary, jobanyŋ solai jasaluynyŋ qisyny da bar. Öitkenı, otarlau üderısıne bırınşı bop ılıkken Jaiyq maŋy qazaqtarynyŋ äbden tarşylyq körıp, jūtaǧany sondai, talaiy tasymal kölıgınen airylǧan sebeptı, eskı köşı-qondy qoiyp, jer üidı baspana etetın jataq tırşılıgıne köşken. Sondyqtan da olardy ükımet jobalaityn on bes desiatinalyq norma bek qanaǧattandyratyn. Baiyn da, kedeiın de. Mäsele – ükımet zaŋyna säikes, şūraily jerge orystarmen qatar ornyǧyp aluda jatqan-tyn. Al ara-aralaryndaǧy qūnarsyzdau, egıstıkke qolaisyzdau jerler, bärıbır, mal jaiatyn qazaqqa qalar edı degen ış esepterı de bolǧan jobany jasap ūsynuşylardyŋ. Solai, Jahanşah!
Jahanşah mūny tüsınedı. Tek, taǧy bır tüsınıp, bıletını – jalpaq Saryarqa ūlandary, iaǧni qazaqtyŋ ūlan-ǧaiyr qyryn mekendeitın köşpendı qalyŋ qazaq ondai normaǧa köndıge almaidy. Mıne, mūny Halel de, ekeuınıŋ Ǧūbaidolla aǧalary da rastap otyr. Bäkeŋ säl oi jügırtsınşı, Älekeŋ saraptamasynda soǧan köŋıl bölgen tärızdı emes pe ed?! Baiaǧyda Şerbina ekspedisiiasyna qatysqandaǧy jinaqtaǧan bılımınıŋ nätijesı ıspettendırıp, ol köşpendılık normasyn basqaşa sipattaǧan ǧoi!
Bäkeŋ qolyn sıltedı.
– Köşpendılık normasy degendı neǧylsyn bilık, – dedı tyjyrynyp, – ışkı guberniialarynyŋ şielenısken jaǧdaiyn şeşudı öte qajet etıp tūrǧanda! Ükımet Älihannyŋ sol köşpendılık normasyn orynsyz jalaulatqanyn paidalanyp kettı ǧoi!
Bäkeŋnıŋ aituynşa, Duma müşelerınıŋ tiıstı bölıgı qoldaǧan zaŋ jobasyn Älekeŋnıŋ basqaşa sipattauyn jer ısterın basqaratyn vedomstvo būlar äzırlegen zaŋ jobasyna japsyryp, qisynsyz synǧa aldy emes pe...
Qarataev ükımettıŋ qazaqty otyryqşy etemız dep josparlaǧanyn da, bıraq, otyryqşylandyruǧa ıs jüzınde eşqandai jaǧdai jasaǧysy kelmeitının de anyq bıletın. Sondyqtan da jerge jaiǧastyru jönındegı bas meŋgeruşı, onyŋ oiynşa, jergılıktı jerge ornalastyru komissiialaryna qazaq ökılderın qosudy maqūldamaǧan-dy. Sondyqtan da, baqandai alpys deputat ūsynyp otyrǧanyna qaramastan, jobany jaqtyrmaǧan, Dumada talqylauǧa qabyl almaudy qostaǧan.
Ükımet atynan söilegen jer ısterı chinovnigınıŋ oiynşa, būratanalardyŋ är qauymdy bileitın jekelegen neǧūrlym däulettı tūlǧalary qazaq dalasynda tūrǧan jerlerınıŋ naqty qojaiyndary bolyp alǧan. Olar qauymdyq jerdı paidalanudyŋ küllı paidasyn öz qoldaryna şoǧyrlandyryp otyr. Tütın boiynşa, iaǧni är otbasyna bölınıp salynatyn memlekettık salyq olarǧa qatyssyz siiaqty. Eşteŋe tölemesten, tūrǧan aimaqtarynda kei jaǧdailarda mal şaruaşylyǧyn örıstetedı, ekınşı bır rette – ülken kölemde jer jyrtady. Sondai-aq, qauymdyq jerdı orys qonystanuşylaryna memleket syrtynan jalǧa berıp jür.
«Būl būratana bileuşıler sondai ekonomikalyq tetıkterdı ielenu arqyly taipalastaryna yqpalyn arttyryp, halyq sotyn da, basqaru ısın de öz qoldaryna tüsırgen». – Bas meŋgeruşınıŋ osyndai jeleu aitqany Qarataevtyŋ älı esınde. Söitıp, degen-dı ol, būratanalardyŋ arasynda ömır süretın, būratana būqarany ıs jüzınde bilep-töstep jürgender özderıne olardy jıpsız bailap-matap, erıkterınsız baǧyndyryp alǧan. «Maŋdai terın tögıp eŋbek etpek otyryqşy halyqty jer ülesımen qamtamasyz etuge olar müddelı emes». – Ükımettıŋ ırı därejelı chinovnigı osylai ūiǧarǧan-dy. Ol, tıptı, el ışınde bai-manaptar eŋbekşı halyqty krepostnoilyq ahualǧa taqau deŋgeide, jeke bastaryna täueldılık jaǧdaida ūstaidy dep jariia etken-dı. Sondyqtan da olar öz aimaqtaryndaǧy qazaqtardy, sondai-aq orys qonystanuşylaryn da otyryqşy etıp jerge jaiǧastyruǧa zauyqsyz degen.
Bıraq olar jeke bastarynyŋ arazdyǧyn, älde, bıletınderdıŋ aitatynyndai, alys atalary arasynda oryn alǧan qandy oqiǧaǧa bailanysty tūqym qualaǧan öştık sezımderın boilaryna biletuge tiıs pe edı? Ondaidyŋ bärın bügıngı el basyna tuǧan syn saǧatta ūmyt qaldyruy kerek edı ǧoi! Olar körseter naǧyz tektılık pen bekzattyq sonda kım-kımdı de razy etpes pe edı... Ätteŋ...
Älekeŋnıŋ jalpaq elden ökılder jiyp, qazaq bolaşaǧyn talqylauǧa mūryndyq boluyna qalai qoldau körsetpessıŋ. Ol köptıŋ kökeiınen şyqty. Endı, bärı bas qosqanda, ortalyqtan dümpıgen anarhiia selıne tosqauyl tūrǧyzu qajet. Qūryltai sony şeşuge tiıs. Olar osy oimen Orybordy betke ūstady...
Bıraq, mäsele – bırden şeşımın tabardai op-oŋai emes bop şyqty. Eŋ bastysy, būlar qūdaidai senıp kelgen Älekeŋnıŋ özı qazırgı taŋda derbes avtonomiia alu mümkındıgıne senbeidı eken.
Janşa tüsındı. Tüsındı de, onyŋ būl saqtyǧyn ıştei aqtady: Älekeŋnıŋ onysy saiasi köregendıgınen, naqty ahualdy jan-jaqty saralai bılgendıgınen tärızdı...
Ol Älihanmen küzge salym Petrogradta kezdesken. Älihan guberniia komissarlarynyŋ memlekettık mäjılısıne kelgen-dı. Sol saparda Älekeŋ sondaǧy mūsylman qairatkerlerımen edäuır pıkırlesken. Janşamen de söilestı, aǧymdaǧy saiasat jyqpyldaryn ekeulep bıraz taldasqan edı. Taşkentten jetken jas, jas ta bolsa bas Mūstafa Şoqaev Türkıstan öŋırındegı ahualdan tyŋ aqparat berdı. Ekeuı de odan Taşkenttegı orys saiasi partiialarynyŋ äreketterı men Uaqytşa ükımet komitetınıŋ ısterı jäne jergılıktı halyqtardyŋ ūiymdary jaiynda mol maǧlūmat tyŋdady. Sondaǧy estıgenderı olarǧa ärtürlı äser etken tärızdı.
Orys saiasi partiialarynyŋ belsendılıkterı men mūsylman ūiymdarynyŋ kei rettegı enjarlyqtary, ärı, eŋ jamany, mūsylman ūiymdarynyŋ özara alauyzdyqtary Älekeŋnıŋ Türkıstan jaiynda būryndary qalyptasqan oiyn bekıte tüsken bolatyn.
Sondyqtan da ol osy küzde Sıbır avtonomiiasyna qosyluǧa äreket ettı.
Al Tomdaǧy Sıbır sezınen oralǧanynda, jolşybai Semei men Ombyǧa soǧyp, qazaq azamattaryna jaǧdaidy tüsındırdı, qazaq saiasi partiiasyn qūru şaralaryn jürgızdı.
– Bızge jeke avtonomiia talap etu tiımsız, – dedı ol jas üzeŋgılesterıne. – Sebebı ony basqaratyn adamdarymyz jetkılıksız. Tarih qazaq jūrtşylyǧyn oǧan daiyn etpedı.
Ombyda būl kezde odan özgeşe oilaityn bır top jıgıt ūiymdasa bastaǧan. Olardyŋ ışınde Petrogradtan kelgen Kölbai Toǧysov bar-dy. Ortalyqtaǧy būrq-sarq qainaǧan qym-quyt saiasi tırşılık arasynda jürıp tüigenı mol Kölbaidyŋ sosialistık partiialar jaiynda aitqan oŋ pıkırıne sol özgeşe oilaityn bır top jıgıt qūlaǧandai-tyn. Solardyŋ ışınen jinalysqa* kelıp otyrǧan, Kölbaimen pıkırles Şaimärden Äljanov, Mūqan Äitpenov syndy jıgıtter de Älihannyŋ sözın qabyldai qoimady. Qastarynda otyrǧan Kölbai qarasūr jüzı qatqyldana, yzaly aqyryn ünmen:
– Daiyndamadyq deseişı.... – degende, maqūldap bas izestı.
*Omby qazaqtarynyŋ jinalysy 1917 jylǧy 31 qazanda boldy.
Älihan öz oiyn sabaqtap jatty. Ol däl qazırgı sätte eldık qyzmetter atqara alatyn bılımdı azamattardyŋ azdyǧyn äŋgıme ettı.
– Ondailardy äzırlep aluǧa uaqyt kerek, – dedı.
Onysyn jaqtyrmai, zalda otyrǧandardyŋ bırı:
– Osy uaqytqa deiın ai qarady ma eken, – dep küŋk etken.
– Syrtta otyryp, qūzyryndaǧy gazettıŋ qūlaq küiın keltırıp tūrdy, söitıp, ıştegı jūrtty aiaqtan şalyp otyrumen şūǧyldandy.
Kölbai qolyn keudesıne aiqastyryp, myrs ettı. Onyŋ däl qasynan bır mosqal kısı:
– Jıgıtter, bos äŋgımenı qoisaŋyzdarşy, söz tyŋdaiyq, – dedı.
Älihan mınberden:
– Adamdarymyzdy daiyndap, avtonomiia aluǧa äzır bolǧanymyzda, – dep, saŋqyldap jatty, – Sıbırden bölınudı talap ete alamyz. Olar qarsylyq qylmaidy. Öitkenı Sıbır sezınıŋ baǧdarlamasyna būl mäsele – qazaqtyŋ avtonomiia alatyny – anyq jazylǧan.
Onyŋ oiynşa, Sıbırmen bırıksek, bızde bärı bolady – aqşa da, erkındık te.
– Bızdıŋ körşı mūjyqtar Sıbır avtonomiiasyna qosyluǧa daiyn.
Al qazaqqa jeke avtonomiia sūraudy däl qazırgı taŋda ol dūrys körmeidı. Qazırgı taŋda, onyŋ ilanymynşa, Sıbırmen bır bolǧan qolaily.
– Bügın qolda nadandyqtan basqa nemız bar, – dedı ol. – Sıbır dumasynda iakut, buriattarmen bırlessek, köpşılık bolamyz, qūryǧanda teŋ bolamyz. Sonda sözımız ötedı...
Sol tūsta jūrttyŋ eŋsesın köterıp tastaǧan bır jaŋalyq habar gulep tūrǧan-dy. Taşkent jaǧyndaǧy būratanalar özge kırme jūrt ökılderımen bas qosyp, Türkıstan avtonomiiasyn jariialap jıbergen körınedı. Onda qazaq köp. Endeşe, Ibır-Sıbırdı qoia tūryp, öz aǧaiyndarymyzben bas qosqanymyz jön emes pe?!
Älihan būl oidy qoldamaidy.
– Türkıstan avtonomiiasyna qosylu mäselesın alsaq, ol degenıŋ – Türkıstan avtonomiiasyna qosylu äreketın aitam – qoiyn-qonşyŋa tas toltyryp alyp, Ertıske qoiyp ketkenmen bırdei. Suǧa batasyŋ da ketesıŋ. Nege? Öitkenı olar bızden on ese qaraŋǧy jäne artta qalǧan!
Kölbai küldı. Yzalana küldı. Ol Türkıstan öŋırınde bıraz tūrǧan, ölke mūsylmandarynyŋ alǧaşqy qūryltaiyn ötkızuge belsene qatysqan, sol qūryltai şeşımımen jıberılgen on ekı delegattyŋ bırı bolyp, Mäskeudegı Bükılrossiialyq mūsylmandar sezıne qatysqan. Tapqan eken «qaraŋǧyny». Pūtqa tabynǧan sıbırlıkterden mūsylman qazaqty qaraŋǧy degenı qai sasqany?! «Artta qalǧan» türkıstandyqtar ışınen ol Mäskeudegı mūsylman sezıne, Petrogradtaǧy şarualar sezıne delegat bolǧan. Mäskeude mūsylman odaǧynyŋ atqaru komitetı müşelıgıne sailanǧan. Sodan, İkomus qūramymen bırge baryp Petrogradta tūryp, künı keşege deiın sol mekemede qyzmet atqaryp kelgen. Al myna törenıŋ ertegısın qarai gör...
– Türkıstandyqtardyŋ közı tap osydan da aşyq, – dep myrs ettı Kölbai. – Jalaqor...
«Jalaqor» ol taqyrypty odan ärı damytqan joq. Aldaǧy aituly oqiǧaǧa daiyndyq jasau mäselesın söz ete jöneldı.
– Sıbır avtonomiiasynan öz ülesımızdı alyp otau şyǧuǧa daiyndaluymyz üşın partiia qūruymyz kerek. Partiia erteŋgı Qūryltaişy Jinalysqa deputat sailaudy oidaǧydai ötkızu üşın de qajet...
Sonda, Ombyda, top arasynan suyryla şyǧyp, onyŋ aitqandaryna Şäimärden qarsy şyqqan. Ol sondaǧy oquşy jastardyŋ özderı üş-tört jyl ılgerıde qūrǧan «Bırlık» atty ūiymnyŋ alǧaşqy jetekşısı-tın. Kölbaidyŋ aityp kelgen äŋgımesı men soŋǧy künderı Omby sosial-demokrattaryn da dürlıktırıp jıbergen ortalyqtaǧy bolşevikter töŋkerıs jasap ornatqan keŋes ökımetı onyŋ közqarasyn edäuır solaqailandyrǧan bolatyn. Sondyqtan da maitalman saiasatkerdı taŋǧaldyryp, onyŋ keltırgen paiymdaryn osy bır Şäimärden Äljanov degen jıgıt syn sadaǧyna alyp söilegen.
Bıraq Şäimärdendı özge söileuşıler qostai qoimady. Şeşenderdıŋ bärı bedeldı qairatker Älekeŋ Bökeihanovtyŋ uäjderıne qūlady. Sıbır sezınıŋ egjei-tegjeiın äŋgımelep bolǧannan keiın, Alaş atty qazaq saiasi partiiasyn qūru jönınde söilegen baiandamaşyny zaŋger Aidarhan Tūrlybaev quattady. Būl mäselenı endı keşıktırudıŋ eş retı joq ekenın aitty. Aǧaiyndy Asylbek jäne Mūrat Seiıtovter, Maǧjan Jūmabaev, Bekmūhamed Serkebaev, Dınmūhamed Ädılov te qoldady.
Sodan üş jūmadai ǧana ılgerıde küllı jastar ūiymdary bastaryn qosyp sezderın ötkızgen, Dınmūhamed-Dınşe sonda bırıkken ūiymnyŋ basqaruşy organyna sailanǧan. Mıne sol Dınşe jastyq jıgermen qyzulana söilep, partiianyŋ qajet ekenın aitty. Jazdai Qoşmūhamed-Qoşke Kemeŋgerov ekeuı oblystyq qazaq atqaru komitetınıŋ tapsyrmasymen Aqmolada bolyp, el ışınde jūmys jürgızgen. Sondaǧy Säken Seifullin, Bırmūhammed Aibasov sekıldı közı aşyq jas azamattarmen oblystyq komitettıŋ tapsyrmasyn oryndau oraiynda tıze qosyp, üiezde qazaq jinalysyn ötkızuge, qazaq komitetın qūruǧa atsalysqan. Jastar ūiymyn qūrǧan. Sol jūmystar barysynda, qazır naq Älihan aǧa alǧa jaiyp salyp tūrǧandai saiasi baǧdardyŋ kemşındıgın qai-qaisysy da tüisıngen edı.
Jalyn atyp tūrǧan örımdei jas Dınşe men odan bırer köilek būryn tozdyrǧan, tabiǧatynan oily, salmaqty Qoşke ala jazdai Aqmola üiezı öŋırınde atqarǧan ısterın saralai kele, şynynda, barşasyn ūiytatyn jäne sara joldyŋ dūrystyǧyn däiekteitın baǧdarşam, men mūndalaityn şamşyraq joqtyǧyn, sol kemıstıktıŋ ondaǧy qazaq komitetınde alauyzdyq tuǧyzǧanyn ūqqandai bolǧan. Jaz soŋyna qarai qaita sailanǧan atqaru komitetı qūramyna būlardyŋ sailanbai qaluynda da sol şamşyraqtyŋ joqtyǧy jatqan eken ǧoi... Ärine, Alaş atty partiia tuy astyna bırıgıp, qazaq mūŋyn ideialastarmen bırge jyrtu tiımdı bolaryna dau joq.
Köp pıkır aityldy. Aqyry, Dala general-gubernatory üiıne jinalǧan qazaq oqyǧandarynyŋ Älihanmen Sıbır sezınen oralǧan saparyndaǧy kezdesuı Alaş partiiasynyŋ qūryltaişy jinalysyna ūlasty. Partiianyŋ Aqmola oblystyq komitetı sailandy. Obkom qūramyna Aidarhan Tūrlybaev, Asylbek Seiıtov, Maǧjan Jūmabaev, Marat Samatov, Bekmūhamed Serkebaev, Ermek Mūqyşev, Erejep İtbaev, Mūrat Seiıtov, Jūbanyş Tıleulindermen bırge Dınşe Ädılov pen Qoşke Kemeŋgerov te kırdı.
Olar jūmysqa qyzu kırıstı. Az künde bes üiezdık komitet qūrdy. Qūryltaişy jinalysqa sailau ötkızuge bailanysty, Omby üiezındegı auyl-auyldy aralap, tüsındıru jūmystaryn jürgızdı.
Būl kezde Kölbai Toǧysov, Müqan Äitpenov, Şäimerden Äljanov bastaǧan solşyl jıgıtter de qarap qalǧan joq. Olar bilık basyna kelgen bolşevikterdıŋ baǧytyn eskere otyryp, qazaqqa sosialistık partiia kerek dep şeştı.
– Mynalar aityp jürgen Alaş partiiasy ondai bola almaidy, – dedı Kölbai. – Ärı, tap qazırgı ahualynda, ol qazaqtyŋ basyn bırıktıre de almaidy. Būlar alaş atynyŋ qadırın ketırdı. Kezınde men sonau bırınşı revoliusiia jeŋılıske ūşyraǧan jyldary köpke belgılı azamattardyŋ «Alaş» degen ataudy tu etıp köterıp, közı aşyq jıgıtterdı ortaq ıske jūmyldyrǧysy kelgenın körıp, qyzyqqan edım. Alaida ol da bır tez aiaqtalǧan baiansyz ıs boldy. Sonda, eldıŋ bırlıgın körsetu maqsatynda, byltyr özım osy ataumen gazet şyǧardym, bıraq, maqsatymnyŋ üdesınen şyǧa almadym. Būlar menıŋ köktemde toqtap qalǧan gazetımnıŋ atyn paidalanyp, jalpy qazaqty bırıktıretın ūran etpek. Meilı der em, bıraq, baiqap kelem, tırlıkterı oǧan ūqsamaidy. Olar tek däulettılerdıŋ ǧana qamyn oilaidy. Al bızge qalyŋ būqarany soŋymyzdan erte alatyndai, bolşevikterdıŋ jolyna kelıŋkıreitın partiia qūru läzım.
Olar bırneşe märte bas qosyp, qūrmaq partiialarynyŋ baǧyt-baǧdaryn talqylady. Baǧdarlama jasady. Küllı halyqtyŋ basyn bır maqsatqa toǧystyru maqsatymen, partiianyŋ atyn «Üş jüz» dep qoidy. Şartaraptan ökılder şaqyryp, sezderın ötkızdı. Partiianyŋ ortalyq komitetın sailady. «Üş jüz» partiiasynyŋ sözın söileuge tiıs baspasöz qūralyn – öz gazetın aşu mäselesın qarastyrdy. Sol oraida «Alaş» partiiasynyŋ Omby komitetımen aitysqa tüstı.
Aqyry, Ombylyq alaşşyldar Orynborǧa hat joldap, «Qazaq» gazetı betıne partiianyŋ baǧdarlamasyn jariialaudy sūrady.
Al «Alaş» partiiasynyŋ baǧdarlamasy älı jasalmai jatqan edı. Ony jazyp şyǧu Petrogradtaǧy mūsylman keŋesıne sailanǧan qazaq delegattaryna jalpyqazaq sezınıŋ şeşımımen jüktelgen bolatyn. Alaida ortalyqta qyzmet atqaru üşın Petrogradqa qazaqtardan jalǧyz Janşa Dosmūhamedov qana bardy.
Oǧan İkomusta qyzu jūmys atqaruǧa tura kelgen. Mūsylman odaǧy atkom töraǧasynyŋ orynbasary lauazymyndaǧy mındetterı öz aldyna, Uaqytşa ükımet tarapynan Reseidıŋ Respublika dep jariialanuyna bailanysty da, qosymşa jūmystar tuyndaǧan. Rossiia Respublikasynyŋ Uaqytşa Keŋesı jasalmaq-ty. Zaŋnamalyq ūsynystar äzırleuge qatysuy bar, basqa da qosymşa qyzmetınıŋ köptıgıne bailanysty, jalpyqazaq sezınıŋ tapsyrmasyn jalǧyz özı oryndaudyŋ retı kelmeitını aiqynǧa ainalǧan. Al Qūryltaişy Jinalysqa sailau uaqyty bolsa – taqalyp qaldy. Sondyqtan, öz ūǧymyndaǧy negızgı baǧdarmalyq baptardyŋ mazmūnyn Orynborǧa hat arqyly jetkıze otyryp, būl mındettı atqaruǧa taǧy adamdar tartqan jön bolmaǧyn habarlaǧan. Ol – qyrküiektıŋ orta tūsy edı.
Ekı aidan keiın ony orynborlyqtar jüzege asyrdy. Partiia baǧdarlamasyn jasasyn dep sezde belgılengen adamdar bas qosa almaǧandyqtan, olardyŋ tarapynan būl mındettıŋ oryndalmaityny anyqqa şyqqanda, mäselenı Älihannyŋ özı qolǧa aldy. Ne kerek, Älekeŋ, Ahmet, Mırjaqyp, Eldes, taǧy bırer jıgıt bas qosyp, «Alaş» ūstanbaq joldy jazyp şyqty. Joba gazette basyldy.
Būl bır der kezınde ıstelgen şarua edı. Qūryltaişy Jinalys sailauyna kırısken jergılıktı komitetterge basşylyq etıp aluǧa jaqsy boldy. Sailau öttı. Baǧdarlama boiynşa arnaiy jiyn ötkızılmese de, ökılettı adamdar bas qosqan partiialyq qūryltaida bekıtılmese de, jūrt ony ūlttyq qūrylysta ūstanar negızgı baǧyt retınde qabyldady. Nätijesı jaman bolǧan joq. «Üş jüz» de, bolşevikter de sailau nätijesınde «Alaştyŋ» qasynda jıp ese almai qaldy...
7.
Degenmen, jeltoqsan jalpyqazaq qūryltaiyna jūrt partiialyq emes, eldık mäselenı qarauǧa jinalyp otyrǧan. Barşasyna mälım, jaǧdai saiasi ūiymdardyŋ aitys-tartys, pıkırtalas, oi jarystyru äreketterın tar arnaǧa tüsırgelı qaşan... Mıne, on şaqty kün boldy, tūǧyrnamasy qazaq qozǧalysyna böten bır partiia ortalyq ökımettı zaŋsyz basyp aldy. Endı ärtürlı küş özınşe ūiysyp jatyr. Qazaqqa mūndaida qalai etu kerek? Myna jan-jaqtan töngen qily qater tūsynda aŋǧal, beiǧam, negızınen köşpendı qazaq qandai jol taŋdauǧa tiıs? Kımmen jaqyndasqan jön? Sıbır öz avtonomiiasyn jariia ettı. Oǧan qazaq qosylady degen hattama bar. Türkıstan da öz avtonomiiasyn jariia ettı. Onda qazaq köp, bıraq tap sol avtonomiia qazaqqa qanşalyqty qajet? Atty kazaktar ūiystyryp otyrǧan Oŋtüstık-Şyǧys odaq bar, qazaqqa būl qanşalyqty tiımdı boluy mümkın?
Mıne, osylar jaiynda Älihan Bökeihanov ülken baiandama jasady. Qazaq elınıŋ derbestıkke jetu jolyn sypattaityn baiandamasyn jüielei taratty. Sol rettegı özektı saiasi oilardy aian qyla kele, ol özınıŋ künı keşegı alǧaşqy qūryltaiǧa deiın bekem ūstanyp kelgen kadettık közqarasynan ainyǧanyn jariia etıp, sebebın de aitty.
Būl köpşılıktı qyzyqtyratyn jaŋalyq edı. Zalda otyrǧandar da, sezdıŋ jūmysyna syrttan, özge qalalardan qūlaq türgender de sonau habarǧa eleŋ ettı. Özara talqylady, bırı maqūldady, ekınşısı ökınış bıldırıp, kelesısı beitarap qalyp tanytty. Öitkenı ol halyq bostandyǧy partiiasynyŋ baiyrǧy müşesı-tın. Samara sekıldı ırı qalada ūiysqan bölımşesın basqarǧan, al biylǧy köktemde ortalyq komitetınıŋ qūramyna sailanǧan belgılı qairatker edı. Söitken Bökeihanov konstitusiiaşyl-demokrattar partiiasynan kettı, at-qūiryǧyn bırjola üzıstı. Jūrtty osynyŋ män-jäiı äuestendırgen-dı.
Älekeŋnıŋ özı mūny aiqyn mysaldarmen däiektedı. Sebebı, eşkımge qūpiia emes, kadet partiiasy – jerdıŋ jeke menşıkte boluyn jaqtaidy. Al būl qaǧidat qazaq üşın zalaldy, būl – az jylda qazaqtyŋ jerın sypyryp satyp alyp, özın sympityp jalaŋaş qaldyru joly. Ondai keiıp başqūrt basyna tüstı emes pe, endı qazaqqa kadetter jetegımen jürıp, tap solarşa aldanu jaramaidy...
– Kadetter bırtūtas, bölınbes Reseidı qūrmaq, al bız, alaş ūrandy jūrt – jiylyp, ūlt avtonomiiasyn tıkpekpız, – dedı ol odan ärı. – Kadetter ruhani ıstı uysta ūstau jaǧynda, al bız, qazaq ısın körkeitkımız keletın azamattar, – dındı memleketten bölek ūstasaq deimız.
