بۇعان دەيىن «مەملەكەتتەن الا بەرسەم» دەيتىن جاتىپ ىشەر جالقاۋلاردى جاعىمىز تالعانشا سىنادىق، مىنەدىك. ءتىپتى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى بۇل جايلى جولداۋىندا ايتىپ، ساۋساعىن قوزعالتقىسى كەلمەيتىندەردىڭ سانالارىن سىلكىنتۋگە كۇش سالىپ كوردى. قوعامدى ماسىلدىقتان ارىلۋعا شاقىردى.
وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى بىرقاتار ساراپشىلاردىڭ ويىن سۇراپ كوردى.
ماقسات حالىق، ەكونوميست:
– ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە الەۋمەتتىك ماسىلدىق دەگەنىمىز نە؟
– سوڭعى كەزدەرى شەندىلەر تاراپىنان «ماسىلدىق» جايلى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. اسىرەسە، وتكەن جىلى بۇل تاقىرىپ ءجيى قوزعالدى. جالپى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ماسىلدىق دەگەنىمىز – ازاماتتاردىڭ ەڭبەك ەتپەيتىن، ءتىپتى ەڭبەك ەتكىسى دە كەلمەيتىن بولىگى. ۇكىمەت مەنى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك دەيتىندەر... بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا ماسىلدىقتان گورى مۇقتاجدىق باسىم. ويتكەنى جۇمىسسىزدىق 12%-دان اسىپ جىعىلادى. بىراق ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ونداي ماسەلە جوق ەمەس. ماسىلدىقتى كورسەتەتىن، ادەيى جانجال شىعارعىسى كەلەتىن ادامدار بايقالىپ قالادى. ال جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن، بىراق جۇمىس تاپپاي جۇرگەن ادامعا ءبىز قالاي ماسىلسىڭ دەپ ايتامىز؟! مىنە، وسىنداي ماسەلە. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا قيىن جاعدايدا جۇرگەن وتباسىلار سانى كوبىرەك.
– ۇكىمەت «بەرەمىن» دەپ ءبارىن جامان ۇيرەتىپ العان جوق پا؟
– جوق، قايتا ارناۋلى الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ كولەمى وتە از. سەبەبى قوعام الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاج. ءبىز ارناۋلى الەۋمەتتىك تولەمدەر تاعايىنداپ جاتىرمىز، بىراق ول مۇلدە جەتپەيدى. ماسەلەن، ەۋروپادا جۇمىسسىز ادامعا جوق دەگەن كۇننىڭ وزىندە 600 ەۆرو تولەنەدى. ال جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام ايىنا 800 ەۆرو تابادى. ەندى ويلاپ كورىڭىز جۇمىس ىستەيتىن ادام اراداعى 200 ەۆرو ءۇشىن تەر توگۋىم كەرەك پە، دەۋى مۇمكىن. ءسويتىپ ول ادام ماسىلدىققا بەت بۇرادى. مىنە، ماسىلدىقتىڭ بولۋ-بولماۋى الەۋمەتتىك تولەمدەرگە بايلانىستى.
– ماسىلدىقتى جويۋ ماسەلەسىندە قاي ەلدەر بىزگە ۇلگى بولا الادى؟
– وتكەن پاندەميا كەزەڭىندە 42 500 تەڭگە تولەندى. بىراق بۇل از با، كوپ پە؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بۇل الدەقايدا از. ال قازىر جۇمىسسىز جۇرگەن ادامدارعا قانشالىقتى اقى تولەنىپ جاتىر. بىزدە وسى الەۋمەتتىك تولەمدەردى قايتا ەسەپتەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ونىڭ كولەمىن ارتتىرۋ كەرەك، ءسوز جوق. تۇتىنۋشىلىق سەبەتكە بايلانىستى دا ءبىز 43-اق تاۋار بار. رەسەيدىڭ وزىندە 150 تاۋار بەكىتىلگەن. ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە 250 تاۋاردان باستالىپ، 600-700 تاۋارعا دەيىن بارادى. وسى تۇرعىدان كەلگەن كەزدە بىزدە سوڭعى رەت تۇتىنۋشىلىق سەبەت 43 تاۋار بولىپ بەكىتىلگەن. ونىڭ ءوزى 2006 جىلى. ودان بەرى قانشا جىل ءوتتى. نەگە ءبىز ونىڭ كولەمىن ارتتىرمايمىز؟ سونداي-اق ەڭ تومەنگى كۇنكورىس شەگى 37 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى مەن تاعامتانۋ اكادەمياسى كەلتىرگەن كەستەدە ادام كۇنىنە ءۇش ۋاقىت بۇكىل دارۋمەندەرىمەن جەتكىلىكتى تاماعىن الىپ، جەي الادى دەپ كەلتىرەدى. بىراق ءبىز بىلەمىز ول 37 مىڭ تەڭگەنى 30 كۇنگە بولەتىن بولاتىن بولساڭىز، كۇنىنە قانشا تەڭگە بولاتىنىن. ونداي اقشاعا ءسىز ءبىر اسىڭىزدى دا الىپ ىشە المايسىز عوي. ال جول شىعىندارىڭىز بار، باسقا شىعىندار بار، دەمەك ەڭ تومەنگى كۇنكورىس شەگى دۇرىس ەسپتەلىپ تۇرعان جوق. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەيدى عوي. بىزگە وسى تۇرعىدا اتالعان ماسەلەنى قايتا قاراۋ قاجەت. ارينە، ءبىز ەۋروپاداعىداي تولەم جاساي المايمىز. ول تۇسىنىكتى، بىراق وسى تولەمدەردىڭ كولەمىن قانشالىقتى وسىرۋگە بولادى جانە قالاي وسىرۋگە بولادى؟ زەينەتاقىنىڭ ەڭ تومەنگى كولەمىن قالاي وسىرۋگە بولادى؟ وسى ماسەلەلەر قازىر ۋاقىتتا وزەكتى دەپ ويلايمىن.