Osyndai jaǧdaiattar oraiynda Älihan Nūrmūhamedūly qajyr-qairatyn bolaşaq täuelsız qazaq elı qūrylysyn jasau jolynda eŋbek etetın Alaş partiiasyna arnaǧandy jön kördı...
Paiymdaryn östıp taratyp aita kele, ol sol joly halyq bostandyǧy partiiasynan şyǧatynyn mälım etken-dı.
– Partiia ırı qairatkerın joǧaltty, – destı orys partiialaryndaǧy üzeŋgılesterı, – qazaqtar arasyndaǧy bılımdı, jıgerlı qoǧam qairatkerınıŋ kadetterdı tastap ketuı öte ökınıştı-aq.
Keibıreuler ökınış bıldıruşıler uaiymymen kelıse qoimady. Ondailar Orynborda da, Ombyda da bar-tyn.
– Bolşevikterdıŋ kadetterdı zaŋnan tysqary dep jariialaǧanyn estımedıŋder me? – dedı bırı.
– Ras-au, – dep kelesısı sausaǧyn şoşaita, oiǧa batty, – jazǧy Kornilov bülıgın de solardan köretının bolşevikter dabyralata aityp jüruşı edı ǧoi...
Qoldau tabyla ketkenıne masattanǧan alǧaşqysy jaŋa ökımettıŋ Petrogradta bügınderı kadetterdıŋ kösemderı men belsendılerın tūtqyndap jatqanyn eske saldy. Sonda, Bökeihanovtyŋ qyzmetıne syn közben qarauşylar:
– Sony esti tūra, ondai partiiadan tezırek qaşpaǧanda qaitedı, – destı. – Kadetter qatarynan şyqqanyn meilınşe jariialy türde aian etkenı – özın qauıpsızdendıru täsılı de. Eger ol şyn ideiaşyl bolsa, o basta kırmes edı ǧoi. Qūryǧanda, künı keşe – mamyr aiynda bolǧan sezde ortalyq komitetke müşe bolyp sailanudan bastartpas pa edı.
«İä, bar bolǧany osydan jarty jyl būryn jasaqtalǧan ortalyq komitetke müşe bolyp sailanudan bastartuy kerek bolatyn». – Mūndai saraptamany Älihan Nūrmūhamedūlynyŋ oida joqta qyzmet baspaldaǧymen zu etıp joǧary köterılıp, oblys general-gubernatorymen şendes lauazymǧa taǧaiyndaluyn köre almauşylar aiyzy qana jasap jatty. Öitkenı, dep paiymdady ondailar, halyq bostandyǧy partiiasynyŋ būrynǧy samoderjavie ornyna unitarly respublika tūrpatyndaǧy memleket qūrudy jaqtaityny da, ūlttarǧa tek mädeni avtonomiia bergılerı keletını de, jerdıŋ jeke menşıkte boluyn qalaityny da tap sol jaŋa ortalyq komitet sailar aldynda eşkımge qūpiia emes-tı. Bıraq osynau mansapqor būratana olai etpedı. Iаǧni ortalyq komitet qūramyna ol sanaly türde kırdı. Endı, sol qadamynyŋ zalaly tiiuı yqtimaldyǧyn körgende, būratana taipalastarynyŋ qamyn syltauratyp, kadet partiiasynan tez bastartyp otyr...
Mūndai äŋgıme ony jaqtyrmaityndardyŋ arasynda qozǧaldy. Al tılektesterı onyŋ osy uaqytqa deiın ozyq oily ziialy jandardy bırıktırgen kadet partiiasynda, tıptı asa qūpiia masondar lojasynda boluyn da, endı baǧdaryn bırjolata ūlttyq qozǧalys müddesıne būruyn da biık müdde tūrǧysynan baǧalap, aqtady.
Alaida būl tektes mäseleler töŋıregınde qūryltai delegattary söz ūzartpady, olarǧa qazırgı sät maŋyzdy edı. Al qazırgı sätte Uaqytşa ükımet tarapynan taǧaiyndalǧan, ökılettıgı älı küşınde tūrǧan Torǧai oblystyq komissary ärı asa bedeldı saiasi qairatker Älihan Bökeihanov qazaq qamyn jep, el bolu şarttaryn oilastyryp tūrǧan...
Orys pen qazaq ışınde teŋ därejede abyroily ülken küreskerdıŋ jürekjardy sözderı – közqarasy men avtonomiia türın taŋdaudaǧy qisyndary – delegattar kökeiınen şyqty. Tek endı osynau saliqaly saiasi däiekterdı negızge alyp, tübegeilı şeşım aluǧa jararlyqtai naqty ūsynystar äzırleu kerek.
Mūny tiianaqtau läzım, osy maqsatta sezd erekşe komissiia qūrǧandy jön dep tapty. Qūryltai kün tärtıbındegı basqa mäselelerdı talqylap bolǧanşa, komissiiaǧa kırgen azamattar qabyldanbaq qaulynyŋ jobasyn äzırlesın...
Sosyn qūryltai kün tärtıbınıŋ kelesı babyna köştı.
8.
Delegattar halyq aǧartu şarualary haqynda kelelı söz qozǧap, alda tūrǧan mındetterdı talqylady. Sodan soŋ, oqu ısı oraiyndaǧy mäsele jan-jaqty qaralyp, onymen şūǧyldanatyn arnaiy komissiia qūryldy. Osy şarua bır yŋǧaiǧa keltırılıp bolǧannan keiın, mınbege Mūstafa Şoqaev köterıldı. Ol älgınde ǧana Taşkent poiyzynan tüsken bolatyn. Jetken betı.
Jūrt oǧan qyzyǧuşylyqpen köz tıktı. Oŋtüstıkte paida bolǧan jaŋa avtonomiialyq qūrylymnyŋ ökılı. Qazaq qūryltaiyn şaqyruşy Älihan Bökeihanov öz baiandamasynda sonşalyqty oŋ sipattamaǧan Türkıstan avtonomiiasyn qūruşylardyŋ bırı. Bırı emes, bıregeiı.
Qūryltai töraǧasy Qūlmanov söz bererde atap aityp tanystyrǧandai, Qoqan qalasynda jariialanǧan Türkıstan avtonomiiasy ükımetınıŋ müşesı. Şet eldermen bailanys jasau bölımınıŋ bastyǧy, bylai aitqanda – syrtqy ıster ministrı.
Orynbor jerıne tabany tigelı ol özı saiasattaǧy ūstazy sanaityn Älihanmen de, qairatkerlıkterın qūrmettep, aǧa tūtatyn Janşamen jäne Halelmen de, özge de qadırmendı azamattardyŋ bırqatarymen sälemdesıp, pıkırlesıp ülgergen. Sezdıŋ aşyluyna deiın kelgen türkıstandyq delegattardan da, onyŋ özınen de sonau tüstık ölkedegı ahualdy jūrt bırşama bılıp qalǧan-dy.
Sonymen, Mūstafa mamyrajai köktemde Türkıstan mūsylmandarynyŋ alǧaşqy bas qosuynda köşbasşylyqqa köterılgen bolatyn. Sol bırınşı sezde ūiysqan ölkelık mūsylman komitetınıŋ, türkışe – Şuro-i-İslamiianyŋ, odan keiıngı saiasi oqiǧalarǧa orai onyŋ qyzmetınıŋ jaŋa mazmūnmen tolyǧuyna bailanysty ie bolǧan atauymen ataǧanda – Ūlttyq ortalyqtyŋ töraǧasy. Säuırde ötken alǧaşqy qūryltaida jasaqtalǧan mūsylman komitetınıŋ bır auyzdan sailanǧan jas töraǧasy.
Ölkedegı ziialylar ony osylai, jastyǧyna qaramai, patşalyqtyŋ qūlauy sebep bop tuǧan ūiymnyŋ basyna sailaudy qoş körgen-dı.
– Mūndai senımderıŋızge ülken rahmet, – degen-dı ol sonda, – alaida ölkenıŋ mūsylmandar odaǧyn basqaruǧa men älı jetılıŋkıregen joqpyn, aiyp etpeŋızder...
Bıraq qūryltaişylar Mūstafanyŋ özın älı tym jas sanap, mūndai lauazymnan bas tartqanyna qaramady. Bükılreseilık mūsylman komitetındegı, odan, byltyrdan berı Memlekettık Dumanyŋ mūsylman fraksiiasy biurosyndaǧy qyzmetterınıŋ jaǧymdy nätijesınen edäuır habardar bolǧandyqtan solai ettı. Onyŋ ortalyqtaǧy jaǧdaidy jäne küllı Resei aumaǧyndaǧy mūsylman jūrttary qozǧalysynyŋ ahualyn jaqsy bıletındıgı türkıstandyqtardyŋ ūiymdyq tynys-tırşılıgıne paidasyn tigızedı dep paiymdady.
Olar qatelespegen-dı. Mūstafa özı Piterden attanarda köŋılıne tüigen mındetın – türkıstandyq jūrtşylyqty avtonomiialyq rejimde ömır süruge daiarlau oraiyndaǧy paryzyn adal öteuge kırıstı. Asyqpady, aptyqpady. Taşkentte ūlt qairatkerlerınıŋ belsendı şoǧyry äreket etıp jatqan. Olardyŋ bırazy doǧarystaǧy general Seiıtjapar Asfendiiarovtyŋ üiınde bas qosyp tūratyn. Köpten ötıp kele jatqan saiasi üiırmede, generaldyŋ maidannan oralǧan balasy Sanjarmen bırge, közqarastaryn üilestırıp jürgen bolatyn. Üiırme jūmysyna student şaǧynda, demalystaryna kelgen uaqyttarynda, Mūstafa da qatysyp ketetın. Revoliusiiadan keiıngı saiasi jaǧdai solardyŋ bärın aşyq küres alaŋyna alyp şyqqan edı. Mūǧalım Sūltanbek Qojanov bastaǧan jergılıktı ziialy jastar «Bırlık tuy» gazetın aşudy materialdyq-tehnikalyq jaǧynan daiyndaǧan. Äuelde Mūstafa sol basylymdy basqaryp, nasihattyq jūmysqa köŋıl böldı. Odan, Uaqytşa ükımettıŋ arnaiy jasaqtaǧan ölkedegı komitetımen, Syrdariia oblystyq atqaru komitetımen, türlı saiasi partiialarmen tyǧyz bailanysa otyryp jürgızgen qoǧamdyq qyzmetter köbeie kele, gazettegı jūmysyn toqtatty. Revoliusiialyq oqiǧalar Mūstafany tez arada-aq buyrqanǧan özgerıster tolqynynyŋ jalyna şyǧardy. Ol bedeldı saiasatkerlerdıŋ bırı retınde tanyldy.
Qūlaǧyn ortalyqqa jıtı türgen bolşevikter Taşkent Keŋesı arqyly bilıktı qolǧa alu ūranyn köterdı. Sol tūsta Mūstafa Uaqytşa ükımettıŋ Komitetı qūramyna engızılgen-dı. Közı kördı, elırgen soldattarǧa arqa süiegen bolşevikter ölkenıŋ eŋ biık üiınde – keşegı general-gubernatorlyq ǧimaratynda ornalasqan Türkıstan komitetın qaperıne de almady. Tura kıreberıs aldyna töŋkerısşılderdı jinady. Solar, qalanyŋ bolşevikter ūiymdastyrǧan tūrǧyndary, qoldaryna qyzyl mataǧa «Barlyq bilık – Keŋesterge!» dep jazylǧan lozung* köterıp tūryp:
*jetekşı ideia, basşylyqqa alatyn oi tūjyrymdalǧan şaqyru, ūran.
– Ökımet Keŋesterge berılsın! – degen sözdermen ūrandatty.
Alaŋdy bastaryna kötere, jaŋǧyryǧy alysqa ketken aiqaiǧa basty. Barşa jūmysşy tap pen äsker solardyŋ jaǧyna şyqty. Mūstafa Petrogradtaǧy töŋkerıs haqynda oi bölısken şaqtarynda Janşaǧa:
– Bilıktı küşpen basyp alu täjıribesın bolşevikter bızde, Taşkentte jüzege asyrdy emes pe, – dedı. – Būl on üşınşı qyrküiekte oryn aldy. Bülıkşıler ekı kün boiy qojaiyndyq qūrdy. Aqyry, Uaqytşa ükımettıŋ batyl şara jasauǧa – qarsylyq körsetuşılerdı aiausyz basuǧa bel buǧany mälım bolǧanda ǧana olar aiaǧyn tartty. Söitıp, Uaqytşa ükımettıŋ Taşkentke Bas komissar general Korovnichenko bastaǧan senımdı äskeri qol attandyrǧany jaiynda habar jetkende, olar bülınşılıgın jyldam tyidy...
Bas komissar jaiyndaǧy şeşımnıŋ bastauynda Mūstafa tūrǧan-dy. Jaz ortasynda Petrograd pen Mäskeude bolyp, guberniialyq komissarlar sezı men Memlekettık mäjılıske qatysqany Janşaǧa mälım ǧoi. Sol saparynda ükımet müşelerınıŋ bırqatarymen, äsırese ükımetbasy Kerenskiidıŋ özımen Mūstafa edäuır mäslihat qūrǧan edı. Türkıstandaǧy Ūlttyq ortalyq qyzmetınıŋ baǧdarlamasyn anau tügeldei qoldai qoimaǧan. Bıraq bır mäselede olar ortaq tıl tapqan-dy.
– Türkıstannyŋ ökılettı organdarymen aldyn-ala kelısımge kelmeiınşe, Uaqytşa ükımet özınıŋ qolǧa alǧan reformalaryn ölkege engızuge küş salmaidy, – degen premer, – men būl oraida sızge kepıldık bere alam, joldas Şoqaev.
– Būl habaryŋyz bızdı qanaǧattyrady, Anatolii Fedorovich, – degen Mūstafa. – Tek, mūny jüzege asyrudyŋ naqty şaralaryn oilastyrsaq jön bolar edı.
Anatolii Fedorovich maqūldaǧan:
– Bız mūnda Türkıstan ısterı boiynşa tıkelei jäne tūraqty şūǧyldanyp otyratyn airyqşa bas komissariat qūramyz.
Köŋılge qonymdy jospar. Mūstafaǧa öte ūnady. Quandy. Uaqytşa ükımet basşysynyŋ qamqorlyǧyna alǧys sezımın bıldırdı. Sosyn Türkıstan komitetın jergılıktı ökıldermen tolyqtyra tüsu qajettıgı jaiyndaǧy oiyn aitty. Tıptı, Komitet qūramyna jergılıktı qairatkerler Şahislam Şahahmetov pen Ubaidulla Qojaevty engızse degen naqty ūsynys jasady.
– Asyqpaiyq, – dedı premer, – būl ūsynysyŋyz oryndy, bıraq, bızdı tym alqymǧa ala bermeŋız, Şoqaev joldas. Jasyratyn nesı bar, eger tap qazır sız ūsynǧandai etsek, ondaǧy jūmysşy jäne soldat keŋesınıŋ bızge oppozisiia bolyp şyǧa keluı ǧajap emes...
Türkıstandaǧy evropalyq azşylyqtyŋ köŋıl-küiın jaqsy bıletındıkten, Mūstafaǧa ükımetbasymen kelısuge tura keldı. Bıraq odan keiıngı oqiǧalar alǧa jaŋa problemalar tartty. Ortalyqtaǧy Kornilov dürbeleŋı, sosyn bilıktıŋ soǧysty şūǧyl toqtatudan qaşqaqtauy jäne şarualarǧa jer beru mäselesın şeşe qoimauy narazylyqty küşeite tüstı. Osyndai ahualdy taşkenttık bolşevikter men solşyl sosialist-revoliusionerler ūtymdy paidalanuǧa tyrysqan-dy. Uaqytşa ükımetke senbeuşılıktı küşeitıp, bükıl bilıktıŋ keŋesterge berıluın talap etkenı sonda edı ǧoi.
Bülıkşılderdı basu üşın Piterdegı ortalyq ükımet tarapynan şara alyndy. Qazan äskeri okrugınıŋ qolbasşysy general Korovichenko Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary lauazymyna bekıtılıp, Türkıstanǧa jıberıldı. Onyŋ Taşkentke attanǧany habarlanǧan jedelhat qolǧa tiısımen, Türkıstan komitetınıŋ töraǧasy Nalivkin qysqa mäjılıs ötkızdı. Ol ölkege bas komissar taǧaiyndaluyna säikes, özınıŋ Komitet töraǧasy retındegı qyzmetınıŋ aqyryna kelgenın habarlady.
Mūstafa men sosialist-revoliusioner Vadim Chaikin Bas komissarmen erterek jolyǧudy maqūl kördı. Sol maqsatpen, ony ülken Türkıstannyŋ kıreberısınen qarsy aluǧa şyqty. Poiyzben Aqtöbege deiın baryp, sonda küttı.
Chaikin ekeuı pıkırles-tın. Bır mezet Şoqaev onyŋ Türkıstan komitetınıŋ töraǧasy lauazymyn atqaruyn qatty qalaǧan edı. Bıraq ol, özge orys saiasatkerlerınıŋ özıne tym būratanaşyl, tuzemdıkter jaiyn oilaǧyş dep, senımsızdıkpen qaraitynyn bıletındıkten, ūsynystan üzıldı-kesıldı bastartty. Sondyqtan būl biık orynǧa ölkedegı baiyrǧy qyzmetker Nalivkin aqsaqal taǧaiyndalǧan bolatyn. Mūstafa ony da qatty qūrmetteidı. Adal adam retınde.
Jiyrma bır jasynda Vladimir Petrovich Nalivkin general Skobelevtıŋ Hiua jäne Qoqan joryqtaryna ofiser retınde qatysqan-dy. Aimaqtardy jaulap alu kezınde generaldyŋ beibıt tūrǧyndarǧa qarsy soǧys qimyldaryn jasap asa qatygezdık körsetken äreketıne narazy bolǧan. Skobelevke qarsylyǧynyŋ belgısı retınde, jiyrma üşke tolar-tolmasta äskeri qyzmetten otstavkaǧa ketken. Sosyn etnografiialyq zertteulermen şūǧyldanǧan. Jergılıktı tılderdı üirenıp alǧan. Ferǧanadaǧy otyryqşy halyq tūrmysyn äielı ekeuı zerttep, şynaiy surettegen kıtap şyǧarǧan. Taşkentte aşylǧan tūŋǧyş orys-tuzem mektebınde, odan mūǧalımder seminariiasynda sabaq berdı. Ölke oblystaryndaǧy halyq uchilişelerı inspektory boldy. Oqu qūraldaryn, sözdıkter, özbek tılı grammatikasyn, ǧylymi zertteuler jazdy. Ekınşı Dumaǧa Syrdariia oblysynan deputat bop sailanǧan-dy. Patşanyŋ taqtan qūlauyn quana qarsylady. Qoǧamnyŋ damuy oŋdy bolady, tüptıŋ tübınde elde sosial-demokratiialyq respublika ornaidy dep sendı. Būl osyndai kısı edı.
Mıne sol qartyŋ şıldenıŋ ortasy aua Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetıne töraǧa lauazymyna sailanǧan bolatyn. Qyrküiekte bilıktı qolǧa alamyz dep revoliusiialyq komitet qūrǧan Taşkent Keŋesımen äuelde qiǧaş keldı, artynan kelısım jasauǧa mäjbür boldy. Obaly neşık, Mūstafanyŋ pıkırın yqylastana tyŋdaityn, sondyqtan da onyŋ Vadimmen bırge Bas komissardy qarsylauǧa attanuyn maqūl kördı.
Şoqaev pen Chaikin poiyzdan Aqtöbede tüsıp, general Korovichenkony tosyp otyrǧandarynda, ekeulep edäuır äŋgımenıŋ basyn qaiyrdy. Olardyŋ ölke bolaşaǧyna qatysty közqarastarynda ūqsastyq köp-tın.
Bas komissar mıngen vagon platformasynda şaǧyn zeŋbırek qūruly tūrǧan. Janynda ekı-üş jas ofiser ǧana bar. General özımen bırge eşqandai da qaruly küş äkele jatpaǧan bolyp şyqty. Taşkent bülıkşılerı beker-aq qoryqqan eken...
Olar ölkege Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary bolyp taǧaiyndalǧan generalǧa Türkıstannyŋ aǧymdaǧy jaǧdaiyn baiandady jäne alda tūrǧan mäseleler men olarǧa öz közqarastaryn tüsındırdı.
Bas komissar Taşkent ışınde bırıne bırı qaramaityn ekı bölek qalalyq dumalardy sailau jobasynan bastartu jäne orys qoǧamdyq ūiymdarynyŋ Qūryltaişy jinalysqa derbes ökıldık sailauyna jol bermeu mäselelerımen bırden kelıstı. Tıptı, Türkıstandaǧy äskeri jasaqtardy Reseige qaitaryp, olardy sol jaqtan aldyrylatyn tatar men başqūrt soldattarynan qūralǧan äskeri jasaqtarmen almastyru jobasyn da maqūldady. Poiyz üstınde-aq Petrogradqa būl mäseleler jaiynda äldeneşe jedelhat salyp jıberdı. Äitse de būlar jol üstınde şeşımın taba qoiar jäitter emes bolatyn. Degenmen, jaŋa basşynyŋ ölke mūŋyna tüsınuşılıkpen qaraǧany köŋılge ülken medet edı.
Olar Korovichenkomen bırge Türkıstan ölkesıne oraldy. Poiyz 24 qyrküiekte Taşkentke jettı. Komitet töraǧasy Nalivkin Türkıstan ölkesın basqaru jönındegı Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary jäne Türkıstan äskeri okrugı äskerlerınıŋ komandaşysyn saltanatty türde qarsy aludy oidaǧydai ūiymdastyrdy. Soŋǧy paryzyn atqaryp bolysymen, ol otstavkaǧa kettı.
Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary qatysqan Türkıstan komitetınıŋ alǧaşqy mäjılısınde Komitet töraǧasynyŋ azamattyq bölım boiynşa kömekşısı Georgii İosifovich Dorrer:
– Ükımet Komitetı öz jūmysynda jergılıktı halyqty arqa tūtqany dūrys, – dedı. – Soldattardyŋ bärı – Rossiia tūrǧyndary, – dep däiektedı ol būl paiymyn. – Jūmysşylar türkıstandyqtar üşın bögde, olarǧa tıptı jaqtyrmai qaraidy. Mūndaǧy orys şarualary – tügelımen qonys audaryp köşıp kelgender. Olardy eskı ükımet tuzemdıkterden zorlyqpen tartyp alǧan jerlerge ornalastyryp qoiǧan. Demek, olar – bır-bırıne jau. Orys tūrǧyndarynyŋ qalǧan bölıgı – chinovnikter men önerkäsıpşıl saudagerler intelligensiiasy. Ärı būlar azşylyq bolyp tabylady. Är jüz türkıstandyqtyŋ myqtaǧanda beseuı ǧana evropalyq bolyp keledı. Demek, olarmen bız sanaspai tūra almaimyz. Revoliusiia dümpuımen tuylǧan jaŋa Rossiia tek qana federativtık respublika bola alady, al federasiia Türkıstanda tek qana Türkıstannyŋ jergılıktı halqynyŋ kelısımımen jäne soǧan süiene otyryp qūryluy mümkın.
Būl öte ädıl közqaras edı, bıraq onymen Komitet müşelerınıŋ bärı bırdei kelıse bermedı. Mūstafaǧa jergılıktı jūrtşylyq tılegın tüsınuge beiım ekenın tanytqandai körıngen Bas komissar Korovichenko, nege ekenın, būl taraptaǧy oiyn aşyq bıldırmedı. Ūzamai problema köbeie berdı. Jaz ortasynan berı azyq-tülık tapşylyǧyn sezıngen ölkede bolşevikter küş ala bastady. Aqyry, Taşkent Bostandyq üiınde, soldattar bilıktı basyp alu josparyn talqyǧa saldy. Būl oqiǧa ötu merzımı jaǧynan Petrogradtaǧy 25 qazan dürbeleŋımen tūstas boldy.
Petrogradta Janşa kuä bolǧan töŋkerıs oqiǧalaryna ūqsas alasapyran Taşkentte de oryn alǧan edı. Qazannyŋ tura jiyrma besınde taŋerteŋnen garnizonnyŋ köterılısı bastaldy. Ükımet jaǧynda iunkerler, kadetter, azdaǧan atty kazak bölımderı jäne jekelegen komandalar ǧana qalǧan bolatyn. Bolşevikter ügıtıne ergen soldattar men jūmysşylar dülei küşke ainaldy. Qarsy jaqtar tört kün boiy şaiqasty. Aqyry, Bas komissar men Komitet müşelerı qamal ışıne tyǧyluǧa mäjbür boldy.
Būl kezde Mūstafa Eskı qalada tūratyn. Sol jaqtan Qorǧantöbege qatynap, Bas komissar Korovichenkomen kezdesıp tūrdy. Ol kömekşısı Dorrer men Komitet müşesı Mūstafanyŋ köterılısşılermen kelıssöz jürgızgenı jön dep ūiǧardy. Ekeuıne öz tarapynan tiıstı mındet jüktedı.
Alaida būl mümkın emes şarua bop şyqty. Bas komissardyŋ tapsyrmasyna säikes, äuelde ekeuı bolşevikter ştabyna barǧan bolatyn. Bıraq kelısımge kelu oraiynda mandytarlyqtai pıkırlese almady. Tıptı, kelıssöz jürgızbekke barǧandarynda, olardyŋ özderıne qater töndırgenderın körıp, elırgen toptan äreŋ qaşyp qūtyldy. Sosyn, ekınşı ret ärekettenıp, köterılısşı jūmysşylar men soldattardyŋ ökılderımen qalalyq dumada kezdestı. Onda da nätije bolmady.
Sonda Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetıne adal äskeri küş Bas komissar general Korovichenkonyŋ būiryǧymen, Bostandyq üiın 27 qazan künı tünde qorşap alyp, sovdep töraǧasy men atqaru komitetınıŋ sondaǧy müşelerın tūtqynǧa aldy. Bıraq būl byqsyǧan qolamtaǧa mai qūiǧandai şaruaǧa ainaldy. Artynşa, revoliusiiaşyl soldattar men jūmysşylar ükımettık Komitettıŋ Keŋeske qarsy jasaǧan äreketıne aşu şaqyryp, jappai köterıldı. 29 qazanda köterılısşıler qalany basyp aldy. Bas komissar men onyŋ ekı kömekşısın qamap tastady. Mūsylman ūiymdaryna da qater töngendei...
– Ūlttyq ortalyqtyŋ müşelerı uaqytşa Samarqanǧa oryn auystyrdy, – dedı Mūstafa. – Odan bärımız Ferǧanaǧa bardyq. Sosyn Qoqanǧa köştık...
9.
Taşkent bolşevikterı 1917 jylǧy qaraşanyŋ on besınşı jūldyzynda Keŋesterdıŋ üşınşı sezın ötkızıp, jasalǧan töŋkerıstı zaŋdastyrdy. Sosyn ölkenı basqaratyn ükımet jasaqtauǧa kırıstı.
– Qaraşanyŋ basynda Resei halyqtary qūqtarynyŋ deklarasiiasy jaryq kördı emes pe, – dedı Mūstafa, – iä, esterıŋızde şyǧar, är halyqtyŋ öz taǧdyryn özı belgıleudegı erkındıgı men Reseiden bölınıp ketuge jäne täuelsız ūlttyq memleket qūruǧa qaqylyǧy jariia etılgen sovet dekretı şyqqan-dy. Alaida bızdıŋ taşkenttık bolşevikterdıŋ ıs-äreketı oǧan kereǧar edı...
Ölke bilıgın bolşevikterdıŋ töŋkerıs jasau jolymen basyp aluy qaraşanyŋ 12–15-künderı ötken ulema jamiiaty* qūryltaiynda tılge tiek boldy. Ulemaşylar qūryltaiy jūmysyn aiaqtar tūsta Keŋester sezı aşyldy. Sonda Keŋester sezıne ulemaşylardyŋ basşysy Serälı Lapin baryp qatysyp, söz söiledı.
* ǧalymdar jamiǧaty, ǧūlamalar odaǧy, dın oqymystylarynyŋ ūiymy.
Ol sözınde ölke ükımetın qūruda halyq ökılderınıŋ būl ıste proporsional türde ökıldık etuın qamtamasyz etu mäselesın alǧa tartty.
Bes-aq paiyzdyq ülesı bar evropalyqtar üşın būl öte-möte tiımsız edı. Sol sebeptı olar jaŋa ökımettıŋ jūmysşylar men soldattar keŋesınıkı ekenın basa aitumen boldy. Alaida bes paiyz kırmenıŋ toqsan bes paiyz jergılıktı halyqty bileimın deuı demokratiiany mazaq qylu emes pe?!
Bolşevik Kolesov tosyn paiymdamaǧa tıksıne qarady. Jergılıktı būratana jūrttyŋ tömenşık märtebesıne sai emes osynşa ospadar pıkırge de, ony bıldırgen tuzemdık öjet ökıl Lapinge de mäjılıs töraǧasy retınde öre türegep qarsy tūrdy. Ol sezdı Lapinnıŋ ūsynysyn qabyldamauǧa, mūsylmandardy ükımet qūramyna engızuden bastartuǧa şaqyrdy. Öitkenı, dedı ol, mūsylmandar proletarlyq tūrǧyda jetılmegen, jūmysşy-soldat delegattary osyny eskersın jäne solai sanasyn...
Mūsylman komitetı būl kezde Qoqanǧa auysqan-dy. Qoqannan Mūstafa ulemaşylardyŋ şaqyruymen Taşkentke keldı. Onda Keŋester sezınıŋ şetın şeşımı tılge tiek bop tūrǧan-tyn.
– Bız bolşevikter bilıgın tanymaq emespız, – destı olar Mūstafa qatysqan jinalysta. – Bırıgıp, mäselenı tübegeilı şeşetın ädıstı oilastyraiyq.
Sonda olardyŋ jetekşısı Serälı söiledı. Bilıktı Türkıstan komitetınen tartyp alǧan bolşevikterdıŋ ölkenı basqaratyn ükımet sailaǧan sezıne qatysyp, sözın ötkıze almai qaitqan mūsylman qairatkerı sonau töŋkerısşılderdıŋ piǧyly men naqty ısıne qanyq bolǧandyqtan, ıskerlık ūsynys aitty. Onysy Türkıstan mūsylmandaryn bırıktırıp, bolşevik ükımetınıŋ de üstınen qaraityn odaq qūru jaiynda bolatyn. Mūstafa ony bırden qoldai qoimady.
– Asyǧystyq bolar mūnymyz, Serälı aǧa, – dedı, – aqyldasaiyq älı de...
Alaida Türkıstan mūsylmandarynyŋ ortalyqtary Taşkent pen Qoqan qalalarynda jūmys ıstep tūrǧan ekı ūiymynda da ölke bilıgın qolǧa alu mäselesı jiı aityla bastady. Bıraq būl niettı Mūstafa oŋ körmedı.
– Qolda naqty äskeri küş joq, bilıktıŋ mänısın bıletın basqaruşy top ta joq. Mūndai jaǧdaida qūr keude kergennen ne şyǧady? – dep paiymdady.
Türkıstan komitetınıŋ qyzmetın toqtatuy, Bas komissardyŋ özı qasyndaǧy kömekşılerımen jäne Komitet müşelerınıŋ bırazymen bırge tūtqynǧa tüsuı bostandyqta jürgen Mūstafanyŋ baǧasyn arttyrǧandai bolǧan-dy. Sodan da oǧan orystyŋ bolşevikterden özge saiasi partiialarynan ūsynystar tüse bastady.
Eger Şoqaev myrza ölkedegı bedeldı qairatker retınde mūryndyq bolsa, bärı – evropalyqtar men mūsylmandar – bolşevikterge qarsy odaqtasyp, jaŋa ükımet qūruǧa quana kırıser edı. – Keŋester ökımetıne narazy toptar bır auyzdan osyndai tılek bıldırdı. Mūstafa mūny da qabyl almady.
Ölkede ondai jūmysqa basşylyq jasauǧa özınıŋ deŋgeiı jetpeidı dep eseptedı. Jäne sol oiynyŋ jetegımen, bolşevizmge qarsylyq äreketterdı basqar dep özıne ūsynys jasauşylardyŋ meselın qaitardy. Öitkenı, saiasi partiialar ökılderınıŋ ūsynǧanyna qaramastan, ölkedegı orys äskerlerı özderınıŋ töbelerıne türkı bastyqtyŋ şyǧuyn qalamaityny oǧan äbden mälım edı.
Janşamen ol būl tūrǧyda pıkırles. Halyq komissarlary keŋesınıŋ 1917 jylǧy 2 qaraşada jariia etken Resei halyqtary qūqtarynyŋ deklarasiiasy da, 20 qaraşadaǧy Resei men barlyq şyǧys eŋbekşı mūsylmandaryna ündeuı de – jyly ärı demokratiialyq leksikamen jazylǧanmen, kädımgı aldamşy aila, basqa tük emes. Ekeuı de osylai paiymdady. Jäne mūny türkıstandyqtardyŋ barşasy solai ūqty. Eşkım de bolşevikterdı ökımet bilıgın ūzaq ūstap tūra alady dep oilaǧan joq. Bır jamany, baiqaidy, Janşa da solai oilaidy eken, – ölkedegı mūsylmandar köp jaǧdaida būiyǧylyq körsetude. Ökımet üşın kürestı qūddy Jahanşa tärızdı: «orystyŋ özara yryldasuy» dep baǧalaityndai. Oǧan aralasyp keregı joq, qai jeŋgenı bızdıkı deitındei syŋai tanytty. Mıne, sol salǧyrt közqaras saldarynan bolşevikter Taşkentke jeke-dara qojaiyn bolyp aldy. Endı, mıne, közımız aşyq dep sanaityn mūsylmandar qoldaryn mezgılınen keş sermep otyr. Aǧymdaǧy ahualdy däl baǧamdai almai, olardyŋ üstınen qaraudy ansaityn ökımettı özderı sailamaq niette.
Ulemaşylardyŋ jergılıktı mūsylmandardy bırıktırıp, ortaq bilık jüiesın jasaǧysy keletın jinalysyna Mūstafa Qoqannan kelıp qatysqan. Mūstafanyŋ saqtandyrǧan sözıne qaramastan, olar bolşevikterdıŋ bilıgın üzıldı-kesıldı tanyǧylary kelmedı. Sondyqtan Mūstafa Taşkentte köp aialdamai, qaityp ketken.
El ışındegı köŋıl-küidı baiqaǧan bolşevikter de tynyş otyra almady. Olar mūsylmandardyŋ bedeldı tūlǧalaryn qatarlaryna tartu amalyn oilastyruǧa mäjbür bolǧan-dy. Sol retpen olar Mūstafaǧa köz tıktı.
Qoqanǧa qaityp kelgennen soŋ, Mūstafa bolşeviktık atqaru komitetınen jedelhat aldy. Ony maŋyzdy kelıssöz üşın Taşkentke keluge şaqyrypty. Mūstafa qaitadan jolǧa şyqty. Keşe ǧana qūlatylǧan Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetı qūramynda bıraz uaqyt özı de otyryp jūmys ıstegen ǧimaratqa keldı. Patşalyq kezındegı Türkıstan general-gubernatorynyŋ saraiy. Endı keŋes ökımetınıŋ ordasy.
Mūstafany ölkenıŋ keŋestık ükımetınıŋ Baranov deitın komissary qabyldady. Oǧan jedelhat joldaǧandaǧy közdegen maqsattaryn bırden aian ettı:
– Bız sızdı qyzmettestıkke şaqyrmaqpyz, Şoqaev joldas, – dedı. – Ūsynysymyzdy oŋ körseŋız – sızdıŋ, tıptı, ükımet basşysy boluyŋyz mümkın.
Şoqaev joldas miyǧynan küldı.
– Alaida sız, iaǧni bolşevikter, öz şeşımderıŋızge özderıŋız qaişy keletınderıŋızdı oilamai tūrmysyz ba deimın, – ol bolşevik komissardyŋ közıne tıke, qadala qarady, – mūsylmandar arasynda proletarlar joqtyŋ qasy...
Anau saspady. İä, dedı, Türkıstan ölkesı ükımetınıŋ qūramyna mūsylmandar alynbasyn degen qauly bolǧanyn bolşevikter jasyra almaidy. Şoqaev joldas dūrys aitady. Ondai qauly boldy. Sebebı, Lapin myrzanyŋ keŋester sezıne kelıp söilegenın ūnatpaǧandary ras. Öitkenı ol ulemaşylardyŋ qūryltaiynda qorytyldy dep, öte şetın tūjyrymdar jariia etken. Jūmysşy-soldat deputattarynyŋ keŋesı, jalpy, Keŋesterdıŋ bırıgıp ötkızıp otyrǧan sezı qabyl aluy mümkın emes şarttardy aitqan. Proletariaty joq tuzemdıkter proletarlar qūratyn ükımet qūramynan oryn aluy tiıs emes delıngenı sondyqtan. Komissar Baranov mūny moiyndaidy.
Bıraq, soǧan qosa, komissar Baranov taǧy myna jäittı moiyndauǧa tiıs: komissarlar keŋesı jaǧdaidyŋ erekşelıgın eskerıp, üşınşı sezde qabyldanǧan qaulyny tap qazır jalaulatpai, keiınge ysyra tūru qajet dep tauyp otyr...
Sony estıgende Şoqaev joldas komissar Baranovqa közın syǧyraita, oily jüzben tesıle qarady. Saualdaryn şübälana qoidy. Jaǧdaidyŋ erekşelıgın eskergendıkten dei me? Baranov joldas qandai jaǧdai jaiyn aityp tūr? Būdan mynandai qorytyndy sūranbas pa eken, joldas Baranov: jalpy, köŋıldegı jaǧdaidy turalap alǧan soŋ, üşınşı sezdıŋ qaulysyna qaitadan oralu oida saqtala bermek şyǧar-au şamasy?
Baranov joldas onyŋ soŋǧy sūraǧyn eleusız qaldyryp, jalpylai söiledı. Tuzemdıkter arasynda öte azşylyq bop tūrǧan evropalyq proletariattyŋ ölkenı tolyq mänınde basqarudy qolǧa alyp otyrǧany fakt dedı. Alaida alǧa būny jüzege asyru mındetı tartylǧanda, olardyŋ ölkenıŋ baiyrǧy tūrǧyndaryna arqa süiemei tūra almaitynyn aitty. Şoqaev tüsındı, olardyŋ mūnysy – Türkıstandaǧy bolşevikter partiiasynyŋ ölkelık komitetı men keŋes ökımetınıŋ basqaru organy özara aqyldasa kele tüiılgen pıkır bolsa kerek.
Komissar ony bekerge şyǧarǧan joq, olar sondai kelısımnen keiın mūsylman ökılderınen bırer joldasty, atap aitqanda Şoqaev joldasty ükımetke müşe etetın oiǧa toqtapty. Körgenı, toqyǧany mol, baiyrǧy küresker Lapin myrzany nege qalamaǧan dei me? Öitkenı olar ony ideialyq ūstanym jaǧynan sosial-demokratiiadan tym alys dep sanaidy eken. Al Şoqaev joldastyŋ sosialist-revoliusionerler qataryna öte taqau bolǧany būlarǧa mälım, demek közqarastarynda sonşalyqty alşaqtyq joq. Ärı ol ölkedegı mūsylman komitetınıŋ töraǧasy retınde keŋester ökımetıne paidaly bola alady.
Bolşevikterdıŋ osy bastan odan zor kömek almaqqa dämelı ekendıkterın komissar bırden sezdırdı.
Mūstafa būlardyŋ aitqanyna senuge bolmaitynyn tüisınıp tūrǧan. Solai ūqqandyqtan da, syrǧytpa söz aityp, äŋgımenı keiınırek jalǧastyru syltauymen qoştasty. Sodan, ökımet ǧimaratynan şyqqan bette, serıkterıne jolyqty.
Ūzamai olar Jaŋa Marǧūlanǧa baryp, Ūlttyq ortalyqtyŋ jinalysyn ötkızdı. Ūlttyq ortalyqtyŋ jinalysyna Serälı Lapin basqaratyn ulemalar da keldı. Olar būl jiynda da ölkenı täuelsız etu kerektıgın şegelei aitty.
– Olai etpesek – ondai şaruany halyqtyŋ özı bızsız-aq atqarady. – Olardyŋ serkesı Serälı myrza ör ünmen söiledı. – Aitpady demeŋızder. Esterıŋızde bolsyn, halyq bızdıŋ auzymyzǧa qaraudy doǧaryp, bilıktı basyp alǧan keŋesterge qarsy jappai köterıluı yqtimal.
– Tap osyǧan asyqpaǧan jön bolar edı... – dedı aqyryn ünmen Mūstafa Şoqaev. – Halyqqa jaǧdaidy tüsındıreiık te odan da...
– Men de solai oilaimyn. – Ony Ubaidulla Qojaev ta qostady.
– Nelıkten sonşa qorqaqtaisyzdar? – Ǧūlamalar odaǧynyŋ jetekşısı qasyn maŋǧazdana kerdı. – Tarih osyndai sättı alǧa taǧy tarta qoiar deimısızder? Ömır boiy ökınışte qalmas üşın, tarihi mümkındıktı paidalanuǧa tyrysqan abzal.
Jasy ülken, ūstaz ıspettı, aǧaiyn, aǧa bolap keletın Serälıge batyl qarap tūryp, Mūstafa öz dälelın baiyppen aityp şyqty.
– Myqty şeşımge myqty süienış kerek, myrzalar, – dep bır toqtady.
Sosyn ol özın-özı qorǧai almaityn täuelsızdıktıŋ qūny bes tiyn bop qalatynyn aitty. Tap qazır qanşa qūmartqandarymen, bel buyp, jariialauǧa täuekel ete qalǧan künde, täuelsızdıkterınıŋ özın-özı qorǧai almaityny ras. Olai deitını, jergılıktı halyqta qaru-jaraq joq. Olardy äskeri jasaqqa tartatyn küş te, soǧys önerıne üiretetın mümkındık te joq. Mūny qalai eskermeske?!
Al bolşevikter az bolsa da, baqaişyqtaryna deiın qarulanǧan, şeber ūiymdasqan. Qara qūrymdai qalyŋ, bıraq qūrqol mūsylman jūrtyna des bermeidı. Qalyŋ mūsylman osy uaqytqa deiın beiqam jürıp, el bolu äzırlıgın jasai almady. Barşasy kınälı būǧan. Bälkım tarihi sät te qolailylyq tuǧyzbaǧan şyǧar. Qalai bolǧanda da, avtonomiia äjetterın oilastyryp ülgermegenderı ras. Demek, tiıstı daiyndyq jasalmaǧandyqtan, mūsylmandar tap qazırgı sätte täuelsızdıktı ūstap tūra almas edı.
Ubaidulla da osyndai oida. Töŋkerısşıl bolşevikterdıŋ türkıstandyqtarǧa bodan qūldar dep qaraityny anyq. Olarda käsıbi äsker bar, qaru mol. Serälı myrza men onyŋ ulemalas üzeŋgılesterı ūqsyn, däl qazırgı taŋda jergılıktı halyqqa apyraqtap asyǧudyŋ qajetı joq. Arandap qaludan aulaq bolǧan jön...
Alaida Serälı myrza men onyŋ ulemalas üzeŋgılesterı ölkelık mūsylman komitetı serkelerınıŋ sözın qaperlerıne de ıle qoimady. Edäuır tartysty ötken jiynda Mūstafa men Ubaidullanyŋ saqtyǧy esepke alynbady. Köpşılıktıŋ jan-düniesınıŋ tüisıgıne, patşa qūrsauynan qūtylǧan tūsta şegınşektei beruden görı, öz aldyna el bolu ūǧymy äldeqaida jaqyn edı.
Söitıp, dın ǧūlamalary men mūsylman komitetınıŋ, iaǧni ulema men şuronyŋ bırlesken jinalysy şūǧyl türde bükıltürkıstan mūsylmandary qūryltaiyn ötkızu jaiynda şeşım qabyldady. Sonda da, tötenşe qūryltaidy daiyndau barysynda da eldık qalyptyŋ türı haqynda köp aitys-tartys boldy. Ūsynystar auqymynda şek joq-tyn.
– Türkıstan ölkesıne türkı jūrtynyŋ memleketı ie boluǧa kerek! – degen ūsynys qai-qaisysynan da qoldau tapqan tärızdı.
Bıraq basqa ūsynystar da boldy. Mäselen, keibıreuler būrynǧy tärtıppen ämırlık jariialau qajettıgın aitty. Degenmen mūndai jospar köp köŋılıne qonbady. Ony aitasyz, el basqaruǧa türık elınen sūltan ūrpaqtaryn şaqyraiyq degender de tabylyp, jūrtty tıptı tıksınttı. Mūny az deseŋız, bilıkke keşegı ötken handardyŋ tūqymdaryn äkelu, törelerden basşy sailap alu jaiynda da söz boldy. Sonyŋ dūrystyǧyna şyn sengender tarapynan kädımgıdei naqty da yqtimal ūsynys jaiyp salyndy.
Sonda Mūstafa qazırgı saiasi ahualǧa, örkeniet talabyna, älemdı bilegen demokratiialyq köŋıl-küige, tiısınşe, zaman talabyna jauap bere alatyn qūrylym taŋdau joldaryna köz aşyp qarau maŋyzyn äŋgımeledı. Aitys barysynda onyŋ jaqtastarynyŋ qatary öse tüstı. Mūstafany ulemalardyŋ jetekşısı Serälınıŋ özı qoştady. Onyŋ baiypty da salmaqty söz aityp qoldaǧany – şeşuşı, betbūrystyq mänge ie sät bolyp şyqty.
Mūhtariiat, iaǧni avtonomiia jariia etu, bükılreseilık qūryltaişy jinalysqa deiın jūmys ısteitın uaqytşa ūlttyq mäjılıs sailap alu mäselelerıne bärı toqailasty. Tıptı ūlttyq mäjılıs töraǧasy lauazymyna küllı ölke dıni qūlamalary bas iıp otyrǧan Serälı Lapindı ūsynu jaiy da kelısıldı. Söitıp, barşa ūlt belsendılerı ölke mūsylmandarynyŋ törtınşı, bıraq, şūǧyl şaqyrylyp otyrǧan tötenşe qūryltaiyn ötkızu şarualaryna qyzu kırısıp kettı.
Bırneşe ai boiy äzırleuge mümkındıkterı bolǧan myna küllıqazaq qūryltaiyna asa zor aumaqty alyp jatqan jalpaq qazaq elınen bar bolǧany seksen-aq ökıl kelgenıne Mūstafa qairan qalyp otyr. Osyndaǧy dostarynyŋ mäsele sanda emes, sapada degenıne kelısedı-au, bıraq sol sapaly şyǧuy yqtimal şeşımderdıŋ ömırşeŋ boluy delegattardyŋ tükpır-tükpırden kelıp, solardy qabyldauǧa tıkelei qatysuyna bailanysty emes pe. Jä, oǧan şūqşiia bermeiık, bälkım, orynborlyqtardyŋ delegattardy osyndai kölemde şaqyrǧandary aqtalar da. Degenmen, Türkıstan jūrtynyŋ şūǧyl türde, bır jūma ışınde jinalǧan tötenşe qūryltaiyna ekı jüz eludei delegat kelgenın atap aitudy paryzy sanaidy.
Ras, köpşılıgı Ferǧanadan boldy. Olardyŋ sany jüz eludei edı. Sosyn Syrdariia aimaǧy köp ökıl jıberdı, jiyrma ekı adam. Samarqannan da sol şamada delegat keldı. Qalǧandary Kaspii syrtynan, Būqardan, Jetısudan jinaldy. Al ūlystyq sipatyna kelsek, ärine, basym köpşılıgı jergılıktı türkıler. Atap aitqanda, özbekter, türkımender, qyrǧyzdar jäne, ärine, özımızdıŋ qazaqtar. Evropalyq azşylyqtan da boldy – bızge tılektes orystar, evreiler qatysty. Mūny Mūstafa Tötenşe sezdıŋ tolyq ökılettılıgıne balaidy.
Tötenşe qūryltai ǧūlamalar odaǧy men mūsylman komitetı tarapynan şaqyrylǧandyqtan şyǧar, delegattardyŋ köp bölıgı osy ulema men şora-i-islamiia müşelerı-dı. Qalai bolǧanda da, Qoqanda Türkıstan ölkesınıŋ taǧdyryna beitarap qarai almaityn qauymdardyŋ belsendılerı bas qosqan bolatyn.
Qazaq qūryltaiy aşylardan on şaqty kün būryn Qoqandaǧy qoǧamdyq jinalys jasau ǧimaraty delegattarǧa lyq toldy. Ūlttyq ortalyq töraǧasy retınde Mūstafa tüskı saǧat on ekıde törge şyqty. Ol qūryltaidy tarihi sätke sai tolǧanysqa tūnǧan kırıspe söz söilep aşty.
Sosyn on üş adamnan töralqa sailandy. Odan qūryltaida on mäsele qaralatyn bolyp, kün tärtıbı bekıtıldı. Mäjılısterge Mūstafa töraǧalyq ettı. Baiandamalar men sözder aşu-yzaǧa toly boldy, ötkır mäseleler aityldy.
Taşkentte ölke ükımetın özderınşe sailap alǧan bolşevikter ülken äbıgerge tüstı. Qoqan qūryltaiyna ökıl jıberdı. Kelgen komissar Poltoraskii qūryltaidy özderınıŋ Halkomkeŋes dep atalatyn ükımetı atynan qūttyqtady. Bolşevikterdıŋ de ölkede avtonomiialyq qūrylym boluyn qalaitynyn, mūnyŋ kezekte tūrǧan jäit ekenın aitty. Oǧan ūiyǧan tırı jan bolmady-au. Bolşevik komissarynyŋ sözın qai-qaisysy da saiasi qulyq, aldamşy äreket, aldausyratu dep bıldı.
– Türkıstan – Bükılreseilık qūryltaişy jinalys qalyptastyruǧa tiıs Resei federativtık respublikasynyŋ avtonomiialy ölkesı boluǧa tiıs!
Sezge qatysuşylar bır auyzdan qoldaǧan osy ūsynysqa säikes, Türkıstan mūhtariiaty haqyndaǧy qarar qabyl alyndy. Dauys beru räsımı ötkızılgennen soŋ, Mūstafa Türkıstan avtonomiiasyn jariialau jaiyndaǧy qūryltai şeşımın oqydy.
Jūrt tık tūryp tyŋdady. Köp kısı quanyştan jylap tūrdy. Bırın bırı qūşaqtasyp tūryp qūttyqtasty.
– Jasasyn Türkıstan mūhtariiaty! Jasa, Türkıstan!
Ūran jaŋǧyryǧyp, qūlaqty tūndyrdy. Halyqtyŋ baqyttan basy ainalyp kettı...
Jūmysynyŋ soŋǧy künınde Tötenşe qūryltai Halyq Keŋesı müşelerınıŋ qūqtary jönınde qauly qabyldady.
– Halyq Keŋesı müşelerdıŋ kez-kelgen bıreuıne jasalǧan qiianat on milliondyq Türkıstan halqyna jasalǧan qiianat retınde tanylady!
Öz ökılderınıŋ qūqtaryn osyndai senımmen qorǧau qajettıgın bar dauyspen aityp, osy oraida qūryltai ölkedegı jalpy halyqqa senım artty.
Halyq Keŋesınıŋ töraǧalyǧyna bır auyzdan Serälı Lapin sailandy. Müşe sany elu tört edı, onyŋ otyz altysy türkıstandyq, on segızı ädette evropalyqtar dep taŋbalanatyn kırmelerden bolatyn. Müşeler qatarynda qazaqtardan Mūhamedjan Tynyşbaev, Mūstafa Şoqaev, Serıkbai Aqaev, Äbdırahman Orazaev, Qoŋyrqoja Qojyqov sekıldı bıraz azamat boldy. Al Qoŋyrqoja, sonymen qatar, Keŋestıŋ hatşysy bolyp sailanǧan-tyn.
Osy Türkıstan mūhtariiatynyŋ Halyq Keŋesı ölkenı Bükılrossiialyq Qūryltaişy jinalysqa jetkızedı jäne sonau ökılettı orynnan tiıstı bata alady dep ūiǧarylǧan edı. Alaida delegattar mūnymen toqtamady. Şetın ızdenıster būrq-būrq boi körsete berdı.
Äuelde Halyq Keŋesı müşelerı ışınen arnaiy komitet sailau jaiy tılge tiek boldy. Būl komitet saiasat aǧymdaryn, uaqyt talabyn zerttei otyryp, zamana sūranysyna jauap bere alatyndai ükımet qūratyn bolsyn, osynau maŋyzdy şaruany sol ortalyq komitetke tapsyraiyq degen ūsynys tüstı. Serälı töraǧa qūqymen osy mäselenıŋ büge-şıgesın pysyqtap, dauysqa qoiuǧa yŋǧailanǧan edı, bıraq, bır kısı oǧan üzıldı-kesıldı narazylyq bıldırdı.
– Aralyq organ sailauǧa tük te qajettılık joq, – dedı ol, – bırden ükımet qūru jön...
Būl – evrei azşylyǧynyŋ ökılı Solomon Gersfeld edı. Sol azamat türlı däleldı däiek keltırıp, jūmhūriiattyŋ, iaǧni respublikanyŋ zaŋ şyǧaruşylyqpen ainalysatyn keŋesı ǧana boluy jetımsız degendı aitty. Mūhtariiattyŋ ölke mūqtajdaryn jedel türde, naqty ıspen şeşetın atqaruşy organy boluy kerektıgın pysyqtady. Sol sebeptı, aialdamastan, avtonomiia ükımetın jasaqtau qajettıgın tabandy türde talap ettı. Jäne onyŋ talaby köpşılıktıŋ kökeiınen şyqty.
Uaqytşa ükımet qūrǧan Türkıstan komitetıne alǧaşqy qūramynan bastap müşe, Jetısuda komissar bolǧan Mūhamedjan Tynyşbaev ükımet basy jäne ışkı ıster ministrı lauazymyna dau-damaisyz sailandy. Alaida Türkıstan komitetınıŋ ekınşı qūramynda müşe bop ıstegen Mūstafa Şoqaev ükımet qūramyna kıruden bırden bastartty. Jäi bastartyp qana qoiǧan joq, mūndai ükımettı sailauǧa qarsylyq bıldırdı.
– Qazırgı taŋda avtonomiiada şynaiy ükımet siiaqty pärmendı jūmys ısteitın mümkındık joq, – dedı, – asyǧystyq jasamaǧanymyz abzal, küş-quat jiyp, jer-jerde arqa süier tırekterımızdı jasap ärı nyǧaityp alaiyq.
Serälı aǧalyq aqyl aitqan sarynmen:
– Mūndai şaruany ükımet qūramynda küitteu dūrys bolmaq, – dep eskerttı.
Äsırese bolşevikter qūlatqan ükımettık Türkıstan komitetınıŋ müşesıne, ärı, ölke mūsylmandary ūlttyq ortalyǧynyŋ töraǧasyna negızgı nysanadan būlai bastartu jaraspaitynyn aitty.
– Äitkenmen, ükımet qūramyna engızbei-aq qoisaŋyzdar dūrys bolar edı, – ol öz oiynan qaita qoimady, – men avtonomiiaǧa onyŋ atqaruşy organynyŋ syrtynda jürıp te tiıstı ülesımdı qosatyn şyǧarmyn dep oilaimyn.
Mūstafa sekıldı pıkır aitqandar boldy, mäselen, onyŋ köpten pıkırles, bırge kele jatqan üzeŋgıles dosy Ubaidulla Hodjaev ta özın ükımet müşelıgıne engızbeudı sūrady.
Alaida Halyq Keŋesı būltartpas şeşım aldy: ekeuın de ükımet müşesı ettı. Mūstafaǧa syrtqy ıster, Ubaidullaǧa qorǧanys ministrı lauazymdary jükteldı. Premerdıŋ orynbasary jäne qarjy ministrı Şahislam Şahahmetov, ışkı ıster ministrınıŋ orynbasary Äbdrahman Orazaev boldy. Osylai-osylai, lauazymdarǧa taǧaiyndaular tügeldei jasaldy. Ne kerek, Mūhamedjan bastaǧan ükımet qūramy tolyq jasaqtalyp, ıske kırısıp kettı. Sodan, mıne, Mūstafa tiıstı tapsyrmamen qazaq sezıne qatyspaqqa, osynda, Orynborǧa kelıp otyr...
10.
Ol ölkedegı saiasi ahualdy, avtonomiianyŋ jai-küiın baiandady. Ömır boiy küllı türkı halyqtarynyŋ bırlıgın küittep ötken osynau keleşek halyqaralyq därejedegı qairatker qazaq sezıne özın osynda jetkenşe tolǧandyryp kelgen mäselenı ä degende-aq jaiyp saldy. Türkı elınıŋ mūhtariiaty retınde şaŋyraq kötergen ortaq türkılık avtonomiiaǧa qazaq oblystarynyŋ da qosyluy jön bolmaǧyn aitty. Sony osy qūryltai qarasa jäne qoldasa oŋdy bolar edı degen ümıtın bıldırdı. Bölek-bölek otau tıguşılık bügıngı taŋda aqtala bermes...
Türkıstan ükımetı müşesınıŋ būl baiandamasynan soŋ qyzu pıkır alysyldy. Qūryltaida söilegen şeşenderdıŋ bırınıŋ sözınen belgılı bolǧanyndai, Jetısu men Syrdariia oblystarynyŋ qazaq tūrǧyndary äzırge avtonomiiaǧa tolyqqandy türde qosyla qoimaǧan eken. Qoqan qūryltaiyna öz aimaqtarynan azamattary qatysqanmen, tıptı, solardyŋ bırazy Türkıstan avtonomiiasy ükımetınıŋ qūramyna sailanǧanymen, būl jäitter ekı oblystyŋ avtonomiiaǧa kırgenın bıldıre qoimaityn tärızdı. Sebebı, destı, mūndai paiymdaǧylar, tötenşe sezge delegattardy atalǧan ekı oblystyŋ qazaqtary öz jinalystarynda sailap jıbermegen...
İä, jaǧdai şapşaŋdatyp tötenşe qūryltai ötkızudı talap etkendıkten, oblystarda tiıstı sezder şaqyrylmady, ony syn saǧaty töngen uaqyt kötermeitın. Sondyqtan delegattardy taŋdap jıberudı negızınen oblystardaǧy mūsylman ūiymdary men ulemaşylar jüzege asyrdy. Bıraq Mūstafa sonau oblystardyŋ halyqtary da Türkıstannyŋ derbes şaŋyraq kötergen avtonomiiasyna qoldauşylyq körsetetınıne senımdı. Jaqyn künderge mūhtariiat ükımetı Syrdariia qazaqtarynyŋ sezın şaqyrtyp qoiǧan, sonda el-jūrt resmi şeşımın jariia etuı kerek. Al osynau qazaq qūryltaiy män bere qarap, türkı älemınıŋ bütın boluyn küitter bolsa, bek jaqsy bolmaq. Barşa türkı balasynyŋ bır ülken Türkıstanǧa ūiysuy bolaşaq üşın qajet. Qazırgı taŋda ondai bırlık qazaqty yqtimal anarhiia oiranynan qūtqarady.
Alaida ülken Türkıstan ideiasyna şoşyna qaraityndar bırden boi körsettı.
– Türkıstan avtonomiiasyna qosylu? Qalaişa būlai boluy mümkın?
Sezdı qūttyqtauǧa kelgen Orynbor kazak-orys äskerınıŋ delegaty mınberden közın döŋgelente taŋyrqady. Mana oblystyq komissardyŋ özı aitqan joq pa edı, – Türkıstan avtonomiiasy qazaqty odan ärmen qaraŋǧylyqqa, dıni fanatizmge tūnǧan orta ǧasyrǧa süireidı degen oidy? Aityp edı ǧoi! Bızdıŋ bolaşaǧymyz – batys demedı me ol? Solai dedı! Al batysqa oryspen qol ūstasyp qana köz salu yqtimal bolmaq. Orenburg oblysynyŋ komissary Bökeihanov myrzanyŋ ädemı baiandamasyn sabaqtai kele, qazaq dalasy ökılderınıŋ aldarynda tūrǧan osynau kazak-orys bauyrlary zor senımmen aitady, anarhiiadan qūtyludyŋ bır jolyn, dūrys jolyn, jalǧyz da dara jolyn aitady: qazır jūmysy qyzyp tūrǧan qazaq qūryltaiy tez arada Oŋtüstık-şyǧys odaqqa qosylsyn...
Odan keiın söilegender kazak-orystardyŋ derbes äskeri ükımet qūryp jatqandaryna tüsınuşılık bıldırdı. Qarsy emestıkterın sezdırdı. Sol oraida qazaqtardyŋ da öz qotyryn özderı qasuǧa ūmtyluyn olardyŋ qoldaǧandaryna täntı bolǧandaryn aitty. Sosyn olar, äsırese türkıstandyq delegattar – Mūstafanyŋ baiandamasyn jeke pıkırlerımen tolyqtyryp jatty. Eger Qazaq avtonomiiasy otau tıgıp, jeke qūrylymǧa bölıner bolsa – Türkıstan ölkesındegı qandastar oǧan sözsız qosylar edı, öitkenı qazırgı sätte qazaqtardyŋ bırlesuı öte qajet.
Osy äŋgımelerden keiın Älihan Bökeihanov moinyn būryp, qasynda otyrǧan sezd töraǧasyna aqyryn qūlaqqaǧys ettı: özı basy-qasynda bolǧan erekşe komissiianyŋ baiandamasy äzır, soǧan kezek beru oryndy bolar edı. Ony qūryltai töraǧasy Baqytkerei Qūlmanov bırden maqūldaidy:
– Sezdıŋ ūsynǧan oi-pıkırlerın qalai qorytqandaryn baiandau üşın, söz komissiia töraǧasy Halel Ǧabbasovqa berıledı.
Baiandama kökeiden şyǧady. Delegattar şeşım jobasyn airyqşa yqylaspen tyŋdap, qyzu talqyǧa salysady.
Aqyry on tarauşadan tūratyn tarihi qauly qabyldandy. Osylai Alaş esımdı Qazaq avtonomiiasyn qūru – zaŋdastyryldy.
11.
Avtonomiiany jariialau uaqytyn belgıleu oŋai bolmady, dau tuǧyzdy. Sonau köktemnen berı – qoǧamdyq dauyldar ötınde – oi-pıkırınıŋ almas qylyştai ötkırlıgımen küllı imperiia qairatkerlerı ıltipatyna bölenıp jürgen, künı keşe Rossiia Respublikasy Predparlamentınıŋ müşesı bolyp ıstegen, qazırgı taŋda Bükılrossiialyq mūsylmandar odaǧy atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary lauazymyndaǧy qairatker Jahanşah Dosmūhamedov büirekten siraq şyǧardy. Ol Qazaq avtonomiiasyn şūǧyl jariialau turaly ūsynys aitty.
– Alaş özınıŋ avtonomiialyq damu jolyna tüskenın aialdamastan jariia etuı kerek, – dedı ol. – Bız batystan bermen lyqsyp taqalyp qalǧan anarhiia tasqynyna tosqauyl qoiyp ülgeruımız kerek.
Delegattar bır sät özara küŋkıldesıp kettı. Keibıreulerı onyŋ ömırbaianyn eske aldy. Janşa Dosmūhamedov – eskı ökımet kezınde okrug prokurorynyŋ orynbasarlyǧyna deiın ösken zaŋger destı bıletınder. Ūlttyŋ öz taǧdyryn özı aiqyndauy jäne memlekettıŋ soǧan tyǧyz bailanysty bolmaq federativtık qūrylymy jönınde patşa taqtan tüskelı aityp kele jatqan aiqyn közqarasy bar. Küllıresei mūsylmandarynyŋ mamyr aiynda ötken Mäskeudegı sezınde ūlttar müddesın öte syndarly sözımen, bılgırlıkpen jäne asa şeşendıkpen qorǧaǧan. Sol tartysta özıne bekem nazar audartyp qana qoimai, unitarlyq Resei jaǧyndaǧylardyŋ köbınıŋ betın berı būrǧan.
Başqūrt Ahmetzäki Validov ekeuı pıkırles bolyp, Mäskeu sezınde bırge şaiqasqan. Osynda ekeuınıŋ şūrqyrasa tabysqandaryn barşasy kördı ǧoi. E, būl estegıŋ Mūstafamen de jaqsy joldas eken, Taşkentke bırge baryp, mūsylmandardy bırge ūiymdastyrysqan körınedı ǧoi. Bırer künde özderınıŋ kezektı qūryltailaryn bastamaq. Soǧan qazaqtardan ökılder keluın qalap, äsırese özı üzeŋgıles serıkter retınde baǧalaityn Janşa men Mūstafany arnaiy şaqyryp jürgen.
Şynynda, Jahanşah Zäkimen bırge aşyq federalist boldy. Al Mūstafa da, Älihan da, mūsylmandardyŋ Mäskeu sezıne qatyspaǧanmen, būl baǧytqa saqtyqpen qaraǧan edı. Qarsy bolǧandyqtan emes, kürt solai būryludyŋ zalaldy boluy mümkın degen qauıpten sondai abailau pozisiiasyn ūstanǧan bolatyn. Bıreuler olardyŋ osyndai közqarastaryna syndarly taldau da jasap jıberdı.
Mamyrdaǧy mūsylman qūryltaiynan berı federasiiaşyl Jahanşah Petrogradta ıstedı. Ūzaq uaqyt boiy mūsylman bırlestıkterı atqaru komitetınıŋ müşesı retınde – Mūsatkomda, iaǧni orysşa qysqartylyp İkomus atanǧan mekemede, al küzde predparlamentte – Resei Respublikasynyŋ aldyn-ala jasalǧan parlamentı – Uaqytşa keŋesınde deputat bolyp belsendı qyzmet atqardy. Dübırlı oqiǧalardyŋ ortasynda jürdı. Orynbor sezıne, mıne, özgerıster tabiǧatyn besıgınen körıp, bılıp, tiıstı ūstanymmen kelıp otyr...
Ol, jalpyreseilık deŋgeidegı saiasi tynys-tırşılık ortasynda ysylyp-şynyqqan zaŋger-qairatker, derbestıktı eş kıdırtpei jariia qylu qajet dep esepteidı. Mynaǧan qūlaq assynşy delegattar... Qūryltaiymyzǧa aşylǧan künı jaqsy tılek aitqan Zäki esımdı başqūrt qairatkerınıŋ ūlttyq avtonomiia ökılı ekenın bılemız. Alaqandai ǧana Başqūrtstannyŋ saiasatşyly. Jūrt esterıne tüsırsınşı, bız özımızdıŋ jazda bolǧan alǧaşqy qūryltaiymyzda «bolaşaqta avtonomiia bolsaq» degen nietımızdı ǧana bıldırumen şektelgenımızde, osy bır kışkene başqūrt elınıŋ bır özı memlekettılık tuyn köterıp, jürektılık körsettı. Esesıne onymen, jeke tütın tütetken el retınde, alpauyttardyŋ özı sanasuǧa mäjbür.
– Mıne, osy qūryltaimen qaptaldasyp, tap ırgemızde Orynbor kazak-orystarynyŋ äskeri ükımetı qūrylyp jatyr. Künı keşe Oral kazak-orystary öz äskeri ükımetın sailap aldy. Osylardyŋ bärı bızdı batyldau boluǧa itermeleidı, halqymyzdyŋ ökılettı ökılderı...
Jahanşah Qazaq avtonomiiasyn şūǧyl jariia etu turaly ūsynysyn taǧy da qaitalap, şegelep aitady. Ondai qadamnyŋ qajettılıgıne – arnaiy şaqyrumen qatysuda degenmen, basqa aimaqtarǧa tereŋdemei-aq, özı ökıldık etıp otyrǧan Oral öŋırınıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırınen būltartpas dälelder keltıre alady. Ortalyqtan berı lyqsyǧan anarhiiaǧa qarsy tūru üşın de, ūiymdasyp jatqan Oŋtüstık-şyǧys odaqqa jūtylmai, tereze teŋestıre, saiasi kelısım jasau üşın de – avtonomiialyq qūrylymymyzdy alǧa tartuymyz qajet deidı ol osynau qazaq qūryltaiy müşelerıne.
Ony – azuly zaŋ qyzmetkerı Janşa Dosmūhamedovtı – oraldyqtar, bökeilıkter jäne syrdariialyqtardyŋ bırazy qoldaidy.
Bıraq täjıribelı saiasatker Älihan Bökeihanov qaşanǧysynşa saq:
– Aldymen qyrda tūratyn qazaqtan da özge halyqtardyŋ pıkırın bılıp alu kerek, – dep esepteidı ol. – Aramyzdaǧy mūjyq ne oilaidy? Orystyŋ oqyǧandary qalai qaraidy bızdıŋ avtonomiiamyzǧa? Ärı, bırınşı kezekte – elge qorǧan bolarlyq halyq milisiiasyn jasaqtap alu läzım...
Onyŋ – qazaqtan şyqqan tūŋǧyş gubernator retınde at-ataǧy şartarapqa ketken jaŋa tūrpatty äkımnıŋ, talai jyldan berı elge sıŋırgen eŋbegı «Qazaq» gazetı betınde därıptelıp, alaştyŋ Älihany atanǧan Bökeihanovtyŋ auzynan şyǧar ärbır pıkırge bırden, qūlai sengendıkten de, ärdaiym oilanbastan qūlaityn jaqtastary da jeltoqsan qūryltaiyna qatysuşylar arasynda jetkılıktı...
Aqyry mäsele aşyq ekı jarylady da, ärkım közqarasyn atap aityp dauys beretın jaǧdaiǧa tıreledı.
Sezge Älihannyŋ tızımımen arnaiy şaqyrylǧandar ışındegı Otarbai qajy Qondybai balasy batystyqtardyŋ bastamasyna, özı sol jaqtan kelgenıne qaramastan, qosylmady. Jerlesterın de mäselenı sabyrmen paiymdauǧa şaqyrdy. Avtonomiiany keiınırek, el ışı soǧan ylaiyqty qalypqa kelgennen soŋ baryp jariialau jaǧynda tūrdy. Jetısulyqtardyŋ da bırazy sol oiǧa jyǧylǧan-dy. Aqyry, avtonomiiany şapşaŋ jariialaudy ūsynǧan Jahanşa Dosmūhamedov otyz üş dauys, ondai asyǧystyqqa qarsy Älihan Bökeihanov qyryq ekı dauys alady.
Mūstafa Şoqaev Türkıstan avtonomiiasynyŋ ükımetı atynan kelgendegı maqsatyn qazaq sezı ökılderıne baian etuın ettı, alaida, mūndaǧy saiasi ahual boiynşa mäsele şetın qoiylyp, jaǧdai özı kütpegen sipatta qalyptasyp jatqandyqtan, dau-şarǧa aralaspaudy maqūl kördı. Türkıstan ölkesınde tūratyn mūsylman halyqtarynyŋ qūryltaiynda jariialanǧan küllıtürkılık avtonomiiaǧa bauyrlas ūlttardy tügel jinastyrudy közdep edı, sol ūstanǧan baǧytyndaǧy onyŋ alǧaşqy äreketı mūndai kedergıge kezdestı. Sätsız boldy, ras. Degenmen ol qazaqtardyŋ derbes bairaq köteruge niettengen, tarihi tūrǧyda oryndy äreketıne qarsy tūruǧa tiıs emes.
Mūstafa maŋyzdy oqiǧaǧa kuä bolǧandyǧyn moiyndauy kerek. Osyndai oi jetegımen ol jäne taǧy bırer delegat müldem ekı jaqqa da dauys bermei, qalys qaldy.
Toǧyz dauys kem alǧan azşylyq, basşysy Janşa bop, öz pıkırınen qaitpai, tötesınen şart qoidy. Delegattar bılıp tūrsyn: eger Qazaq avtonomiiasy bırden jariialanbasa, onda olar Türkıstan avtonomiiasyna qosyluǧa mäjbür bolady. Öitkenı aǧymdaǧy ahual yrǧalyp-jyrǧalǧandy kötermeidı. Solai!..
Qūryltai ymyra jolyn ızdeidı. Öitkenı qazaqqa tap qazırgı sätte bölşektenuge bolmaidy. Qazır qazaq halqy būryn-soŋdy bolmaǧan bırlıkke qol jetkızuı tiıs...
Sondyqtan da qaişy pıkırdegı qairatkerler bırıne bırı ǧalamat tözım tanytyp, türlı ūsynystaryn ortaǧa salady. Sättı pıkırdı şiratady, damytady. Aqyry bärı bır toqtamǧa keledı. Bärınıŋ ūiyǧany myna bailamdar edı...
Äuelı, ärine, jalpyqazaqtyq «Alaş-Orda» atty Halyq Keŋesın qūru kerek. Sodan soŋ, mıne, osy Alaştyŋ Ordasy atyn ielenetın Halyq Keŋesıne – qūrylǧan künınen bastap, bır ai merzım ışınde, Alaş avtonomiiasyna Türkıstan ölkesındegı barlyq qazaqty qosu mümkındıgın anyqtau mındettelsın. Mıne būl dūrys!
Eger bır aidyŋ ışınde türkıstandyq qazaqtar Alaş avtonomiiasyna qosyla qoimasa – onda «Alaş-Orda» Halyq Keŋesı, qalǧan qazaq oblystary atynan, avtonomiiany resmi türde jariialauǧa mındetteledı.
Türkıstandyq qazaqtar Alaş avtonomiiasyna bır aidyŋ ışınde qosyla qoimaǧan jaǧdaida jäne avtonomiia jariialau da keşıkken jaǧdaida – är oblys halqy aǧymdaǧy ahualmen sanasa otyryp, öz qalauymen äreket etuge haqyly.
Türkıstandyq qazaqtar bır aidyŋ ışınde Alaş avtonomiiasyna qosyla qalǧandai bolsa – onda «Alaş-Orda» Halyq keŋesıne, alǧaşqy mümkındık tuǧan sätte-aq, Alaş avtonomiiasyn jariia etu qūqy berıledı.
Osy qararǧa delegattar, eşqaisysy şaşau şyqpai, bır auyzdan dauystaryn berdı.
Odan delegattar el qorǧany bolarlyq halyq milisiiasy jaiyndaǧy asa maŋyzdy mäselenı talqylap, şeşım qabyldady. Sodan soŋ, avtonomiia ükımetın jasaqtauǧa kırıstı. Halyq Keŋesı qūramyn jiyrma bes adamnan jasaqtau ūiǧaryldy. Jergılıktı jūrt arasynda otyrǧan evropalyqtardyŋ müddesın eskeru haqynda Älihan aitqan pıkır kökeige qonǧan-dy. Halyq Keŋesıne kıretın jiyrma bestıŋ ony solarǧa qaldyryldy. On bes müşenı orynbasarlarymen bırge osy qūryltaida sailau jön dep tabyldy. Bırınşı basşyny da osy joly sailap alu közdeldı.
Halyq keŋesınıŋ töraǧalyǧyna – avtonomiia ükımetınıŋ premer-ministrlıgıne – üş qairatker kandidaturasy ūsynyldy:
– Baqytkerei Qūlman balasyn ūsynam, – dedı bıreu. – Ol köp jyldar Bökei ordasyn basqaru keŋesınde ıstep, odan, jaŋa ükımettıŋ komissary bolyp, el bileu ısınde jaqsy täjıribe jinaqtady. Öte laiyq jan.
– Ombydaǧy saiasi tynys-tırşılıktıŋ bel ortasynda jürgen, bedelı zor azamat Aidarhan Tūrlybekovty sailaiyq, – dedı ekınşısı.
– Älihan Bökeihanov laiyq, – dedı üşınşısı, – onyŋ bedelı qyrdan asyp, äldeqaşan Reseidı şarlap ketken, ol da jaŋa ükımet komissary.
Üş azamat ta Halyq Keŋesın basqaruǧa jaramdy dep tabylyp, eŋ dūrysyn jabyq dauys beru jolymen anyqtauǧa bel bailasty. Sailau nätijesınde delegattardyŋ köpşılıgı būl lauazymǧa Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanovty taŋdap alǧany belgılı boldy...
Odan keiıngı edäuır talas astanaǧa bailanysty tuyndady. Ortalyqtyŋ Orynborda qala beruın köpşılık qoldaǧandai edı, bıraq Sıbır avtonomiiasy emeksıtken top qazaq astanasynyŋ sol jaqqa taqau boluyn – Semei qalasyn qalady. Sonda avtonomiiany jariialau uaqytyna bailanysty tuǧan talasta azşylyq bolyp qalǧan delegattar taǧy ün köterdı. Olar astana retınde tarihi Taşkenttı taŋdady.
Degenmen, köptıŋ degenı bolyp, qazaq avtonomiiasynyŋ ortalyǧy retınde Semei tübındegı Alaş qalasy bekıtıldı...
12.
Älihan Nūrmūhamedūly «Alaşorda» Halyq Keŋesınıŋ alǧaşqy mäjılısın ötkızdı. Bastapqy kezeŋde atqarylmaq mäselelerge kelısıp alysty. Halyq Keŋesı – Alaş, iaǧni Qazaq avtonomiiasynyŋ ükımetı – Alaştyŋ ordasy, tıptı, jalpaq tılmen jalǧyz sözge ainalyp, elge tüsınıktı bop ketken Alaşorda – qūryltaidan soŋǧy bırınşı basqosuynda Syrdariia oblysy qazaqtarynyŋ betın berı qaratu mäselesın talqylady.
Būl rettegı ülken şarua Mūstafa tarapynan qūryltai üstınde jasalǧan-dy. Ol özınıŋ osynda kelgendegı maqsatyn – Türkıstan avtonomiiasyn nyǧaituǧa dala ölkesı qazaqtarynyŋ atsalysuyna qol jetkızu nietın tızgındep, aitys-tartystyŋ tiımdı şeşıluıne yqpalyn tigızgen.
Qūryltai delegattary da onyŋ qarymdy qairatkerlık eŋbegın baǧalady. Alaşorda qūramyna kıruın sūrady. Ol jaǧdaimen sanasty, ūsynystyŋ özı ūstanǧan baǧyttan alşaq emestıgın zerdeledı. Öitkenı, barşa türkı halyqtaryn bırıktıru jolyndaǧy jūmysta – Türkıstan men Qazaq ükımetterınıŋ bır mezgıldegı müşesı retınde äldeqaida tabysqa jetuge bolady. Būl özı – tüpkı maqsat-müddenı jedel üilestırıp tūru üşın de kerek şarua.
Alaida, keiınırek, äigılı bolşevik qazaqtar ony:
– Söitıp ol «erıŋ» ekı «ükımetke» de müşe bolǧan, – dep keketedı.
Al Mūstafa üşın – qazaq dalasy avtonomiiaşyldarynyŋ būl qadamy – tegı, dını bır, tılı tamyrlas jalpytürkılık ūlt taǧdyryn oilaǧandyqtan jasaldy.
Oǧan ūstazy, saiasattaǧy ornyn özı erekşe baǧalaityn Älihan Bökeihanovtyŋ pıkırımen sanaspau mümkın emes. Sonau revoliusiialyq Piterde soŋǧy kezdeskenderınde – Älekeŋnıŋ el bolaşaǧy jaiynda kadettık ruhta oilaitynyn körgen. Sonysynyŋ arqasynda, iaǧni kadet-ministrlerdıŋ yqpalymen, tūŋǧyş qazaq-gubernator bolǧanyn bıletın. Alǧaşqy kezde Mūstafa da sol tūlǧanyŋ yqpaly şyrmauynda boldy. Bıraq, özı Taşkentte avtonomiialyq qūrylymdy daiyndau, odan qūru ısıne tez kırısıp ketkendıkten, Orynbordaǧy ūstazynyŋ közqarasy qalai evoliusiialanǧanyn bıle bermeitın. Osynda ūşyrasqan jäitter ony bıraz mäselege köz aşyp qarauǧa jeteledı.
Syrdariia qazaqtarynyŋ sezı aşylatyn uaqytty bermen jyljytu kerek degendı Älekeŋ sūrap otyr. Öitkenı, mıne, – qūryltai şeşımınde: «Bır aidyŋ ışınde Alaşorda Türkıstan qazaǧyn bükıl Alaşqa qosyp alady... Eger Türkıstan qazaǧy bır aida bızge qosylsa, avtonomiiany qaşan iǧlan etu yqtiiary Alaşordaǧa berılsın», – delıngen. Mūstafa oblys qūryltaiyn qaŋtardyŋ onynda aşpaq eken, ony kütse – Alaşordaǧa qūryltai belgılegen bır ai merzım nätijesız ötıp ketedı...
– Nege bolmasyn, – deidı Mūstafa, – ärine bermen jyljytuǧa bolady, tek būl haqynda el serkelerın jedelhatpen habarlandyraiyq.
Taǧy bır eskeretın jäit bar. Sezdı bermen jyljytu azdyq eter, oǧan būl jaqtan ökılder baryp qatyspasa bolmas. Halyqtyŋ oiyn Alaşorda maqsatyna būru üşın solai etu läzım. Sebebı Türkıstan halqy öz öŋırınde ozbyr jūmysşy-soldat ökılderı ornatqan ökımetten özge, ūlttyq avtonomiia şaŋyraq kötergenın, qazır sony köp bop qoldap, oblystardyŋ barlyǧynda zaŋdastyru ǧana qalyp tūrǧanyn bıledı. Al qazaq öz aldyna şaŋyraq köterdı degen jaŋalyqtan olar beihabar, mūny el-jūrtqa jetkızu äm ūǧyndyru kerek...
«Alaşorda» Halyq Keŋesı Syrdariia qazaqtarynyŋ sezıne baratyn arnaiy ökılder belgıledı. Bökeilık Baqytkerei Qūlmanov bastap, torǧailyq Mırjaqyp Dulatov pen semeilık Tūraǧūl Qūnanbaev solai qarai ūzamai sapar şekpek...
Sosyn Älihan kezınde özı qamqor bolyp, Memlekettık Dumadaǧy mūsylman fraksiiasynda qyzmet ısteuge qosqan jas tarlanmen – bügınde ırı memleket jäne qoǧam qairatkerı därejesıne köterılgen ärıptes-üzeŋgılesı Mūstafamen bırge qol qoiyp, oŋtüstık qalalardaǧy qazaq komitetterıne, ondaǧy belgılı azamattarǧa arnaiy jedelhattar joldaudy maqūl kördı. Mazmūnyn aqyldasa otyryp, jazyp bolǧan soŋ, jıberılmek jedelhat mätının Mūstafa dauystap oqyp şyqty:
– Ekınşı jalpyqazaq sezı bükıl Alaş balasyn bırıktırıp öz aldyna avtonomiia etuge qauly qyldy. Būl turaly Türkıstan qazaǧymen kelısu üşın Alaş ordasy 5-şı ǧinuarda Türkıstan şaharynda Syrdariia oblysynyŋ sezın şaqyrady. Sezge bolys basy bır ökılden kelsın. Mūstafa häm joldastary būl sezdı 10-şy ǧinuarǧa şaqyrǧan edı. Ony özgertıp, 5-ınde bolsyn delındı. Türkıstan qazaqtarymen söilesuge Alaş ordasy Baqytkerei Qūlmanovty, Miriakub Dulatovty häm Tūraǧūl Qūnanbaevty jıberedı. Uaqyt – şūǧyl, mäsele – zor bolǧandyqtan, şaqyrylǧan ökılder sezge aitylǧan künnen qalmai kelulerı kerek. Būl sezge bolys basy bır kısınıŋ üstıne, jekelegen kısıler atalyp şaqyrylady. Alaşorda bastyǧy Älihan Bökeihan, Mūstafa Şoqaev.
– Bätuä osy, bar qazaqtyŋ basyn qosu – paryz...
Älihan jas serıgınıŋ qolyn qysty. Jas serıgı elıne attanar aldynda Zäki dosynyŋ şaqyruyn qabyl alyp, başqūrt qūryltaiynyŋ basyn körıp ketpek boldy.
Bıraq ol onda bas sūqqanmen, mınbege şyǧyp qūttyqtau söz aituǧa, eldık şarttary haqyndaǧy pıkırın bıldıruge ülgere almady. Taşkentten qobaljuly habar jettı: mūhtariiattyŋ jariialanuyn merekelegen beibıt halyq şeruın bolşevikter tasadan oqşaşarmen atqylap, qanǧa böktırıptı...
Sekem aldyrar habar batystan da keldı: bolşevikterdıŋ ot şaşqan ülken äskeri qosyndary Orynborǧa taqalyp qalypty...
- Jäne «otyryqşylanu nätijesınde oryn almaq tūrmystyq özgerıster būlarǧa tiımsız, sondyqtan da olar özderıne qolaily zaŋ jasatyp almaqşy» dep, köpe-körneu bar pälenı bızdıŋ jobaǧa japqan.
Bıraq olar jeke bastarynyŋ arazdyǧyn, älde, bıletınderdıŋ aitatynyndai, alys atalary arasynda oryn alǧan qandy oqiǧaǧa bailanysty tūqym qualaǧan öştık sezımderın boilaryna biletuge tiıs pe edı? Ondaidyŋ bärın bügıngı el basyna tuǧan syn saǧatta ūmyt qaldyruy kerek edı ǧoi! Olar körseter naǧyz tektılık pen bekzattyq sonda kım-kımdı de razy etpes pe edı... Ätteŋ...
Älekeŋnıŋ jalpaq elden ökılder jiyp, qazaq bolaşaǧyn talqylauǧa mūryndyq boluyna qalai qoldau körsetpessıŋ. Ol köptıŋ kökeiınen şyqty. Endı, bärı bas qosqanda, ortalyqtan dümpıgen anarhiia selıne tosqauyl tūrǧyzu qajet. Qūryltai sony şeşuge tiıs. Olar osy oimen Orybordy betke ūstady...
Bıraq, mäsele – bırden şeşımın tabardai op-oŋai emes bop şyqty. Eŋ bastysy, būlar qūdaidai senıp kelgen Älekeŋnıŋ özı qazırgı taŋda derbes avtonomiia alu mümkındıgıne senbeidı eken.
Janşa tüsındı. Tüsındı de, onyŋ būl saqtyǧyn ıştei aqtady: Älekeŋnıŋ onysy saiasi köregendıgınen, naqty ahualdy jan-jaqty saralai bılgendıgınen tärızdı...
Ol Älihanmen küzge salym Petrogradta kezdesken. Älihan guberniia komissarlarynyŋ memlekettık mäjılısıne kelgen-dı. Sol saparda Älekeŋ sondaǧy mūsylman qairatkerlerımen edäuır pıkırlesken. Janşamen de söilestı, aǧymdaǧy saiasat jyqpyldaryn ekeulep bıraz taldasqan edı. Taşkentten jetken jas, jas ta bolsa bas Mūstafa Şoqaev Türkıstan öŋırındegı ahualdan tyŋ aqparat berdı. Ekeuı de odan Taşkenttegı orys saiasi partiialarynyŋ äreketterı men Uaqytşa ükımet komitetınıŋ ısterı jäne jergılıktı halyqtardyŋ ūiymdary jaiynda mol maǧlūmat tyŋdady. Sondaǧy estıgenderı olarǧa ärtürlı äser etken tärızdı.
Orys saiasi partiialarynyŋ belsendılıkterı men mūsylman ūiymdarynyŋ kei rettegı enjarlyqtary, ärı, eŋ jamany, mūsylman ūiymdarynyŋ özara alauyzdyqtary Älekeŋnıŋ Türkıstan jaiynda būryndary qalyptasqan oiyn bekıte tüsken bolatyn.
Sondyqtan da ol osy küzde Sıbır avtonomiiasyna qosyluǧa äreket ettı.
Al Tomdaǧy Sıbır sezınen oralǧanynda, jolşybai Semei men Ombyǧa soǧyp, qazaq azamattaryna jaǧdaidy tüsındırdı, qazaq saiasi partiiasyn qūru şaralaryn jürgızdı.
– Bızge jeke avtonomiia talap etu tiımsız, – dedı ol jas üzeŋgılesterıne. – Sebebı ony basqaratyn adamdarymyz jetkılıksız. Tarih qazaq jūrtşylyǧyn oǧan daiyn etpedı.
Ombyda būl kezde odan özgeşe oilaityn bır top jıgıt ūiymdasa bastaǧan. Olardyŋ ışınde Petrogradtan kelgen Kölbai Toǧysov bar-dy. Ortalyqtaǧy būrq-sarq qainaǧan qym-quyt saiasi tırşılık arasynda jürıp tüigenı mol Kölbaidyŋ sosialistık partiialar jaiynda aitqan oŋ pıkırıne sol özgeşe oilaityn bır top jıgıt qūlaǧandai-tyn. Solardyŋ ışınen jinalysqa* kelıp otyrǧan, Kölbaimen pıkırles Şaimärden Äljanov, Mūqan Äitpenov syndy jıgıtter de Älihannyŋ sözın qabyldai qoimady. Qastarynda otyrǧan Kölbai qarasūr jüzı qatqyldana, yzaly aqyryn ünmen:
– Daiyndamadyq deseişı.... – degende, maqūldap bas izestı.
*Omby qazaqtarynyŋ jinalysy 1917 jylǧy 31 qazanda boldy.
Älihan öz oiyn sabaqtap jatty. Ol däl qazırgı sätte eldık qyzmetter atqara alatyn bılımdı azamattardyŋ azdyǧyn äŋgıme ettı.
– Ondailardy äzırlep aluǧa uaqyt kerek, – dedı.
Onysyn jaqtyrmai, zalda otyrǧandardyŋ bırı:
– Osy uaqytqa deiın ai qarady ma eken, – dep küŋk etken.
– Syrtta otyryp, qūzyryndaǧy gazettıŋ qūlaq küiın keltırıp tūrdy, söitıp, ıştegı jūrtty aiaqtan şalyp otyrumen şūǧyldandy.
Kölbai qolyn keudesıne aiqastyryp, myrs ettı. Onyŋ däl qasynan bır mosqal kısı:
– Jıgıtter, bos äŋgımenı qoisaŋyzdarşy, söz tyŋdaiyq, – dedı.
Älihan mınberden:
– Adamdarymyzdy daiyndap, avtonomiia aluǧa äzır bolǧanymyzda, – dep, saŋqyldap jatty, – Sıbırden bölınudı talap ete alamyz. Olar qarsylyq qylmaidy. Öitkenı Sıbır sezınıŋ baǧdarlamasyna būl mäsele – qazaqtyŋ avtonomiia alatyny – anyq jazylǧan.
Onyŋ oiynşa, Sıbırmen bırıksek, bızde bärı bolady – aqşa da, erkındık te.
– Bızdıŋ körşı mūjyqtar Sıbır avtonomiiasyna qosyluǧa daiyn.
Al qazaqqa jeke avtonomiia sūraudy däl qazırgı taŋda ol dūrys körmeidı. Qazırgı taŋda, onyŋ ilanymynşa, Sıbırmen bır bolǧan qolaily.
– Bügın qolda nadandyqtan basqa nemız bar, – dedı ol. – Sıbır dumasynda iakut, buriattarmen bırlessek, köpşılık bolamyz, qūryǧanda teŋ bolamyz. Sonda sözımız ötedı...
Sol tūsta jūrttyŋ eŋsesın köterıp tastaǧan bır jaŋalyq habar gulep tūrǧan-dy. Taşkent jaǧyndaǧy būratanalar özge kırme jūrt ökılderımen bas qosyp, Türkıstan avtonomiiasyn jariialap jıbergen körınedı. Onda qazaq köp. Endeşe, Ibır-Sıbırdı qoia tūryp, öz aǧaiyndarymyzben bas qosqanymyz jön emes pe?!
Älihan būl oidy qoldamaidy.
– Türkıstan avtonomiiasyna qosylu mäselesın alsaq, ol degenıŋ – Türkıstan avtonomiiasyna qosylu äreketın aitam – qoiyn-qonşyŋa tas toltyryp alyp, Ertıske qoiyp ketkenmen bırdei. Suǧa batasyŋ da ketesıŋ. Nege? Öitkenı olar bızden on ese qaraŋǧy jäne artta qalǧan!
Kölbai küldı. Yzalana küldı. Ol Türkıstan öŋırınde bıraz tūrǧan, ölke mūsylmandarynyŋ alǧaşqy qūryltaiyn ötkızuge belsene qatysqan, sol qūryltai şeşımımen jıberılgen on ekı delegattyŋ bırı bolyp, Mäskeudegı Bükılrossiialyq mūsylmandar sezıne qatysqan. Tapqan eken «qaraŋǧyny». Pūtqa tabynǧan sıbırlıkterden mūsylman qazaqty qaraŋǧy degenı qai sasqany?! «Artta qalǧan» türkıstandyqtar ışınen ol Mäskeudegı mūsylman sezıne, Petrogradtaǧy şarualar sezıne delegat bolǧan. Mäskeude mūsylman odaǧynyŋ atqaru komitetı müşelıgıne sailanǧan. Sodan, İkomus qūramymen bırge baryp Petrogradta tūryp, künı keşege deiın sol mekemede qyzmet atqaryp kelgen. Al myna törenıŋ ertegısın qarai gör...
– Türkıstandyqtardyŋ közı tap osydan da aşyq, – dep myrs ettı Kölbai. – Jalaqor...
«Jalaqor» ol taqyrypty odan ärı damytqan joq. Aldaǧy aituly oqiǧaǧa daiyndyq jasau mäselesın söz ete jöneldı.
– Sıbır avtonomiiasynan öz ülesımızdı alyp otau şyǧuǧa daiyndaluymyz üşın partiia qūruymyz kerek. Partiia erteŋgı Qūryltaişy Jinalysqa deputat sailaudy oidaǧydai ötkızu üşın de qajet...
Sonda, Ombyda, top arasynan suyryla şyǧyp, onyŋ aitqandaryna Şäimärden qarsy şyqqan. Ol sondaǧy oquşy jastardyŋ özderı üş-tört jyl ılgerıde qūrǧan «Bırlık» atty ūiymnyŋ alǧaşqy jetekşısı-tın. Kölbaidyŋ aityp kelgen äŋgımesı men soŋǧy künderı Omby sosial-demokrattaryn da dürlıktırıp jıbergen ortalyqtaǧy bolşevikter töŋkerıs jasap ornatqan keŋes ökımetı onyŋ közqarasyn edäuır solaqailandyrǧan bolatyn. Sondyqtan da maitalman saiasatkerdı taŋǧaldyryp, onyŋ keltırgen paiymdaryn osy bır Şäimärden Äljanov degen jıgıt syn sadaǧyna alyp söilegen.
Bıraq Şäimärdendı özge söileuşıler qostai qoimady. Şeşenderdıŋ bärı bedeldı qairatker Älekeŋ Bökeihanovtyŋ uäjderıne qūlady. Sıbır sezınıŋ egjei-tegjeiın äŋgımelep bolǧannan keiın, Alaş atty qazaq saiasi partiiasyn qūru jönınde söilegen baiandamaşyny zaŋger Aidarhan Tūrlybaev quattady. Būl mäselenı endı keşıktırudıŋ eş retı joq ekenın aitty. Aǧaiyndy Asylbek jäne Mūrat Seiıtovter, Maǧjan Jūmabaev, Bekmūhamed Serkebaev, Dınmūhamed Ädılov te qoldady.
Sodan üş jūmadai ǧana ılgerıde küllı jastar ūiymdary bastaryn qosyp sezderın ötkızgen, Dınmūhamed-Dınşe sonda bırıkken ūiymnyŋ basqaruşy organyna sailanǧan. Mıne sol Dınşe jastyq jıgermen qyzulana söilep, partiianyŋ qajet ekenın aitty. Jazdai Qoşmūhamed-Qoşke Kemeŋgerov ekeuı oblystyq qazaq atqaru komitetınıŋ tapsyrmasymen Aqmolada bolyp, el ışınde jūmys jürgızgen. Sondaǧy Säken Seifullin, Bırmūhammed Aibasov sekıldı közı aşyq jas azamattarmen oblystyq komitettıŋ tapsyrmasyn oryndau oraiynda tıze qosyp, üiezde qazaq jinalysyn ötkızuge, qazaq komitetın qūruǧa atsalysqan. Jastar ūiymyn qūrǧan. Sol jūmystar barysynda, qazır naq Älihan aǧa alǧa jaiyp salyp tūrǧandai saiasi baǧdardyŋ kemşındıgın qai-qaisysy da tüisıngen edı.
Jalyn atyp tūrǧan örımdei jas Dınşe men odan bırer köilek būryn tozdyrǧan, tabiǧatynan oily, salmaqty Qoşke ala jazdai Aqmola üiezı öŋırınde atqarǧan ısterın saralai kele, şynynda, barşasyn ūiytatyn jäne sara joldyŋ dūrystyǧyn däiekteitın baǧdarşam, men mūndalaityn şamşyraq joqtyǧyn, sol kemıstıktıŋ ondaǧy qazaq komitetınde alauyzdyq tuǧyzǧanyn ūqqandai bolǧan. Jaz soŋyna qarai qaita sailanǧan atqaru komitetı qūramyna būlardyŋ sailanbai qaluynda da sol şamşyraqtyŋ joqtyǧy jatqan eken ǧoi... Ärine, Alaş atty partiia tuy astyna bırıgıp, qazaq mūŋyn ideialastarmen bırge jyrtu tiımdı bolaryna dau joq.
Köp pıkır aityldy. Aqyry, Dala general-gubernatory üiıne jinalǧan qazaq oqyǧandarynyŋ Älihanmen Sıbır sezınen oralǧan saparyndaǧy kezdesuı Alaş partiiasynyŋ qūryltaişy jinalysyna ūlasty. Partiianyŋ Aqmola oblystyq komitetı sailandy. Obkom qūramyna Aidarhan Tūrlybaev, Asylbek Seiıtov, Maǧjan Jūmabaev, Marat Samatov, Bekmūhamed Serkebaev, Ermek Mūqyşev, Erejep İtbaev, Mūrat Seiıtov, Jūbanyş Tıleulindermen bırge Dınşe Ädılov pen Qoşke Kemeŋgerov te kırdı.
Olar jūmysqa qyzu kırıstı. Az künde bes üiezdık komitet qūrdy. Qūryltaişy jinalysqa sailau ötkızuge bailanysty, Omby üiezındegı auyl-auyldy aralap, tüsındıru jūmystaryn jürgızdı.
Būl kezde Kölbai Toǧysov, Müqan Äitpenov, Şäimerden Äljanov bastaǧan solşyl jıgıtter de qarap qalǧan joq. Olar bilık basyna kelgen bolşevikterdıŋ baǧytyn eskere otyryp, qazaqqa sosialistık partiia kerek dep şeştı.
– Mynalar aityp jürgen Alaş partiiasy ondai bola almaidy, – dedı Kölbai. – Ärı, tap qazırgı ahualynda, ol qazaqtyŋ basyn bırıktıre de almaidy. Būlar alaş atynyŋ qadırın ketırdı. Kezınde men sonau bırınşı revoliusiia jeŋılıske ūşyraǧan jyldary köpke belgılı azamattardyŋ «Alaş» degen ataudy tu etıp köterıp, közı aşyq jıgıtterdı ortaq ıske jūmyldyrǧysy kelgenın körıp, qyzyqqan edım. Alaida ol da bır tez aiaqtalǧan baiansyz ıs boldy. Sonda, eldıŋ bırlıgın körsetu maqsatynda, byltyr özım osy ataumen gazet şyǧardym, bıraq, maqsatymnyŋ üdesınen şyǧa almadym. Būlar menıŋ köktemde toqtap qalǧan gazetımnıŋ atyn paidalanyp, jalpy qazaqty bırıktıretın ūran etpek. Meilı der em, bıraq, baiqap kelem, tırlıkterı oǧan ūqsamaidy. Olar tek däulettılerdıŋ ǧana qamyn oilaidy. Al bızge qalyŋ būqarany soŋymyzdan erte alatyndai, bolşevikterdıŋ jolyna kelıŋkıreitın partiia qūru läzım.
Olar bırneşe märte bas qosyp, qūrmaq partiialarynyŋ baǧyt-baǧdaryn talqylady. Baǧdarlama jasady. Küllı halyqtyŋ basyn bır maqsatqa toǧystyru maqsatymen, partiianyŋ atyn «Üş jüz» dep qoidy. Şartaraptan ökılder şaqyryp, sezderın ötkızdı. Partiianyŋ ortalyq komitetın sailady. «Üş jüz» partiiasynyŋ sözın söileuge tiıs baspasöz qūralyn – öz gazetın aşu mäselesın qarastyrdy. Sol oraida «Alaş» partiiasynyŋ Omby komitetımen aitysqa tüstı.
Aqyry, Ombylyq alaşşyldar Orynborǧa hat joldap, «Qazaq» gazetı betıne partiianyŋ baǧdarlamasyn jariialaudy sūrady.
Al «Alaş» partiiasynyŋ baǧdarlamasy älı jasalmai jatqan edı. Ony jazyp şyǧu Petrogradtaǧy mūsylman keŋesıne sailanǧan qazaq delegattaryna jalpyqazaq sezınıŋ şeşımımen jüktelgen bolatyn. Alaida ortalyqta qyzmet atqaru üşın Petrogradqa qazaqtardan jalǧyz Janşa Dosmūhamedov qana bardy.
Oǧan İkomusta qyzu jūmys atqaruǧa tura kelgen. Mūsylman odaǧy atkom töraǧasynyŋ orynbasary lauazymyndaǧy mındetterı öz aldyna, Uaqytşa ükımet tarapynan Reseidıŋ Respublika dep jariialanuyna bailanysty da, qosymşa jūmystar tuyndaǧan. Rossiia Respublikasynyŋ Uaqytşa Keŋesı jasalmaq-ty. Zaŋnamalyq ūsynystar äzırleuge qatysuy bar, basqa da qosymşa qyzmetınıŋ köptıgıne bailanysty, jalpyqazaq sezınıŋ tapsyrmasyn jalǧyz özı oryndaudyŋ retı kelmeitını aiqynǧa ainalǧan. Al Qūryltaişy Jinalysqa sailau uaqyty bolsa – taqalyp qaldy. Sondyqtan, öz ūǧymyndaǧy negızgı baǧdarmalyq baptardyŋ mazmūnyn Orynborǧa hat arqyly jetkıze otyryp, būl mındettı atqaruǧa taǧy adamdar tartqan jön bolmaǧyn habarlaǧan. Ol – qyrküiektıŋ orta tūsy edı.
Ekı aidan keiın ony orynborlyqtar jüzege asyrdy. Partiia baǧdarlamasyn jasasyn dep sezde belgılengen adamdar bas qosa almaǧandyqtan, olardyŋ tarapynan būl mındettıŋ oryndalmaityny anyqqa şyqqanda, mäselenı Älihannyŋ özı qolǧa aldy. Ne kerek, Älekeŋ, Ahmet, Mırjaqyp, Eldes, taǧy bırer jıgıt bas qosyp, «Alaş» ūstanbaq joldy jazyp şyqty. Joba gazette basyldy.
Būl bır der kezınde ıstelgen şarua edı. Qūryltaişy Jinalys sailauyna kırısken jergılıktı komitetterge basşylyq etıp aluǧa jaqsy boldy. Sailau öttı. Baǧdarlama boiynşa arnaiy jiyn ötkızılmese de, ökılettı adamdar bas qosqan partiialyq qūryltaida bekıtılmese de, jūrt ony ūlttyq qūrylysta ūstanar negızgı baǧyt retınde qabyldady. Nätijesı jaman bolǧan joq. «Üş jüz» de, bolşevikter de sailau nätijesınde «Alaştyŋ» qasynda jıp ese almai qaldy...
7.
Degenmen, jeltoqsan jalpyqazaq qūryltaiyna jūrt partiialyq emes, eldık mäselenı qarauǧa jinalyp otyrǧan. Barşasyna mälım, jaǧdai saiasi ūiymdardyŋ aitys-tartys, pıkırtalas, oi jarystyru äreketterın tar arnaǧa tüsırgelı qaşan... Mıne, on şaqty kün boldy, tūǧyrnamasy qazaq qozǧalysyna böten bır partiia ortalyq ökımettı zaŋsyz basyp aldy. Endı ärtürlı küş özınşe ūiysyp jatyr. Qazaqqa mūndaida qalai etu kerek? Myna jan-jaqtan töngen qily qater tūsynda aŋǧal, beiǧam, negızınen köşpendı qazaq qandai jol taŋdauǧa tiıs? Kımmen jaqyndasqan jön? Sıbır öz avtonomiiasyn jariia ettı. Oǧan qazaq qosylady degen hattama bar. Türkıstan da öz avtonomiiasyn jariia ettı. Onda qazaq köp, bıraq tap sol avtonomiia qazaqqa qanşalyqty qajet? Atty kazaktar ūiystyryp otyrǧan Oŋtüstık-Şyǧys odaq bar, qazaqqa būl qanşalyqty tiımdı boluy mümkın?
Mıne, osylar jaiynda Älihan Bökeihanov ülken baiandama jasady. Qazaq elınıŋ derbestıkke jetu jolyn sypattaityn baiandamasyn jüielei taratty. Sol rettegı özektı saiasi oilardy aian qyla kele, ol özınıŋ künı keşegı alǧaşqy qūryltaiǧa deiın bekem ūstanyp kelgen kadettık közqarasynan ainyǧanyn jariia etıp, sebebın de aitty.
Būl köpşılıktı qyzyqtyratyn jaŋalyq edı. Zalda otyrǧandar da, sezdıŋ jūmysyna syrttan, özge qalalardan qūlaq türgender de sonau habarǧa eleŋ ettı. Özara talqylady, bırı maqūldady, ekınşısı ökınış bıldırıp, kelesısı beitarap qalyp tanytty. Öitkenı ol halyq bostandyǧy partiiasynyŋ baiyrǧy müşesı-tın. Samara sekıldı ırı qalada ūiysqan bölımşesın basqarǧan, al biylǧy köktemde ortalyq komitetınıŋ qūramyna sailanǧan belgılı qairatker edı. Söitken Bökeihanov konstitusiiaşyl-demokrattar partiiasynan kettı, at-qūiryǧyn bırjola üzıstı. Jūrtty osynyŋ män-jäiı äuestendırgen-dı.
Älekeŋnıŋ özı mūny aiqyn mysaldarmen däiektedı. Sebebı, eşkımge qūpiia emes, kadet partiiasy – jerdıŋ jeke menşıkte boluyn jaqtaidy. Al būl qaǧidat qazaq üşın zalaldy, būl – az jylda qazaqtyŋ jerın sypyryp satyp alyp, özın sympityp jalaŋaş qaldyru joly. Ondai keiıp başqūrt basyna tüstı emes pe, endı qazaqqa kadetter jetegımen jürıp, tap solarşa aldanu jaramaidy...
– Kadetter bırtūtas, bölınbes Reseidı qūrmaq, al bız, alaş ūrandy jūrt – jiylyp, ūlt avtonomiiasyn tıkpekpız, – dedı ol odan ärı. – Kadetter ruhani ıstı uysta ūstau jaǧynda, al bız, qazaq ısın körkeitkımız keletın azamattar, – dındı memleketten bölek ūstasaq deimız.
Osyndai jaǧdaiattar oraiynda Älihan Nūrmūhamedūly qajyr-qairatyn bolaşaq täuelsız qazaq elı qūrylysyn jasau jolynda eŋbek etetın Alaş partiiasyna arnaǧandy jön kördı...
Paiymdaryn östıp taratyp aita kele, ol sol joly halyq bostandyǧy partiiasynan şyǧatynyn mälım etken-dı.
– Partiia ırı qairatkerın joǧaltty, – destı orys partiialaryndaǧy üzeŋgılesterı, – qazaqtar arasyndaǧy bılımdı, jıgerlı qoǧam qairatkerınıŋ kadetterdı tastap ketuı öte ökınıştı-aq.
Keibıreuler ökınış bıldıruşıler uaiymymen kelıse qoimady. Ondailar Orynborda da, Ombyda da bar-tyn.
– Bolşevikterdıŋ kadetterdı zaŋnan tysqary dep jariialaǧanyn estımedıŋder me? – dedı bırı.
– Ras-au, – dep kelesısı sausaǧyn şoşaita, oiǧa batty, – jazǧy Kornilov bülıgın de solardan köretının bolşevikter dabyralata aityp jüruşı edı ǧoi...
Qoldau tabyla ketkenıne masattanǧan alǧaşqysy jaŋa ökımettıŋ Petrogradta bügınderı kadetterdıŋ kösemderı men belsendılerın tūtqyndap jatqanyn eske saldy. Sonda, Bökeihanovtyŋ qyzmetıne syn közben qarauşylar:
– Sony esti tūra, ondai partiiadan tezırek qaşpaǧanda qaitedı, – destı. – Kadetter qatarynan şyqqanyn meilınşe jariialy türde aian etkenı – özın qauıpsızdendıru täsılı de. Eger ol şyn ideiaşyl bolsa, o basta kırmes edı ǧoi. Qūryǧanda, künı keşe – mamyr aiynda bolǧan sezde ortalyq komitetke müşe bolyp sailanudan bastartpas pa edı.
«İä, bar bolǧany osydan jarty jyl būryn jasaqtalǧan ortalyq komitetke müşe bolyp sailanudan bastartuy kerek bolatyn». – Mūndai saraptamany Älihan Nūrmūhamedūlynyŋ oida joqta qyzmet baspaldaǧymen zu etıp joǧary köterılıp, oblys general-gubernatorymen şendes lauazymǧa taǧaiyndaluyn köre almauşylar aiyzy qana jasap jatty. Öitkenı, dep paiymdady ondailar, halyq bostandyǧy partiiasynyŋ būrynǧy samoderjavie ornyna unitarly respublika tūrpatyndaǧy memleket qūrudy jaqtaityny da, ūlttarǧa tek mädeni avtonomiia bergılerı keletını de, jerdıŋ jeke menşıkte boluyn qalaityny da tap sol jaŋa ortalyq komitet sailar aldynda eşkımge qūpiia emes-tı. Bıraq osynau mansapqor būratana olai etpedı. Iаǧni ortalyq komitet qūramyna ol sanaly türde kırdı. Endı, sol qadamynyŋ zalaly tiiuı yqtimaldyǧyn körgende, būratana taipalastarynyŋ qamyn syltauratyp, kadet partiiasynan tez bastartyp otyr...
Mūndai äŋgıme ony jaqtyrmaityndardyŋ arasynda qozǧaldy. Al tılektesterı onyŋ osy uaqytqa deiın ozyq oily ziialy jandardy bırıktırgen kadet partiiasynda, tıptı asa qūpiia masondar lojasynda boluyn da, endı baǧdaryn bırjolata ūlttyq qozǧalys müddesıne būruyn da biık müdde tūrǧysynan baǧalap, aqtady.
Alaida būl tektes mäseleler töŋıregınde qūryltai delegattary söz ūzartpady, olarǧa qazırgı sät maŋyzdy edı. Al qazırgı sätte Uaqytşa ükımet tarapynan taǧaiyndalǧan, ökılettıgı älı küşınde tūrǧan Torǧai oblystyq komissary ärı asa bedeldı saiasi qairatker Älihan Bökeihanov qazaq qamyn jep, el bolu şarttaryn oilastyryp tūrǧan...
Orys pen qazaq ışınde teŋ därejede abyroily ülken küreskerdıŋ jürekjardy sözderı – közqarasy men avtonomiia türın taŋdaudaǧy qisyndary – delegattar kökeiınen şyqty. Tek endı osynau saliqaly saiasi däiekterdı negızge alyp, tübegeilı şeşım aluǧa jararlyqtai naqty ūsynystar äzırleu kerek.
Mūny tiianaqtau läzım, osy maqsatta sezd erekşe komissiia qūrǧandy jön dep tapty. Qūryltai kün tärtıbındegı basqa mäselelerdı talqylap bolǧanşa, komissiiaǧa kırgen azamattar qabyldanbaq qaulynyŋ jobasyn äzırlesın...
Sosyn qūryltai kün tärtıbınıŋ kelesı babyna köştı.
8.
Delegattar halyq aǧartu şarualary haqynda kelelı söz qozǧap, alda tūrǧan mındetterdı talqylady. Sodan soŋ, oqu ısı oraiyndaǧy mäsele jan-jaqty qaralyp, onymen şūǧyldanatyn arnaiy komissiia qūryldy. Osy şarua bır yŋǧaiǧa keltırılıp bolǧannan keiın, mınbege Mūstafa Şoqaev köterıldı. Ol älgınde ǧana Taşkent poiyzynan tüsken bolatyn. Jetken betı.
Jūrt oǧan qyzyǧuşylyqpen köz tıktı. Oŋtüstıkte paida bolǧan jaŋa avtonomiialyq qūrylymnyŋ ökılı. Qazaq qūryltaiyn şaqyruşy Älihan Bökeihanov öz baiandamasynda sonşalyqty oŋ sipattamaǧan Türkıstan avtonomiiasyn qūruşylardyŋ bırı. Bırı emes, bıregeiı.
Qūryltai töraǧasy Qūlmanov söz bererde atap aityp tanystyrǧandai, Qoqan qalasynda jariialanǧan Türkıstan avtonomiiasy ükımetınıŋ müşesı. Şet eldermen bailanys jasau bölımınıŋ bastyǧy, bylai aitqanda – syrtqy ıster ministrı.
Orynbor jerıne tabany tigelı ol özı saiasattaǧy ūstazy sanaityn Älihanmen de, qairatkerlıkterın qūrmettep, aǧa tūtatyn Janşamen jäne Halelmen de, özge de qadırmendı azamattardyŋ bırqatarymen sälemdesıp, pıkırlesıp ülgergen. Sezdıŋ aşyluyna deiın kelgen türkıstandyq delegattardan da, onyŋ özınen de sonau tüstık ölkedegı ahualdy jūrt bırşama bılıp qalǧan-dy.
Sonymen, Mūstafa mamyrajai köktemde Türkıstan mūsylmandarynyŋ alǧaşqy bas qosuynda köşbasşylyqqa köterılgen bolatyn. Sol bırınşı sezde ūiysqan ölkelık mūsylman komitetınıŋ, türkışe – Şuro-i-İslamiianyŋ, odan keiıngı saiasi oqiǧalarǧa orai onyŋ qyzmetınıŋ jaŋa mazmūnmen tolyǧuyna bailanysty ie bolǧan atauymen ataǧanda – Ūlttyq ortalyqtyŋ töraǧasy. Säuırde ötken alǧaşqy qūryltaida jasaqtalǧan mūsylman komitetınıŋ bır auyzdan sailanǧan jas töraǧasy.
Ölkedegı ziialylar ony osylai, jastyǧyna qaramai, patşalyqtyŋ qūlauy sebep bop tuǧan ūiymnyŋ basyna sailaudy qoş körgen-dı.
– Mūndai senımderıŋızge ülken rahmet, – degen-dı ol sonda, – alaida ölkenıŋ mūsylmandar odaǧyn basqaruǧa men älı jetılıŋkıregen joqpyn, aiyp etpeŋızder...
Bıraq qūryltaişylar Mūstafanyŋ özın älı tym jas sanap, mūndai lauazymnan bas tartqanyna qaramady. Bükılreseilık mūsylman komitetındegı, odan, byltyrdan berı Memlekettık Dumanyŋ mūsylman fraksiiasy biurosyndaǧy qyzmetterınıŋ jaǧymdy nätijesınen edäuır habardar bolǧandyqtan solai ettı. Onyŋ ortalyqtaǧy jaǧdaidy jäne küllı Resei aumaǧyndaǧy mūsylman jūrttary qozǧalysynyŋ ahualyn jaqsy bıletındıgı türkıstandyqtardyŋ ūiymdyq tynys-tırşılıgıne paidasyn tigızedı dep paiymdady.
Olar qatelespegen-dı. Mūstafa özı Piterden attanarda köŋılıne tüigen mındetın – türkıstandyq jūrtşylyqty avtonomiialyq rejimde ömır süruge daiarlau oraiyndaǧy paryzyn adal öteuge kırıstı. Asyqpady, aptyqpady. Taşkentte ūlt qairatkerlerınıŋ belsendı şoǧyry äreket etıp jatqan. Olardyŋ bırazy doǧarystaǧy general Seiıtjapar Asfendiiarovtyŋ üiınde bas qosyp tūratyn. Köpten ötıp kele jatqan saiasi üiırmede, generaldyŋ maidannan oralǧan balasy Sanjarmen bırge, közqarastaryn üilestırıp jürgen bolatyn. Üiırme jūmysyna student şaǧynda, demalystaryna kelgen uaqyttarynda, Mūstafa da qatysyp ketetın. Revoliusiiadan keiıngı saiasi jaǧdai solardyŋ bärın aşyq küres alaŋyna alyp şyqqan edı. Mūǧalım Sūltanbek Qojanov bastaǧan jergılıktı ziialy jastar «Bırlık tuy» gazetın aşudy materialdyq-tehnikalyq jaǧynan daiyndaǧan. Äuelde Mūstafa sol basylymdy basqaryp, nasihattyq jūmysqa köŋıl böldı. Odan, Uaqytşa ükımettıŋ arnaiy jasaqtaǧan ölkedegı komitetımen, Syrdariia oblystyq atqaru komitetımen, türlı saiasi partiialarmen tyǧyz bailanysa otyryp jürgızgen qoǧamdyq qyzmetter köbeie kele, gazettegı jūmysyn toqtatty. Revoliusiialyq oqiǧalar Mūstafany tez arada-aq buyrqanǧan özgerıster tolqynynyŋ jalyna şyǧardy. Ol bedeldı saiasatkerlerdıŋ bırı retınde tanyldy.
Qūlaǧyn ortalyqqa jıtı türgen bolşevikter Taşkent Keŋesı arqyly bilıktı qolǧa alu ūranyn köterdı. Sol tūsta Mūstafa Uaqytşa ükımettıŋ Komitetı qūramyna engızılgen-dı. Közı kördı, elırgen soldattarǧa arqa süiegen bolşevikter ölkenıŋ eŋ biık üiınde – keşegı general-gubernatorlyq ǧimaratynda ornalasqan Türkıstan komitetın qaperıne de almady. Tura kıreberıs aldyna töŋkerısşılderdı jinady. Solar, qalanyŋ bolşevikter ūiymdastyrǧan tūrǧyndary, qoldaryna qyzyl mataǧa «Barlyq bilık – Keŋesterge!» dep jazylǧan lozung* köterıp tūryp:
*jetekşı ideia, basşylyqqa alatyn oi tūjyrymdalǧan şaqyru, ūran.
– Ökımet Keŋesterge berılsın! – degen sözdermen ūrandatty.
Alaŋdy bastaryna kötere, jaŋǧyryǧy alysqa ketken aiqaiǧa basty. Barşa jūmysşy tap pen äsker solardyŋ jaǧyna şyqty. Mūstafa Petrogradtaǧy töŋkerıs haqynda oi bölısken şaqtarynda Janşaǧa:
– Bilıktı küşpen basyp alu täjıribesın bolşevikter bızde, Taşkentte jüzege asyrdy emes pe, – dedı. – Būl on üşınşı qyrküiekte oryn aldy. Bülıkşıler ekı kün boiy qojaiyndyq qūrdy. Aqyry, Uaqytşa ükımettıŋ batyl şara jasauǧa – qarsylyq körsetuşılerdı aiausyz basuǧa bel buǧany mälım bolǧanda ǧana olar aiaǧyn tartty. Söitıp, Uaqytşa ükımettıŋ Taşkentke Bas komissar general Korovnichenko bastaǧan senımdı äskeri qol attandyrǧany jaiynda habar jetkende, olar bülınşılıgın jyldam tyidy...
Bas komissar jaiyndaǧy şeşımnıŋ bastauynda Mūstafa tūrǧan-dy. Jaz ortasynda Petrograd pen Mäskeude bolyp, guberniialyq komissarlar sezı men Memlekettık mäjılıske qatysqany Janşaǧa mälım ǧoi. Sol saparynda ükımet müşelerınıŋ bırqatarymen, äsırese ükımetbasy Kerenskiidıŋ özımen Mūstafa edäuır mäslihat qūrǧan edı. Türkıstandaǧy Ūlttyq ortalyq qyzmetınıŋ baǧdarlamasyn anau tügeldei qoldai qoimaǧan. Bıraq bır mäselede olar ortaq tıl tapqan-dy.
– Türkıstannyŋ ökılettı organdarymen aldyn-ala kelısımge kelmeiınşe, Uaqytşa ükımet özınıŋ qolǧa alǧan reformalaryn ölkege engızuge küş salmaidy, – degen premer, – men būl oraida sızge kepıldık bere alam, joldas Şoqaev.
– Būl habaryŋyz bızdı qanaǧattyrady, Anatolii Fedorovich, – degen Mūstafa. – Tek, mūny jüzege asyrudyŋ naqty şaralaryn oilastyrsaq jön bolar edı.
Anatolii Fedorovich maqūldaǧan:
– Bız mūnda Türkıstan ısterı boiynşa tıkelei jäne tūraqty şūǧyldanyp otyratyn airyqşa bas komissariat qūramyz.
Köŋılge qonymdy jospar. Mūstafaǧa öte ūnady. Quandy. Uaqytşa ükımet basşysynyŋ qamqorlyǧyna alǧys sezımın bıldırdı. Sosyn Türkıstan komitetın jergılıktı ökıldermen tolyqtyra tüsu qajettıgı jaiyndaǧy oiyn aitty. Tıptı, Komitet qūramyna jergılıktı qairatkerler Şahislam Şahahmetov pen Ubaidulla Qojaevty engızse degen naqty ūsynys jasady.
– Asyqpaiyq, – dedı premer, – būl ūsynysyŋyz oryndy, bıraq, bızdı tym alqymǧa ala bermeŋız, Şoqaev joldas. Jasyratyn nesı bar, eger tap qazır sız ūsynǧandai etsek, ondaǧy jūmysşy jäne soldat keŋesınıŋ bızge oppozisiia bolyp şyǧa keluı ǧajap emes...
Türkıstandaǧy evropalyq azşylyqtyŋ köŋıl-küiın jaqsy bıletındıkten, Mūstafaǧa ükımetbasymen kelısuge tura keldı. Bıraq odan keiıngı oqiǧalar alǧa jaŋa problemalar tartty. Ortalyqtaǧy Kornilov dürbeleŋı, sosyn bilıktıŋ soǧysty şūǧyl toqtatudan qaşqaqtauy jäne şarualarǧa jer beru mäselesın şeşe qoimauy narazylyqty küşeite tüstı. Osyndai ahualdy taşkenttık bolşevikter men solşyl sosialist-revoliusionerler ūtymdy paidalanuǧa tyrysqan-dy. Uaqytşa ükımetke senbeuşılıktı küşeitıp, bükıl bilıktıŋ keŋesterge berıluın talap etkenı sonda edı ǧoi.
Bülıkşılderdı basu üşın Piterdegı ortalyq ükımet tarapynan şara alyndy. Qazan äskeri okrugınıŋ qolbasşysy general Korovichenko Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary lauazymyna bekıtılıp, Türkıstanǧa jıberıldı. Onyŋ Taşkentke attanǧany habarlanǧan jedelhat qolǧa tiısımen, Türkıstan komitetınıŋ töraǧasy Nalivkin qysqa mäjılıs ötkızdı. Ol ölkege bas komissar taǧaiyndaluyna säikes, özınıŋ Komitet töraǧasy retındegı qyzmetınıŋ aqyryna kelgenın habarlady.
Mūstafa men sosialist-revoliusioner Vadim Chaikin Bas komissarmen erterek jolyǧudy maqūl kördı. Sol maqsatpen, ony ülken Türkıstannyŋ kıreberısınen qarsy aluǧa şyqty. Poiyzben Aqtöbege deiın baryp, sonda küttı.
Chaikin ekeuı pıkırles-tın. Bır mezet Şoqaev onyŋ Türkıstan komitetınıŋ töraǧasy lauazymyn atqaruyn qatty qalaǧan edı. Bıraq ol, özge orys saiasatkerlerınıŋ özıne tym būratanaşyl, tuzemdıkter jaiyn oilaǧyş dep, senımsızdıkpen qaraitynyn bıletındıkten, ūsynystan üzıldı-kesıldı bastartty. Sondyqtan būl biık orynǧa ölkedegı baiyrǧy qyzmetker Nalivkin aqsaqal taǧaiyndalǧan bolatyn. Mūstafa ony da qatty qūrmetteidı. Adal adam retınde.
Jiyrma bır jasynda Vladimir Petrovich Nalivkin general Skobelevtıŋ Hiua jäne Qoqan joryqtaryna ofiser retınde qatysqan-dy. Aimaqtardy jaulap alu kezınde generaldyŋ beibıt tūrǧyndarǧa qarsy soǧys qimyldaryn jasap asa qatygezdık körsetken äreketıne narazy bolǧan. Skobelevke qarsylyǧynyŋ belgısı retınde, jiyrma üşke tolar-tolmasta äskeri qyzmetten otstavkaǧa ketken. Sosyn etnografiialyq zertteulermen şūǧyldanǧan. Jergılıktı tılderdı üirenıp alǧan. Ferǧanadaǧy otyryqşy halyq tūrmysyn äielı ekeuı zerttep, şynaiy surettegen kıtap şyǧarǧan. Taşkentte aşylǧan tūŋǧyş orys-tuzem mektebınde, odan mūǧalımder seminariiasynda sabaq berdı. Ölke oblystaryndaǧy halyq uchilişelerı inspektory boldy. Oqu qūraldaryn, sözdıkter, özbek tılı grammatikasyn, ǧylymi zertteuler jazdy. Ekınşı Dumaǧa Syrdariia oblysynan deputat bop sailanǧan-dy. Patşanyŋ taqtan qūlauyn quana qarsylady. Qoǧamnyŋ damuy oŋdy bolady, tüptıŋ tübınde elde sosial-demokratiialyq respublika ornaidy dep sendı. Būl osyndai kısı edı.
Mıne sol qartyŋ şıldenıŋ ortasy aua Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetıne töraǧa lauazymyna sailanǧan bolatyn. Qyrküiekte bilıktı qolǧa alamyz dep revoliusiialyq komitet qūrǧan Taşkent Keŋesımen äuelde qiǧaş keldı, artynan kelısım jasauǧa mäjbür boldy. Obaly neşık, Mūstafanyŋ pıkırın yqylastana tyŋdaityn, sondyqtan da onyŋ Vadimmen bırge Bas komissardy qarsylauǧa attanuyn maqūl kördı.
Şoqaev pen Chaikin poiyzdan Aqtöbede tüsıp, general Korovichenkony tosyp otyrǧandarynda, ekeulep edäuır äŋgımenıŋ basyn qaiyrdy. Olardyŋ ölke bolaşaǧyna qatysty közqarastarynda ūqsastyq köp-tın.
Bas komissar mıngen vagon platformasynda şaǧyn zeŋbırek qūruly tūrǧan. Janynda ekı-üş jas ofiser ǧana bar. General özımen bırge eşqandai da qaruly küş äkele jatpaǧan bolyp şyqty. Taşkent bülıkşılerı beker-aq qoryqqan eken...
Olar ölkege Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary bolyp taǧaiyndalǧan generalǧa Türkıstannyŋ aǧymdaǧy jaǧdaiyn baiandady jäne alda tūrǧan mäseleler men olarǧa öz közqarastaryn tüsındırdı.
Bas komissar Taşkent ışınde bırıne bırı qaramaityn ekı bölek qalalyq dumalardy sailau jobasynan bastartu jäne orys qoǧamdyq ūiymdarynyŋ Qūryltaişy jinalysqa derbes ökıldık sailauyna jol bermeu mäselelerımen bırden kelıstı. Tıptı, Türkıstandaǧy äskeri jasaqtardy Reseige qaitaryp, olardy sol jaqtan aldyrylatyn tatar men başqūrt soldattarynan qūralǧan äskeri jasaqtarmen almastyru jobasyn da maqūldady. Poiyz üstınde-aq Petrogradqa būl mäseleler jaiynda äldeneşe jedelhat salyp jıberdı. Äitse de būlar jol üstınde şeşımın taba qoiar jäitter emes bolatyn. Degenmen, jaŋa basşynyŋ ölke mūŋyna tüsınuşılıkpen qaraǧany köŋılge ülken medet edı.
Olar Korovichenkomen bırge Türkıstan ölkesıne oraldy. Poiyz 24 qyrküiekte Taşkentke jettı. Komitet töraǧasy Nalivkin Türkıstan ölkesın basqaru jönındegı Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary jäne Türkıstan äskeri okrugı äskerlerınıŋ komandaşysyn saltanatty türde qarsy aludy oidaǧydai ūiymdastyrdy. Soŋǧy paryzyn atqaryp bolysymen, ol otstavkaǧa kettı.
Uaqytşa ükımettıŋ Bas komissary qatysqan Türkıstan komitetınıŋ alǧaşqy mäjılısınde Komitet töraǧasynyŋ azamattyq bölım boiynşa kömekşısı Georgii İosifovich Dorrer:
– Ükımet Komitetı öz jūmysynda jergılıktı halyqty arqa tūtqany dūrys, – dedı. – Soldattardyŋ bärı – Rossiia tūrǧyndary, – dep däiektedı ol būl paiymyn. – Jūmysşylar türkıstandyqtar üşın bögde, olarǧa tıptı jaqtyrmai qaraidy. Mūndaǧy orys şarualary – tügelımen qonys audaryp köşıp kelgender. Olardy eskı ükımet tuzemdıkterden zorlyqpen tartyp alǧan jerlerge ornalastyryp qoiǧan. Demek, olar – bır-bırıne jau. Orys tūrǧyndarynyŋ qalǧan bölıgı – chinovnikter men önerkäsıpşıl saudagerler intelligensiiasy. Ärı būlar azşylyq bolyp tabylady. Är jüz türkıstandyqtyŋ myqtaǧanda beseuı ǧana evropalyq bolyp keledı. Demek, olarmen bız sanaspai tūra almaimyz. Revoliusiia dümpuımen tuylǧan jaŋa Rossiia tek qana federativtık respublika bola alady, al federasiia Türkıstanda tek qana Türkıstannyŋ jergılıktı halqynyŋ kelısımımen jäne soǧan süiene otyryp qūryluy mümkın.
Būl öte ädıl közqaras edı, bıraq onymen Komitet müşelerınıŋ bärı bırdei kelıse bermedı. Mūstafaǧa jergılıktı jūrtşylyq tılegın tüsınuge beiım ekenın tanytqandai körıngen Bas komissar Korovichenko, nege ekenın, būl taraptaǧy oiyn aşyq bıldırmedı. Ūzamai problema köbeie berdı. Jaz ortasynan berı azyq-tülık tapşylyǧyn sezıngen ölkede bolşevikter küş ala bastady. Aqyry, Taşkent Bostandyq üiınde, soldattar bilıktı basyp alu josparyn talqyǧa saldy. Būl oqiǧa ötu merzımı jaǧynan Petrogradtaǧy 25 qazan dürbeleŋımen tūstas boldy.
Petrogradta Janşa kuä bolǧan töŋkerıs oqiǧalaryna ūqsas alasapyran Taşkentte de oryn alǧan edı. Qazannyŋ tura jiyrma besınde taŋerteŋnen garnizonnyŋ köterılısı bastaldy. Ükımet jaǧynda iunkerler, kadetter, azdaǧan atty kazak bölımderı jäne jekelegen komandalar ǧana qalǧan bolatyn. Bolşevikter ügıtıne ergen soldattar men jūmysşylar dülei küşke ainaldy. Qarsy jaqtar tört kün boiy şaiqasty. Aqyry, Bas komissar men Komitet müşelerı qamal ışıne tyǧyluǧa mäjbür boldy.
Būl kezde Mūstafa Eskı qalada tūratyn. Sol jaqtan Qorǧantöbege qatynap, Bas komissar Korovichenkomen kezdesıp tūrdy. Ol kömekşısı Dorrer men Komitet müşesı Mūstafanyŋ köterılısşılermen kelıssöz jürgızgenı jön dep ūiǧardy. Ekeuıne öz tarapynan tiıstı mındet jüktedı.
Alaida būl mümkın emes şarua bop şyqty. Bas komissardyŋ tapsyrmasyna säikes, äuelde ekeuı bolşevikter ştabyna barǧan bolatyn. Bıraq kelısımge kelu oraiynda mandytarlyqtai pıkırlese almady. Tıptı, kelıssöz jürgızbekke barǧandarynda, olardyŋ özderıne qater töndırgenderın körıp, elırgen toptan äreŋ qaşyp qūtyldy. Sosyn, ekınşı ret ärekettenıp, köterılısşı jūmysşylar men soldattardyŋ ökılderımen qalalyq dumada kezdestı. Onda da nätije bolmady.
Sonda Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetıne adal äskeri küş Bas komissar general Korovichenkonyŋ būiryǧymen, Bostandyq üiın 27 qazan künı tünde qorşap alyp, sovdep töraǧasy men atqaru komitetınıŋ sondaǧy müşelerın tūtqynǧa aldy. Bıraq būl byqsyǧan qolamtaǧa mai qūiǧandai şaruaǧa ainaldy. Artynşa, revoliusiiaşyl soldattar men jūmysşylar ükımettık Komitettıŋ Keŋeske qarsy jasaǧan äreketıne aşu şaqyryp, jappai köterıldı. 29 qazanda köterılısşıler qalany basyp aldy. Bas komissar men onyŋ ekı kömekşısın qamap tastady. Mūsylman ūiymdaryna da qater töngendei...
– Ūlttyq ortalyqtyŋ müşelerı uaqytşa Samarqanǧa oryn auystyrdy, – dedı Mūstafa. – Odan bärımız Ferǧanaǧa bardyq. Sosyn Qoqanǧa köştık...
9.
Taşkent bolşevikterı 1917 jylǧy qaraşanyŋ on besınşı jūldyzynda Keŋesterdıŋ üşınşı sezın ötkızıp, jasalǧan töŋkerıstı zaŋdastyrdy. Sosyn ölkenı basqaratyn ükımet jasaqtauǧa kırıstı.
– Qaraşanyŋ basynda Resei halyqtary qūqtarynyŋ deklarasiiasy jaryq kördı emes pe, – dedı Mūstafa, – iä, esterıŋızde şyǧar, är halyqtyŋ öz taǧdyryn özı belgıleudegı erkındıgı men Reseiden bölınıp ketuge jäne täuelsız ūlttyq memleket qūruǧa qaqylyǧy jariia etılgen sovet dekretı şyqqan-dy. Alaida bızdıŋ taşkenttık bolşevikterdıŋ ıs-äreketı oǧan kereǧar edı...
Ölke bilıgın bolşevikterdıŋ töŋkerıs jasau jolymen basyp aluy qaraşanyŋ 12–15-künderı ötken ulema jamiiaty* qūryltaiynda tılge tiek boldy. Ulemaşylar qūryltaiy jūmysyn aiaqtar tūsta Keŋester sezı aşyldy. Sonda Keŋester sezıne ulemaşylardyŋ basşysy Serälı Lapin baryp qatysyp, söz söiledı.
* ǧalymdar jamiǧaty, ǧūlamalar odaǧy, dın oqymystylarynyŋ ūiymy.
Ol sözınde ölke ükımetın qūruda halyq ökılderınıŋ būl ıste proporsional türde ökıldık etuın qamtamasyz etu mäselesın alǧa tartty.
Bes-aq paiyzdyq ülesı bar evropalyqtar üşın būl öte-möte tiımsız edı. Sol sebeptı olar jaŋa ökımettıŋ jūmysşylar men soldattar keŋesınıkı ekenın basa aitumen boldy. Alaida bes paiyz kırmenıŋ toqsan bes paiyz jergılıktı halyqty bileimın deuı demokratiiany mazaq qylu emes pe?!
Bolşevik Kolesov tosyn paiymdamaǧa tıksıne qarady. Jergılıktı būratana jūrttyŋ tömenşık märtebesıne sai emes osynşa ospadar pıkırge de, ony bıldırgen tuzemdık öjet ökıl Lapinge de mäjılıs töraǧasy retınde öre türegep qarsy tūrdy. Ol sezdı Lapinnıŋ ūsynysyn qabyldamauǧa, mūsylmandardy ükımet qūramyna engızuden bastartuǧa şaqyrdy. Öitkenı, dedı ol, mūsylmandar proletarlyq tūrǧyda jetılmegen, jūmysşy-soldat delegattary osyny eskersın jäne solai sanasyn...
Mūsylman komitetı būl kezde Qoqanǧa auysqan-dy. Qoqannan Mūstafa ulemaşylardyŋ şaqyruymen Taşkentke keldı. Onda Keŋester sezınıŋ şetın şeşımı tılge tiek bop tūrǧan-tyn.
– Bız bolşevikter bilıgın tanymaq emespız, – destı olar Mūstafa qatysqan jinalysta. – Bırıgıp, mäselenı tübegeilı şeşetın ädıstı oilastyraiyq.
Sonda olardyŋ jetekşısı Serälı söiledı. Bilıktı Türkıstan komitetınen tartyp alǧan bolşevikterdıŋ ölkenı basqaratyn ükımet sailaǧan sezıne qatysyp, sözın ötkıze almai qaitqan mūsylman qairatkerı sonau töŋkerısşılderdıŋ piǧyly men naqty ısıne qanyq bolǧandyqtan, ıskerlık ūsynys aitty. Onysy Türkıstan mūsylmandaryn bırıktırıp, bolşevik ükımetınıŋ de üstınen qaraityn odaq qūru jaiynda bolatyn. Mūstafa ony bırden qoldai qoimady.
– Asyǧystyq bolar mūnymyz, Serälı aǧa, – dedı, – aqyldasaiyq älı de...
Alaida Türkıstan mūsylmandarynyŋ ortalyqtary Taşkent pen Qoqan qalalarynda jūmys ıstep tūrǧan ekı ūiymynda da ölke bilıgın qolǧa alu mäselesı jiı aityla bastady. Bıraq būl niettı Mūstafa oŋ körmedı.
– Qolda naqty äskeri küş joq, bilıktıŋ mänısın bıletın basqaruşy top ta joq. Mūndai jaǧdaida qūr keude kergennen ne şyǧady? – dep paiymdady.
Türkıstan komitetınıŋ qyzmetın toqtatuy, Bas komissardyŋ özı qasyndaǧy kömekşılerımen jäne Komitet müşelerınıŋ bırazymen bırge tūtqynǧa tüsuı bostandyqta jürgen Mūstafanyŋ baǧasyn arttyrǧandai bolǧan-dy. Sodan da oǧan orystyŋ bolşevikterden özge saiasi partiialarynan ūsynystar tüse bastady.
Eger Şoqaev myrza ölkedegı bedeldı qairatker retınde mūryndyq bolsa, bärı – evropalyqtar men mūsylmandar – bolşevikterge qarsy odaqtasyp, jaŋa ükımet qūruǧa quana kırıser edı. – Keŋester ökımetıne narazy toptar bır auyzdan osyndai tılek bıldırdı. Mūstafa mūny da qabyl almady.
Ölkede ondai jūmysqa basşylyq jasauǧa özınıŋ deŋgeiı jetpeidı dep eseptedı. Jäne sol oiynyŋ jetegımen, bolşevizmge qarsylyq äreketterdı basqar dep özıne ūsynys jasauşylardyŋ meselın qaitardy. Öitkenı, saiasi partiialar ökılderınıŋ ūsynǧanyna qaramastan, ölkedegı orys äskerlerı özderınıŋ töbelerıne türkı bastyqtyŋ şyǧuyn qalamaityny oǧan äbden mälım edı.
Janşamen ol būl tūrǧyda pıkırles. Halyq komissarlary keŋesınıŋ 1917 jylǧy 2 qaraşada jariia etken Resei halyqtary qūqtarynyŋ deklarasiiasy da, 20 qaraşadaǧy Resei men barlyq şyǧys eŋbekşı mūsylmandaryna ündeuı de – jyly ärı demokratiialyq leksikamen jazylǧanmen, kädımgı aldamşy aila, basqa tük emes. Ekeuı de osylai paiymdady. Jäne mūny türkıstandyqtardyŋ barşasy solai ūqty. Eşkım de bolşevikterdı ökımet bilıgın ūzaq ūstap tūra alady dep oilaǧan joq. Bır jamany, baiqaidy, Janşa da solai oilaidy eken, – ölkedegı mūsylmandar köp jaǧdaida būiyǧylyq körsetude. Ökımet üşın kürestı qūddy Jahanşa tärızdı: «orystyŋ özara yryldasuy» dep baǧalaityndai. Oǧan aralasyp keregı joq, qai jeŋgenı bızdıkı deitındei syŋai tanytty. Mıne, sol salǧyrt közqaras saldarynan bolşevikter Taşkentke jeke-dara qojaiyn bolyp aldy. Endı, mıne, közımız aşyq dep sanaityn mūsylmandar qoldaryn mezgılınen keş sermep otyr. Aǧymdaǧy ahualdy däl baǧamdai almai, olardyŋ üstınen qaraudy ansaityn ökımettı özderı sailamaq niette.
Ulemaşylardyŋ jergılıktı mūsylmandardy bırıktırıp, ortaq bilık jüiesın jasaǧysy keletın jinalysyna Mūstafa Qoqannan kelıp qatysqan. Mūstafanyŋ saqtandyrǧan sözıne qaramastan, olar bolşevikterdıŋ bilıgın üzıldı-kesıldı tanyǧylary kelmedı. Sondyqtan Mūstafa Taşkentte köp aialdamai, qaityp ketken.
El ışındegı köŋıl-küidı baiqaǧan bolşevikter de tynyş otyra almady. Olar mūsylmandardyŋ bedeldı tūlǧalaryn qatarlaryna tartu amalyn oilastyruǧa mäjbür bolǧan-dy. Sol retpen olar Mūstafaǧa köz tıktı.
Qoqanǧa qaityp kelgennen soŋ, Mūstafa bolşeviktık atqaru komitetınen jedelhat aldy. Ony maŋyzdy kelıssöz üşın Taşkentke keluge şaqyrypty. Mūstafa qaitadan jolǧa şyqty. Keşe ǧana qūlatylǧan Uaqytşa ükımettıŋ Türkıstan komitetı qūramynda bıraz uaqyt özı de otyryp jūmys ıstegen ǧimaratqa keldı. Patşalyq kezındegı Türkıstan general-gubernatorynyŋ saraiy. Endı keŋes ökımetınıŋ ordasy.
Mūstafany ölkenıŋ keŋestık ükımetınıŋ Baranov deitın komissary qabyldady. Oǧan jedelhat joldaǧandaǧy közdegen maqsattaryn bırden aian ettı:
– Bız sızdı qyzmettestıkke şaqyrmaqpyz, Şoqaev joldas, – dedı. – Ūsynysymyzdy oŋ körseŋız – sızdıŋ, tıptı, ükımet basşysy boluyŋyz mümkın.
Şoqaev joldas miyǧynan küldı.
– Alaida sız, iaǧni bolşevikter, öz şeşımderıŋızge özderıŋız qaişy keletınderıŋızdı oilamai tūrmysyz ba deimın, – ol bolşevik komissardyŋ közıne tıke, qadala qarady, – mūsylmandar arasynda proletarlar joqtyŋ qasy...
Anau saspady. İä, dedı, Türkıstan ölkesı ükımetınıŋ qūramyna mūsylmandar alynbasyn degen qauly bolǧanyn bolşevikter jasyra almaidy. Şoqaev joldas dūrys aitady. Ondai qauly boldy. Sebebı, Lapin myrzanyŋ keŋester sezıne kelıp söilegenın ūnatpaǧandary ras. Öitkenı ol ulemaşylardyŋ qūryltaiynda qorytyldy dep, öte şetın tūjyrymdar jariia etken. Jūmysşy-soldat deputattarynyŋ keŋesı, jalpy, Keŋesterdıŋ bırıgıp ötkızıp otyrǧan sezı qabyl aluy mümkın emes şarttardy aitqan. Proletariaty joq tuzemdıkter proletarlar qūratyn ükımet qūramynan oryn aluy tiıs emes delıngenı sondyqtan. Komissar Baranov mūny moiyndaidy.
Bıraq, soǧan qosa, komissar Baranov taǧy myna jäittı moiyndauǧa tiıs: komissarlar keŋesı jaǧdaidyŋ erekşelıgın eskerıp, üşınşı sezde qabyldanǧan qaulyny tap qazır jalaulatpai, keiınge ysyra tūru qajet dep tauyp otyr...
Sony estıgende Şoqaev joldas komissar Baranovqa közın syǧyraita, oily jüzben tesıle qarady. Saualdaryn şübälana qoidy. Jaǧdaidyŋ erekşelıgın eskergendıkten dei me? Baranov joldas qandai jaǧdai jaiyn aityp tūr? Būdan mynandai qorytyndy sūranbas pa eken, joldas Baranov: jalpy, köŋıldegı jaǧdaidy turalap alǧan soŋ, üşınşı sezdıŋ qaulysyna qaitadan oralu oida saqtala bermek şyǧar-au şamasy?
Baranov joldas onyŋ soŋǧy sūraǧyn eleusız qaldyryp, jalpylai söiledı. Tuzemdıkter arasynda öte azşylyq bop tūrǧan evropalyq proletariattyŋ ölkenı tolyq mänınde basqarudy qolǧa alyp otyrǧany fakt dedı. Alaida alǧa būny jüzege asyru mındetı tartylǧanda, olardyŋ ölkenıŋ baiyrǧy tūrǧyndaryna arqa süiemei tūra almaitynyn aitty. Şoqaev tüsındı, olardyŋ mūnysy – Türkıstandaǧy bolşevikter partiiasynyŋ ölkelık komitetı men keŋes ökımetınıŋ basqaru organy özara aqyldasa kele tüiılgen pıkır bolsa kerek.
Komissar ony bekerge şyǧarǧan joq, olar sondai kelısımnen keiın mūsylman ökılderınen bırer joldasty, atap aitqanda Şoqaev joldasty ükımetke müşe etetın oiǧa toqtapty. Körgenı, toqyǧany mol, baiyrǧy küresker Lapin myrzany nege qalamaǧan dei me? Öitkenı olar ony ideialyq ūstanym jaǧynan sosial-demokratiiadan tym alys dep sanaidy eken. Al Şoqaev joldastyŋ sosialist-revoliusionerler qataryna öte taqau bolǧany būlarǧa mälım, demek közqarastarynda sonşalyqty alşaqtyq joq. Ärı ol ölkedegı mūsylman komitetınıŋ töraǧasy retınde keŋester ökımetıne paidaly bola alady.
Bolşevikterdıŋ osy bastan odan zor kömek almaqqa dämelı ekendıkterın komissar bırden sezdırdı.
Mūstafa būlardyŋ aitqanyna senuge bolmaitynyn tüisınıp tūrǧan. Solai ūqqandyqtan da, syrǧytpa söz aityp, äŋgımenı keiınırek jalǧastyru syltauymen qoştasty. Sodan, ökımet ǧimaratynan şyqqan bette, serıkterıne jolyqty.
Ūzamai olar Jaŋa Marǧūlanǧa baryp, Ūlttyq ortalyqtyŋ jinalysyn ötkızdı. Ūlttyq ortalyqtyŋ jinalysyna Serälı Lapin basqaratyn ulemalar da keldı. Olar būl jiynda da ölkenı täuelsız etu kerektıgın şegelei aitty.
– Olai etpesek – ondai şaruany halyqtyŋ özı bızsız-aq atqarady. – Olardyŋ serkesı Serälı myrza ör ünmen söiledı. – Aitpady demeŋızder. Esterıŋızde bolsyn, halyq bızdıŋ auzymyzǧa qaraudy doǧaryp, bilıktı basyp alǧan keŋesterge qarsy jappai köterıluı yqtimal.
– Tap osyǧan asyqpaǧan jön bolar edı... – dedı aqyryn ünmen Mūstafa Şoqaev. – Halyqqa jaǧdaidy tüsındıreiık te odan da...
– Men de solai oilaimyn. – Ony Ubaidulla Qojaev ta qostady.
– Nelıkten sonşa qorqaqtaisyzdar? – Ǧūlamalar odaǧynyŋ jetekşısı qasyn maŋǧazdana kerdı. – Tarih osyndai sättı alǧa taǧy tarta qoiar deimısızder? Ömır boiy ökınışte qalmas üşın, tarihi mümkındıktı paidalanuǧa tyrysqan abzal.
Jasy ülken, ūstaz ıspettı, aǧaiyn, aǧa bolap keletın Serälıge batyl qarap tūryp, Mūstafa öz dälelın baiyppen aityp şyqty.
– Myqty şeşımge myqty süienış kerek, myrzalar, – dep bır toqtady.
Sosyn ol özın-özı qorǧai almaityn täuelsızdıktıŋ qūny bes tiyn bop qalatynyn aitty. Tap qazır qanşa qūmartqandarymen, bel buyp, jariialauǧa täuekel ete qalǧan künde, täuelsızdıkterınıŋ özın-özı qorǧai almaityny ras. Olai deitını, jergılıktı halyqta qaru-jaraq joq. Olardy äskeri jasaqqa tartatyn küş te, soǧys önerıne üiretetın mümkındık te joq. Mūny qalai eskermeske?!
Al bolşevikter az bolsa da, baqaişyqtaryna deiın qarulanǧan, şeber ūiymdasqan. Qara qūrymdai qalyŋ, bıraq qūrqol mūsylman jūrtyna des bermeidı. Qalyŋ mūsylman osy uaqytqa deiın beiqam jürıp, el bolu äzırlıgın jasai almady. Barşasy kınälı būǧan. Bälkım tarihi sät te qolailylyq tuǧyzbaǧan şyǧar. Qalai bolǧanda da, avtonomiia äjetterın oilastyryp ülgermegenderı ras. Demek, tiıstı daiyndyq jasalmaǧandyqtan, mūsylmandar tap qazırgı sätte täuelsızdıktı ūstap tūra almas edı.
Ubaidulla da osyndai oida. Töŋkerısşıl bolşevikterdıŋ türkıstandyqtarǧa bodan qūldar dep qaraityny anyq. Olarda käsıbi äsker bar, qaru mol. Serälı myrza men onyŋ ulemalas üzeŋgılesterı ūqsyn, däl qazırgı taŋda jergılıktı halyqqa apyraqtap asyǧudyŋ qajetı joq. Arandap qaludan aulaq bolǧan jön...
Alaida Serälı myrza men onyŋ ulemalas üzeŋgılesterı ölkelık mūsylman komitetı serkelerınıŋ sözın qaperlerıne de ıle qoimady. Edäuır tartysty ötken jiynda Mūstafa men Ubaidullanyŋ saqtyǧy esepke alynbady. Köpşılıktıŋ jan-düniesınıŋ tüisıgıne, patşa qūrsauynan qūtylǧan tūsta şegınşektei beruden görı, öz aldyna el bolu ūǧymy äldeqaida jaqyn edı.
Söitıp, dın ǧūlamalary men mūsylman komitetınıŋ, iaǧni ulema men şuronyŋ bırlesken jinalysy şūǧyl türde bükıltürkıstan mūsylmandary qūryltaiyn ötkızu jaiynda şeşım qabyldady. Sonda da, tötenşe qūryltaidy daiyndau barysynda da eldık qalyptyŋ türı haqynda köp aitys-tartys boldy. Ūsynystar auqymynda şek joq-tyn.
– Türkıstan ölkesıne türkı jūrtynyŋ memleketı ie boluǧa kerek! – degen ūsynys qai-qaisysynan da qoldau tapqan tärızdı.
Bıraq basqa ūsynystar da boldy. Mäselen, keibıreuler būrynǧy tärtıppen ämırlık jariialau qajettıgın aitty. Degenmen mūndai jospar köp köŋılıne qonbady. Ony aitasyz, el basqaruǧa türık elınen sūltan ūrpaqtaryn şaqyraiyq degender de tabylyp, jūrtty tıptı tıksınttı. Mūny az deseŋız, bilıkke keşegı ötken handardyŋ tūqymdaryn äkelu, törelerden basşy sailap alu jaiynda da söz boldy. Sonyŋ dūrystyǧyna şyn sengender tarapynan kädımgıdei naqty da yqtimal ūsynys jaiyp salyndy.
Sonda Mūstafa qazırgı saiasi ahualǧa, örkeniet talabyna, älemdı bilegen demokratiialyq köŋıl-küige, tiısınşe, zaman talabyna jauap bere alatyn qūrylym taŋdau joldaryna köz aşyp qarau maŋyzyn äŋgımeledı. Aitys barysynda onyŋ jaqtastarynyŋ qatary öse tüstı. Mūstafany ulemalardyŋ jetekşısı Serälınıŋ özı qoştady. Onyŋ baiypty da salmaqty söz aityp qoldaǧany – şeşuşı, betbūrystyq mänge ie sät bolyp şyqty.
Mūhtariiat, iaǧni avtonomiia jariia etu, bükılreseilık qūryltaişy jinalysqa deiın jūmys ısteitın uaqytşa ūlttyq mäjılıs sailap alu mäselelerıne bärı toqailasty. Tıptı ūlttyq mäjılıs töraǧasy lauazymyna küllı ölke dıni qūlamalary bas iıp otyrǧan Serälı Lapindı ūsynu jaiy da kelısıldı. Söitıp, barşa ūlt belsendılerı ölke mūsylmandarynyŋ törtınşı, bıraq, şūǧyl şaqyrylyp otyrǧan tötenşe qūryltaiyn ötkızu şarualaryna qyzu kırısıp kettı.
Bırneşe ai boiy äzırleuge mümkındıkterı bolǧan myna küllıqazaq qūryltaiyna asa zor aumaqty alyp jatqan jalpaq qazaq elınen bar bolǧany seksen-aq ökıl kelgenıne Mūstafa qairan qalyp otyr. Osyndaǧy dostarynyŋ mäsele sanda emes, sapada degenıne kelısedı-au, bıraq sol sapaly şyǧuy yqtimal şeşımderdıŋ ömırşeŋ boluy delegattardyŋ tükpır-tükpırden kelıp, solardy qabyldauǧa tıkelei qatysuyna bailanysty emes pe. Jä, oǧan şūqşiia bermeiık, bälkım, orynborlyqtardyŋ delegattardy osyndai kölemde şaqyrǧandary aqtalar da. Degenmen, Türkıstan jūrtynyŋ şūǧyl türde, bır jūma ışınde jinalǧan tötenşe qūryltaiyna ekı jüz eludei delegat kelgenın atap aitudy paryzy sanaidy.
Ras, köpşılıgı Ferǧanadan boldy. Olardyŋ sany jüz eludei edı. Sosyn Syrdariia aimaǧy köp ökıl jıberdı, jiyrma ekı adam. Samarqannan da sol şamada delegat keldı. Qalǧandary Kaspii syrtynan, Būqardan, Jetısudan jinaldy. Al ūlystyq sipatyna kelsek, ärine, basym köpşılıgı jergılıktı türkıler. Atap aitqanda, özbekter, türkımender, qyrǧyzdar jäne, ärine, özımızdıŋ qazaqtar. Evropalyq azşylyqtan da boldy – bızge tılektes orystar, evreiler qatysty. Mūny Mūstafa Tötenşe sezdıŋ tolyq ökılettılıgıne balaidy.
Tötenşe qūryltai ǧūlamalar odaǧy men mūsylman komitetı tarapynan şaqyrylǧandyqtan şyǧar, delegattardyŋ köp bölıgı osy ulema men şora-i-islamiia müşelerı-dı. Qalai bolǧanda da, Qoqanda Türkıstan ölkesınıŋ taǧdyryna beitarap qarai almaityn qauymdardyŋ belsendılerı bas qosqan bolatyn.
Qazaq qūryltaiy aşylardan on şaqty kün būryn Qoqandaǧy qoǧamdyq jinalys jasau ǧimaraty delegattarǧa lyq toldy. Ūlttyq ortalyq töraǧasy retınde Mūstafa tüskı saǧat on ekıde törge şyqty. Ol qūryltaidy tarihi sätke sai tolǧanysqa tūnǧan kırıspe söz söilep aşty.
Sosyn on üş adamnan töralqa sailandy. Odan qūryltaida on mäsele qaralatyn bolyp, kün tärtıbı bekıtıldı. Mäjılısterge Mūstafa töraǧalyq ettı. Baiandamalar men sözder aşu-yzaǧa toly boldy, ötkır mäseleler aityldy.
Taşkentte ölke ükımetın özderınşe sailap alǧan bolşevikter ülken äbıgerge tüstı. Qoqan qūryltaiyna ökıl jıberdı. Kelgen komissar Poltoraskii qūryltaidy özderınıŋ Halkomkeŋes dep atalatyn ükımetı atynan qūttyqtady. Bolşevikterdıŋ de ölkede avtonomiialyq qūrylym boluyn qalaitynyn, mūnyŋ kezekte tūrǧan jäit ekenın aitty. Oǧan ūiyǧan tırı jan bolmady-au. Bolşevik komissarynyŋ sözın qai-qaisysy da saiasi qulyq, aldamşy äreket, aldausyratu dep bıldı.
– Türkıstan – Bükılreseilık qūryltaişy jinalys qalyptastyruǧa tiıs Resei federativtık respublikasynyŋ avtonomiialy ölkesı boluǧa tiıs!
Sezge qatysuşylar bır auyzdan qoldaǧan osy ūsynysqa säikes, Türkıstan mūhtariiaty haqyndaǧy qarar qabyl alyndy. Dauys beru räsımı ötkızılgennen soŋ, Mūstafa Türkıstan avtonomiiasyn jariialau jaiyndaǧy qūryltai şeşımın oqydy.
Jūrt tık tūryp tyŋdady. Köp kısı quanyştan jylap tūrdy. Bırın bırı qūşaqtasyp tūryp qūttyqtasty.
– Jasasyn Türkıstan mūhtariiaty! Jasa, Türkıstan!
Ūran jaŋǧyryǧyp, qūlaqty tūndyrdy. Halyqtyŋ baqyttan basy ainalyp kettı...
Jūmysynyŋ soŋǧy künınde Tötenşe qūryltai Halyq Keŋesı müşelerınıŋ qūqtary jönınde qauly qabyldady.
– Halyq Keŋesı müşelerdıŋ kez-kelgen bıreuıne jasalǧan qiianat on milliondyq Türkıstan halqyna jasalǧan qiianat retınde tanylady!
Öz ökılderınıŋ qūqtaryn osyndai senımmen qorǧau qajettıgın bar dauyspen aityp, osy oraida qūryltai ölkedegı jalpy halyqqa senım artty.
Halyq Keŋesınıŋ töraǧalyǧyna bır auyzdan Serälı Lapin sailandy. Müşe sany elu tört edı, onyŋ otyz altysy türkıstandyq, on segızı ädette evropalyqtar dep taŋbalanatyn kırmelerden bolatyn. Müşeler qatarynda qazaqtardan Mūhamedjan Tynyşbaev, Mūstafa Şoqaev, Serıkbai Aqaev, Äbdırahman Orazaev, Qoŋyrqoja Qojyqov sekıldı bıraz azamat boldy. Al Qoŋyrqoja, sonymen qatar, Keŋestıŋ hatşysy bolyp sailanǧan-tyn.
Osy Türkıstan mūhtariiatynyŋ Halyq Keŋesı ölkenı Bükılrossiialyq Qūryltaişy jinalysqa jetkızedı jäne sonau ökılettı orynnan tiıstı bata alady dep ūiǧarylǧan edı. Alaida delegattar mūnymen toqtamady. Şetın ızdenıster būrq-būrq boi körsete berdı.
Äuelde Halyq Keŋesı müşelerı ışınen arnaiy komitet sailau jaiy tılge tiek boldy. Būl komitet saiasat aǧymdaryn, uaqyt talabyn zerttei otyryp, zamana sūranysyna jauap bere alatyndai ükımet qūratyn bolsyn, osynau maŋyzdy şaruany sol ortalyq komitetke tapsyraiyq degen ūsynys tüstı. Serälı töraǧa qūqymen osy mäselenıŋ büge-şıgesın pysyqtap, dauysqa qoiuǧa yŋǧailanǧan edı, bıraq, bır kısı oǧan üzıldı-kesıldı narazylyq bıldırdı.
– Aralyq organ sailauǧa tük te qajettılık joq, – dedı ol, – bırden ükımet qūru jön...
Būl – evrei azşylyǧynyŋ ökılı Solomon Gersfeld edı. Sol azamat türlı däleldı däiek keltırıp, jūmhūriiattyŋ, iaǧni respublikanyŋ zaŋ şyǧaruşylyqpen ainalysatyn keŋesı ǧana boluy jetımsız degendı aitty. Mūhtariiattyŋ ölke mūqtajdaryn jedel türde, naqty ıspen şeşetın atqaruşy organy boluy kerektıgın pysyqtady. Sol sebeptı, aialdamastan, avtonomiia ükımetın jasaqtau qajettıgın tabandy türde talap ettı. Jäne onyŋ talaby köpşılıktıŋ kökeiınen şyqty.
Uaqytşa ükımet qūrǧan Türkıstan komitetıne alǧaşqy qūramynan bastap müşe, Jetısuda komissar bolǧan Mūhamedjan Tynyşbaev ükımet basy jäne ışkı ıster ministrı lauazymyna dau-damaisyz sailandy. Alaida Türkıstan komitetınıŋ ekınşı qūramynda müşe bop ıstegen Mūstafa Şoqaev ükımet qūramyna kıruden bırden bastartty. Jäi bastartyp qana qoiǧan joq, mūndai ükımettı sailauǧa qarsylyq bıldırdı.
– Qazırgı taŋda avtonomiiada şynaiy ükımet siiaqty pärmendı jūmys ısteitın mümkındık joq, – dedı, – asyǧystyq jasamaǧanymyz abzal, küş-quat jiyp, jer-jerde arqa süier tırekterımızdı jasap ärı nyǧaityp alaiyq.
Serälı aǧalyq aqyl aitqan sarynmen:
– Mūndai şaruany ükımet qūramynda küitteu dūrys bolmaq, – dep eskerttı.
Äsırese bolşevikter qūlatqan ükımettık Türkıstan komitetınıŋ müşesıne, ärı, ölke mūsylmandary ūlttyq ortalyǧynyŋ töraǧasyna negızgı nysanadan būlai bastartu jaraspaitynyn aitty.
– Äitkenmen, ükımet qūramyna engızbei-aq qoisaŋyzdar dūrys bolar edı, – ol öz oiynan qaita qoimady, – men avtonomiiaǧa onyŋ atqaruşy organynyŋ syrtynda jürıp te tiıstı ülesımdı qosatyn şyǧarmyn dep oilaimyn.
Mūstafa sekıldı pıkır aitqandar boldy, mäselen, onyŋ köpten pıkırles, bırge kele jatqan üzeŋgıles dosy Ubaidulla Hodjaev ta özın ükımet müşelıgıne engızbeudı sūrady.
Alaida Halyq Keŋesı būltartpas şeşım aldy: ekeuın de ükımet müşesı ettı. Mūstafaǧa syrtqy ıster, Ubaidullaǧa qorǧanys ministrı lauazymdary jükteldı. Premerdıŋ orynbasary jäne qarjy ministrı Şahislam Şahahmetov, ışkı ıster ministrınıŋ orynbasary Äbdrahman Orazaev boldy. Osylai-osylai, lauazymdarǧa taǧaiyndaular tügeldei jasaldy. Ne kerek, Mūhamedjan bastaǧan ükımet qūramy tolyq jasaqtalyp, ıske kırısıp kettı. Sodan, mıne, Mūstafa tiıstı tapsyrmamen qazaq sezıne qatyspaqqa, osynda, Orynborǧa kelıp otyr...
10.
Ol ölkedegı saiasi ahualdy, avtonomiianyŋ jai-küiın baiandady. Ömır boiy küllı türkı halyqtarynyŋ bırlıgın küittep ötken osynau keleşek halyqaralyq därejedegı qairatker qazaq sezıne özın osynda jetkenşe tolǧandyryp kelgen mäselenı ä degende-aq jaiyp saldy. Türkı elınıŋ mūhtariiaty retınde şaŋyraq kötergen ortaq türkılık avtonomiiaǧa qazaq oblystarynyŋ da qosyluy jön bolmaǧyn aitty. Sony osy qūryltai qarasa jäne qoldasa oŋdy bolar edı degen ümıtın bıldırdı. Bölek-bölek otau tıguşılık bügıngı taŋda aqtala bermes...
Türkıstan ükımetı müşesınıŋ būl baiandamasynan soŋ qyzu pıkır alysyldy. Qūryltaida söilegen şeşenderdıŋ bırınıŋ sözınen belgılı bolǧanyndai, Jetısu men Syrdariia oblystarynyŋ qazaq tūrǧyndary äzırge avtonomiiaǧa tolyqqandy türde qosyla qoimaǧan eken. Qoqan qūryltaiyna öz aimaqtarynan azamattary qatysqanmen, tıptı, solardyŋ bırazy Türkıstan avtonomiiasy ükımetınıŋ qūramyna sailanǧanymen, būl jäitter ekı oblystyŋ avtonomiiaǧa kırgenın bıldıre qoimaityn tärızdı. Sebebı, destı, mūndai paiymdaǧylar, tötenşe sezge delegattardy atalǧan ekı oblystyŋ qazaqtary öz jinalystarynda sailap jıbermegen...
İä, jaǧdai şapşaŋdatyp tötenşe qūryltai ötkızudı talap etkendıkten, oblystarda tiıstı sezder şaqyrylmady, ony syn saǧaty töngen uaqyt kötermeitın. Sondyqtan delegattardy taŋdap jıberudı negızınen oblystardaǧy mūsylman ūiymdary men ulemaşylar jüzege asyrdy. Bıraq Mūstafa sonau oblystardyŋ halyqtary da Türkıstannyŋ derbes şaŋyraq kötergen avtonomiiasyna qoldauşylyq körsetetınıne senımdı. Jaqyn künderge mūhtariiat ükımetı Syrdariia qazaqtarynyŋ sezın şaqyrtyp qoiǧan, sonda el-jūrt resmi şeşımın jariia etuı kerek. Al osynau qazaq qūryltaiy män bere qarap, türkı älemınıŋ bütın boluyn küitter bolsa, bek jaqsy bolmaq. Barşa türkı balasynyŋ bır ülken Türkıstanǧa ūiysuy bolaşaq üşın qajet. Qazırgı taŋda ondai bırlık qazaqty yqtimal anarhiia oiranynan qūtqarady.
Alaida ülken Türkıstan ideiasyna şoşyna qaraityndar bırden boi körsettı.
– Türkıstan avtonomiiasyna qosylu? Qalaişa būlai boluy mümkın?
Sezdı qūttyqtauǧa kelgen Orynbor kazak-orys äskerınıŋ delegaty mınberden közın döŋgelente taŋyrqady. Mana oblystyq komissardyŋ özı aitqan joq pa edı, – Türkıstan avtonomiiasy qazaqty odan ärmen qaraŋǧylyqqa, dıni fanatizmge tūnǧan orta ǧasyrǧa süireidı degen oidy? Aityp edı ǧoi! Bızdıŋ bolaşaǧymyz – batys demedı me ol? Solai dedı! Al batysqa oryspen qol ūstasyp qana köz salu yqtimal bolmaq. Orenburg oblysynyŋ komissary Bökeihanov myrzanyŋ ädemı baiandamasyn sabaqtai kele, qazaq dalasy ökılderınıŋ aldarynda tūrǧan osynau kazak-orys bauyrlary zor senımmen aitady, anarhiiadan qūtyludyŋ bır jolyn, dūrys jolyn, jalǧyz da dara jolyn aitady: qazır jūmysy qyzyp tūrǧan qazaq qūryltaiy tez arada Oŋtüstık-şyǧys odaqqa qosylsyn...
Odan keiın söilegender kazak-orystardyŋ derbes äskeri ükımet qūryp jatqandaryna tüsınuşılık bıldırdı. Qarsy emestıkterın sezdırdı. Sol oraida qazaqtardyŋ da öz qotyryn özderı qasuǧa ūmtyluyn olardyŋ qoldaǧandaryna täntı bolǧandaryn aitty. Sosyn olar, äsırese türkıstandyq delegattar – Mūstafanyŋ baiandamasyn jeke pıkırlerımen tolyqtyryp jatty. Eger Qazaq avtonomiiasy otau tıgıp, jeke qūrylymǧa bölıner bolsa – Türkıstan ölkesındegı qandastar oǧan sözsız qosylar edı, öitkenı qazırgı sätte qazaqtardyŋ bırlesuı öte qajet.
Osy äŋgımelerden keiın Älihan Bökeihanov moinyn būryp, qasynda otyrǧan sezd töraǧasyna aqyryn qūlaqqaǧys ettı: özı basy-qasynda bolǧan erekşe komissiianyŋ baiandamasy äzır, soǧan kezek beru oryndy bolar edı. Ony qūryltai töraǧasy Baqytkerei Qūlmanov bırden maqūldaidy:
– Sezdıŋ ūsynǧan oi-pıkırlerın qalai qorytqandaryn baiandau üşın, söz komissiia töraǧasy Halel Ǧabbasovqa berıledı.
Baiandama kökeiden şyǧady. Delegattar şeşım jobasyn airyqşa yqylaspen tyŋdap, qyzu talqyǧa salysady.
Aqyry on tarauşadan tūratyn tarihi qauly qabyldandy. Osylai Alaş esımdı Qazaq avtonomiiasyn qūru – zaŋdastyryldy.
11.
Avtonomiiany jariialau uaqytyn belgıleu oŋai bolmady, dau tuǧyzdy. Sonau köktemnen berı – qoǧamdyq dauyldar ötınde – oi-pıkırınıŋ almas qylyştai ötkırlıgımen küllı imperiia qairatkerlerı ıltipatyna bölenıp jürgen, künı keşe Rossiia Respublikasy Predparlamentınıŋ müşesı bolyp ıstegen, qazırgı taŋda Bükılrossiialyq mūsylmandar odaǧy atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary lauazymyndaǧy qairatker Jahanşah Dosmūhamedov büirekten siraq şyǧardy. Ol Qazaq avtonomiiasyn şūǧyl jariialau turaly ūsynys aitty.
– Alaş özınıŋ avtonomiialyq damu jolyna tüskenın aialdamastan jariia etuı kerek, – dedı ol. – Bız batystan bermen lyqsyp taqalyp qalǧan anarhiia tasqynyna tosqauyl qoiyp ülgeruımız kerek.
Delegattar bır sät özara küŋkıldesıp kettı. Keibıreulerı onyŋ ömırbaianyn eske aldy. Janşa Dosmūhamedov – eskı ökımet kezınde okrug prokurorynyŋ orynbasarlyǧyna deiın ösken zaŋger destı bıletınder. Ūlttyŋ öz taǧdyryn özı aiqyndauy jäne memlekettıŋ soǧan tyǧyz bailanysty bolmaq federativtık qūrylymy jönınde patşa taqtan tüskelı aityp kele jatqan aiqyn közqarasy bar. Küllıresei mūsylmandarynyŋ mamyr aiynda ötken Mäskeudegı sezınde ūlttar müddesın öte syndarly sözımen, bılgırlıkpen jäne asa şeşendıkpen qorǧaǧan. Sol tartysta özıne bekem nazar audartyp qana qoimai, unitarlyq Resei jaǧyndaǧylardyŋ köbınıŋ betın berı būrǧan.
Başqūrt Ahmetzäki Validov ekeuı pıkırles bolyp, Mäskeu sezınde bırge şaiqasqan. Osynda ekeuınıŋ şūrqyrasa tabysqandaryn barşasy kördı ǧoi. E, būl estegıŋ Mūstafamen de jaqsy joldas eken, Taşkentke bırge baryp, mūsylmandardy bırge ūiymdastyrysqan körınedı ǧoi. Bırer künde özderınıŋ kezektı qūryltailaryn bastamaq. Soǧan qazaqtardan ökılder keluın qalap, äsırese özı üzeŋgıles serıkter retınde baǧalaityn Janşa men Mūstafany arnaiy şaqyryp jürgen.
Şynynda, Jahanşah Zäkimen bırge aşyq federalist boldy. Al Mūstafa da, Älihan da, mūsylmandardyŋ Mäskeu sezıne qatyspaǧanmen, būl baǧytqa saqtyqpen qaraǧan edı. Qarsy bolǧandyqtan emes, kürt solai būryludyŋ zalaldy boluy mümkın degen qauıpten sondai abailau pozisiiasyn ūstanǧan bolatyn. Bıreuler olardyŋ osyndai közqarastaryna syndarly taldau da jasap jıberdı.
Mamyrdaǧy mūsylman qūryltaiynan berı federasiiaşyl Jahanşah Petrogradta ıstedı. Ūzaq uaqyt boiy mūsylman bırlestıkterı atqaru komitetınıŋ müşesı retınde – Mūsatkomda, iaǧni orysşa qysqartylyp İkomus atanǧan mekemede, al küzde predparlamentte – Resei Respublikasynyŋ aldyn-ala jasalǧan parlamentı – Uaqytşa keŋesınde deputat bolyp belsendı qyzmet atqardy. Dübırlı oqiǧalardyŋ ortasynda jürdı. Orynbor sezıne, mıne, özgerıster tabiǧatyn besıgınen körıp, bılıp, tiıstı ūstanymmen kelıp otyr...
Ol, jalpyreseilık deŋgeidegı saiasi tynys-tırşılık ortasynda ysylyp-şynyqqan zaŋger-qairatker, derbestıktı eş kıdırtpei jariia qylu qajet dep esepteidı. Mynaǧan qūlaq assynşy delegattar... Qūryltaiymyzǧa aşylǧan künı jaqsy tılek aitqan Zäki esımdı başqūrt qairatkerınıŋ ūlttyq avtonomiia ökılı ekenın bılemız. Alaqandai ǧana Başqūrtstannyŋ saiasatşyly. Jūrt esterıne tüsırsınşı, bız özımızdıŋ jazda bolǧan alǧaşqy qūryltaiymyzda «bolaşaqta avtonomiia bolsaq» degen nietımızdı ǧana bıldırumen şektelgenımızde, osy bır kışkene başqūrt elınıŋ bır özı memlekettılık tuyn köterıp, jürektılık körsettı. Esesıne onymen, jeke tütın tütetken el retınde, alpauyttardyŋ özı sanasuǧa mäjbür.
– Mıne, osy qūryltaimen qaptaldasyp, tap ırgemızde Orynbor kazak-orystarynyŋ äskeri ükımetı qūrylyp jatyr. Künı keşe Oral kazak-orystary öz äskeri ükımetın sailap aldy. Osylardyŋ bärı bızdı batyldau boluǧa itermeleidı, halqymyzdyŋ ökılettı ökılderı...
Jahanşah Qazaq avtonomiiasyn şūǧyl jariia etu turaly ūsynysyn taǧy da qaitalap, şegelep aitady. Ondai qadamnyŋ qajettılıgıne – arnaiy şaqyrumen qatysuda degenmen, basqa aimaqtarǧa tereŋdemei-aq, özı ökıldık etıp otyrǧan Oral öŋırınıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırınen būltartpas dälelder keltıre alady. Ortalyqtan berı lyqsyǧan anarhiiaǧa qarsy tūru üşın de, ūiymdasyp jatqan Oŋtüstık-şyǧys odaqqa jūtylmai, tereze teŋestıre, saiasi kelısım jasau üşın de – avtonomiialyq qūrylymymyzdy alǧa tartuymyz qajet deidı ol osynau qazaq qūryltaiy müşelerıne.
Ony – azuly zaŋ qyzmetkerı Janşa Dosmūhamedovtı – oraldyqtar, bökeilıkter jäne syrdariialyqtardyŋ bırazy qoldaidy.
Bıraq täjıribelı saiasatker Älihan Bökeihanov qaşanǧysynşa saq:
– Aldymen qyrda tūratyn qazaqtan da özge halyqtardyŋ pıkırın bılıp alu kerek, – dep esepteidı ol. – Aramyzdaǧy mūjyq ne oilaidy? Orystyŋ oqyǧandary qalai qaraidy bızdıŋ avtonomiiamyzǧa? Ärı, bırınşı kezekte – elge qorǧan bolarlyq halyq milisiiasyn jasaqtap alu läzım...
Onyŋ – qazaqtan şyqqan tūŋǧyş gubernator retınde at-ataǧy şartarapqa ketken jaŋa tūrpatty äkımnıŋ, talai jyldan berı elge sıŋırgen eŋbegı «Qazaq» gazetı betınde därıptelıp, alaştyŋ Älihany atanǧan Bökeihanovtyŋ auzynan şyǧar ärbır pıkırge bırden, qūlai sengendıkten de, ärdaiym oilanbastan qūlaityn jaqtastary da jeltoqsan qūryltaiyna qatysuşylar arasynda jetkılıktı...
Aqyry mäsele aşyq ekı jarylady da, ärkım közqarasyn atap aityp dauys beretın jaǧdaiǧa tıreledı.
Sezge Älihannyŋ tızımımen arnaiy şaqyrylǧandar ışındegı Otarbai qajy Qondybai balasy batystyqtardyŋ bastamasyna, özı sol jaqtan kelgenıne qaramastan, qosylmady. Jerlesterın de mäselenı sabyrmen paiymdauǧa şaqyrdy. Avtonomiiany keiınırek, el ışı soǧan ylaiyqty qalypqa kelgennen soŋ baryp jariialau jaǧynda tūrdy. Jetısulyqtardyŋ da bırazy sol oiǧa jyǧylǧan-dy. Aqyry, avtonomiiany şapşaŋ jariialaudy ūsynǧan Jahanşa Dosmūhamedov otyz üş dauys, ondai asyǧystyqqa qarsy Älihan Bökeihanov qyryq ekı dauys alady.
Mūstafa Şoqaev Türkıstan avtonomiiasynyŋ ükımetı atynan kelgendegı maqsatyn qazaq sezı ökılderıne baian etuın ettı, alaida, mūndaǧy saiasi ahual boiynşa mäsele şetın qoiylyp, jaǧdai özı kütpegen sipatta qalyptasyp jatqandyqtan, dau-şarǧa aralaspaudy maqūl kördı. Türkıstan ölkesınde tūratyn mūsylman halyqtarynyŋ qūryltaiynda jariialanǧan küllıtürkılık avtonomiiaǧa bauyrlas ūlttardy tügel jinastyrudy közdep edı, sol ūstanǧan baǧytyndaǧy onyŋ alǧaşqy äreketı mūndai kedergıge kezdestı. Sätsız boldy, ras. Degenmen ol qazaqtardyŋ derbes bairaq köteruge niettengen, tarihi tūrǧyda oryndy äreketıne qarsy tūruǧa tiıs emes.
Mūstafa maŋyzdy oqiǧaǧa kuä bolǧandyǧyn moiyndauy kerek. Osyndai oi jetegımen ol jäne taǧy bırer delegat müldem ekı jaqqa da dauys bermei, qalys qaldy.
Toǧyz dauys kem alǧan azşylyq, basşysy Janşa bop, öz pıkırınen qaitpai, tötesınen şart qoidy. Delegattar bılıp tūrsyn: eger Qazaq avtonomiiasy bırden jariialanbasa, onda olar Türkıstan avtonomiiasyna qosyluǧa mäjbür bolady. Öitkenı aǧymdaǧy ahual yrǧalyp-jyrǧalǧandy kötermeidı. Solai!..
Qūryltai ymyra jolyn ızdeidı. Öitkenı qazaqqa tap qazırgı sätte bölşektenuge bolmaidy. Qazır qazaq halqy būryn-soŋdy bolmaǧan bırlıkke qol jetkızuı tiıs...
Sondyqtan da qaişy pıkırdegı qairatkerler bırıne bırı ǧalamat tözım tanytyp, türlı ūsynystaryn ortaǧa salady. Sättı pıkırdı şiratady, damytady. Aqyry bärı bır toqtamǧa keledı. Bärınıŋ ūiyǧany myna bailamdar edı...
Äuelı, ärine, jalpyqazaqtyq «Alaş-Orda» atty Halyq Keŋesın qūru kerek. Sodan soŋ, mıne, osy Alaştyŋ Ordasy atyn ielenetın Halyq Keŋesıne – qūrylǧan künınen bastap, bır ai merzım ışınde, Alaş avtonomiiasyna Türkıstan ölkesındegı barlyq qazaqty qosu mümkındıgın anyqtau mındettelsın. Mıne būl dūrys!
Eger bır aidyŋ ışınde türkıstandyq qazaqtar Alaş avtonomiiasyna qosyla qoimasa – onda «Alaş-Orda» Halyq Keŋesı, qalǧan qazaq oblystary atynan, avtonomiiany resmi türde jariialauǧa mındetteledı.
Türkıstandyq qazaqtar Alaş avtonomiiasyna bır aidyŋ ışınde qosyla qoimaǧan jaǧdaida jäne avtonomiia jariialau da keşıkken jaǧdaida – är oblys halqy aǧymdaǧy ahualmen sanasa otyryp, öz qalauymen äreket etuge haqyly.
Türkıstandyq qazaqtar bır aidyŋ ışınde Alaş avtonomiiasyna qosyla qalǧandai bolsa – onda «Alaş-Orda» Halyq keŋesıne, alǧaşqy mümkındık tuǧan sätte-aq, Alaş avtonomiiasyn jariia etu qūqy berıledı.
Osy qararǧa delegattar, eşqaisysy şaşau şyqpai, bır auyzdan dauystaryn berdı.
Odan delegattar el qorǧany bolarlyq halyq milisiiasy jaiyndaǧy asa maŋyzdy mäselenı talqylap, şeşım qabyldady. Sodan soŋ, avtonomiia ükımetın jasaqtauǧa kırıstı. Halyq Keŋesı qūramyn jiyrma bes adamnan jasaqtau ūiǧaryldy. Jergılıktı jūrt arasynda otyrǧan evropalyqtardyŋ müddesın eskeru haqynda Älihan aitqan pıkır kökeige qonǧan-dy. Halyq Keŋesıne kıretın jiyrma bestıŋ ony solarǧa qaldyryldy. On bes müşenı orynbasarlarymen bırge osy qūryltaida sailau jön dep tabyldy. Bırınşı basşyny da osy joly sailap alu közdeldı.
Halyq keŋesınıŋ töraǧalyǧyna – avtonomiia ükımetınıŋ premer-ministrlıgıne – üş qairatker kandidaturasy ūsynyldy:
– Baqytkerei Qūlman balasyn ūsynam, – dedı bıreu. – Ol köp jyldar Bökei ordasyn basqaru keŋesınde ıstep, odan, jaŋa ükımettıŋ komissary bolyp, el bileu ısınde jaqsy täjıribe jinaqtady. Öte laiyq jan.
– Ombydaǧy saiasi tynys-tırşılıktıŋ bel ortasynda jürgen, bedelı zor azamat Aidarhan Tūrlybekovty sailaiyq, – dedı ekınşısı.
– Älihan Bökeihanov laiyq, – dedı üşınşısı, – onyŋ bedelı qyrdan asyp, äldeqaşan Reseidı şarlap ketken, ol da jaŋa ükımet komissary.
Üş azamat ta Halyq Keŋesın basqaruǧa jaramdy dep tabylyp, eŋ dūrysyn jabyq dauys beru jolymen anyqtauǧa bel bailasty. Sailau nätijesınde delegattardyŋ köpşılıgı būl lauazymǧa Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanovty taŋdap alǧany belgılı boldy...
Odan keiıngı edäuır talas astanaǧa bailanysty tuyndady. Ortalyqtyŋ Orynborda qala beruın köpşılık qoldaǧandai edı, bıraq Sıbır avtonomiiasy emeksıtken top qazaq astanasynyŋ sol jaqqa taqau boluyn – Semei qalasyn qalady. Sonda avtonomiiany jariialau uaqytyna bailanysty tuǧan talasta azşylyq bolyp qalǧan delegattar taǧy ün köterdı. Olar astana retınde tarihi Taşkenttı taŋdady.
Degenmen, köptıŋ degenı bolyp, qazaq avtonomiiasynyŋ ortalyǧy retınde Semei tübındegı Alaş qalasy bekıtıldı...
12.
Älihan Nūrmūhamedūly «Alaşorda» Halyq Keŋesınıŋ alǧaşqy mäjılısın ötkızdı. Bastapqy kezeŋde atqarylmaq mäselelerge kelısıp alysty. Halyq Keŋesı – Alaş, iaǧni Qazaq avtonomiiasynyŋ ükımetı – Alaştyŋ ordasy, tıptı, jalpaq tılmen jalǧyz sözge ainalyp, elge tüsınıktı bop ketken Alaşorda – qūryltaidan soŋǧy bırınşı basqosuynda Syrdariia oblysy qazaqtarynyŋ betın berı qaratu mäselesın talqylady.
Būl rettegı ülken şarua Mūstafa tarapynan qūryltai üstınde jasalǧan-dy. Ol özınıŋ osynda kelgendegı maqsatyn – Türkıstan avtonomiiasyn nyǧaituǧa dala ölkesı qazaqtarynyŋ atsalysuyna qol jetkızu nietın tızgındep, aitys-tartystyŋ tiımdı şeşıluıne yqpalyn tigızgen.
Qūryltai delegattary da onyŋ qarymdy qairatkerlık eŋbegın baǧalady. Alaşorda qūramyna kıruın sūrady. Ol jaǧdaimen sanasty, ūsynystyŋ özı ūstanǧan baǧyttan alşaq emestıgın zerdeledı. Öitkenı, barşa türkı halyqtaryn bırıktıru jolyndaǧy jūmysta – Türkıstan men Qazaq ükımetterınıŋ bır mezgıldegı müşesı retınde äldeqaida tabysqa jetuge bolady. Būl özı – tüpkı maqsat-müddenı jedel üilestırıp tūru üşın de kerek şarua.
Alaida, keiınırek, äigılı bolşevik qazaqtar ony:
– Söitıp ol «erıŋ» ekı «ükımetke» de müşe bolǧan, – dep keketedı.
Al Mūstafa üşın – qazaq dalasy avtonomiiaşyldarynyŋ būl qadamy – tegı, dını bır, tılı tamyrlas jalpytürkılık ūlt taǧdyryn oilaǧandyqtan jasaldy.
Oǧan ūstazy, saiasattaǧy ornyn özı erekşe baǧalaityn Älihan Bökeihanovtyŋ pıkırımen sanaspau mümkın emes. Sonau revoliusiialyq Piterde soŋǧy kezdeskenderınde – Älekeŋnıŋ el bolaşaǧy jaiynda kadettık ruhta oilaitynyn körgen. Sonysynyŋ arqasynda, iaǧni kadet-ministrlerdıŋ yqpalymen, tūŋǧyş qazaq-gubernator bolǧanyn bıletın. Alǧaşqy kezde Mūstafa da sol tūlǧanyŋ yqpaly şyrmauynda boldy. Bıraq, özı Taşkentte avtonomiialyq qūrylymdy daiyndau, odan qūru ısıne tez kırısıp ketkendıkten, Orynbordaǧy ūstazynyŋ közqarasy qalai evoliusiialanǧanyn bıle bermeitın. Osynda ūşyrasqan jäitter ony bıraz mäselege köz aşyp qarauǧa jeteledı.
Syrdariia qazaqtarynyŋ sezı aşylatyn uaqytty bermen jyljytu kerek degendı Älekeŋ sūrap otyr. Öitkenı, mıne, – qūryltai şeşımınde: «Bır aidyŋ ışınde Alaşorda Türkıstan qazaǧyn bükıl Alaşqa qosyp alady... Eger Türkıstan qazaǧy bır aida bızge qosylsa, avtonomiiany qaşan iǧlan etu yqtiiary Alaşordaǧa berılsın», – delıngen. Mūstafa oblys qūryltaiyn qaŋtardyŋ onynda aşpaq eken, ony kütse – Alaşordaǧa qūryltai belgılegen bır ai merzım nätijesız ötıp ketedı...
– Nege bolmasyn, – deidı Mūstafa, – ärine bermen jyljytuǧa bolady, tek būl haqynda el serkelerın jedelhatpen habarlandyraiyq.
Taǧy bır eskeretın jäit bar. Sezdı bermen jyljytu azdyq eter, oǧan būl jaqtan ökılder baryp qatyspasa bolmas. Halyqtyŋ oiyn Alaşorda maqsatyna būru üşın solai etu läzım. Sebebı Türkıstan halqy öz öŋırınde ozbyr jūmysşy-soldat ökılderı ornatqan ökımetten özge, ūlttyq avtonomiia şaŋyraq kötergenın, qazır sony köp bop qoldap, oblystardyŋ barlyǧynda zaŋdastyru ǧana qalyp tūrǧanyn bıledı. Al qazaq öz aldyna şaŋyraq köterdı degen jaŋalyqtan olar beihabar, mūny el-jūrtqa jetkızu äm ūǧyndyru kerek...
«Alaşorda» Halyq Keŋesı Syrdariia qazaqtarynyŋ sezıne baratyn arnaiy ökılder belgıledı. Bökeilık Baqytkerei Qūlmanov bastap, torǧailyq Mırjaqyp Dulatov pen semeilık Tūraǧūl Qūnanbaev solai qarai ūzamai sapar şekpek...
Sosyn Älihan kezınde özı qamqor bolyp, Memlekettık Dumadaǧy mūsylman fraksiiasynda qyzmet ısteuge qosqan jas tarlanmen – bügınde ırı memleket jäne qoǧam qairatkerı därejesıne köterılgen ärıptes-üzeŋgılesı Mūstafamen bırge qol qoiyp, oŋtüstık qalalardaǧy qazaq komitetterıne, ondaǧy belgılı azamattarǧa arnaiy jedelhattar joldaudy maqūl kördı. Mazmūnyn aqyldasa otyryp, jazyp bolǧan soŋ, jıberılmek jedelhat mätının Mūstafa dauystap oqyp şyqty:
– Ekınşı jalpyqazaq sezı bükıl Alaş balasyn bırıktırıp öz aldyna avtonomiia etuge qauly qyldy. Būl turaly Türkıstan qazaǧymen kelısu üşın Alaş ordasy 5-şı ǧinuarda Türkıstan şaharynda Syrdariia oblysynyŋ sezın şaqyrady. Sezge bolys basy bır ökılden kelsın. Mūstafa häm joldastary būl sezdı 10-şy ǧinuarǧa şaqyrǧan edı. Ony özgertıp, 5-ınde bolsyn delındı. Türkıstan qazaqtarymen söilesuge Alaş ordasy Baqytkerei Qūlmanovty, Miriakub Dulatovty häm Tūraǧūl Qūnanbaevty jıberedı. Uaqyt – şūǧyl, mäsele – zor bolǧandyqtan, şaqyrylǧan ökılder sezge aitylǧan künnen qalmai kelulerı kerek. Būl sezge bolys basy bır kısınıŋ üstıne, jekelegen kısıler atalyp şaqyrylady. Alaşorda bastyǧy Älihan Bökeihan, Mūstafa Şoqaev.
– Bätuä osy, bar qazaqtyŋ basyn qosu – paryz...
Älihan jas serıgınıŋ qolyn qysty. Jas serıgı elıne attanar aldynda Zäki dosynyŋ şaqyruyn qabyl alyp, başqūrt qūryltaiynyŋ basyn körıp ketpek boldy.
Bıraq ol onda bas sūqqanmen, mınbege şyǧyp qūttyqtau söz aituǧa, eldık şarttary haqyndaǧy pıkırın bıldıruge ülgere almady. Taşkentten qobaljuly habar jettı: mūhtariiattyŋ jariialanuyn merekelegen beibıt halyq şeruın bolşevikter tasadan oqşaşarmen atqylap, qanǧa böktırıptı...
Sekem aldyrar habar batystan da keldı: bolşevikterdıŋ ot şaşqan ülken äskeri qosyndary Orynborǧa taqalyp qalypty...
Avtor: Beibıt Qoişybaev
Qamşy.kz