ساپارباي جۋباەۆ، ەكونوميست:
– الەۋمەتتىك ماسىلدىق تەرەڭدەي باستاعان ءتارىزدى؟!
– بۇل ەندى انىقتالعان نارسە عوي. جالپى ماسىلدىق ول الەۋمەتتىك وقيعا. سەبەبى مەملەكەتتىڭ بەرەتىن جاردەمىن كۇتىپ وتىراتىن ادامدار بار. ەڭبەك ەتسە بولادى، بىراق ولاي ەتپەيدى. جۇمىس ىستەپ، تاپقان قارجىسىنان گورى اتاسىنىڭ زەينەتاقىسىن يا بولماسا بەلگىلى ءبىر جاردەماقىنى الىپ وتىرا بەرگەندى ابزال كورەتىندەر دە جەتەرلىك... مۇنىڭ سەبەپتەرى كوپ. ال «ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس تابا المادىم»، «بيزنەس اشۋعا نەسيە الۋ قيىن» دەيتىندەردىكى ءجاي عانا سىلتاۋ. ولار ءبىر-ەكى مالعا قاراپ، اتا-اجەلەرىنىڭ زەينەتاقىلارىنا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەر. بىراق مۇنى جالقاۋلىق دەي المايمىز. بالكىم، قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعان بىردەڭە بار شىعار. اسىرەسە، كەيبىر 5 بالاسى بار ازاماتتار استانادان ءۇي بەر دەپ ايقاي شۋ شىعارىپ جاتادى. ارينە، ونى دا تۇسىنۋگە بولادى. كەز كەلگەن ادام استانادان ءۇيلى بولعىسى كەلەدى. سونى ءوز ەڭبەگىمەن، ءوزىنىڭ جيناعان قارجىسىمەن السا، ءجون عوي. ەندى كەلىپ، مەملەكەتكە بالالارىم كوپ استانادان ءۇي بەر دەيتىندەردىكى ماسىلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى.
– ەندى وسى تۇرعىدا ءبىزدىڭ قوعام ماسىلدىق پەن مۇقتاجدىقتى ايىرا الماي ءجۇر مە؟
– ايىرۋ وتە وڭاي. 2012 جىلى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ماڭىزىن ارتتىرۋ تۋرالى تۇجىرىمداما قابىلدانعان. وندا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ەڭبەككە جارامدى ادامداردى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى قارالعان. سەبەبى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ تابىسى سول جەردەگى ادامداردىڭ جۇمىسىمەن بايلانىستى. ويتكەنى بيۋدجەتتىڭ تابىسىنا تەك قانا جەكە ادامداردىڭ تابىس تابۋى قوسىلادى. ول كەزدە ەڭبەك ەتپەگەن ادام بىردەن ءبىلىنىپ قالادى. ال شىن مۇقتاج ادامداردى جەرگىلىكتى بيلىك بىلەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى جەردە مۇقتاج ادامدار مەن ماسىل ادامداردىڭ ايىرماشىلىعىن انىقتاۋ ماسەلەسى جەرگىلىكتى بيلىككە تيەسىلى.
– ماسىلدىق «جاسارىپ» بارا جاتقان جوق پا؟ وعان نە سەبەپ؟
– ەندى بۇل بارلىق كەزدە بولعان. كەڭەس داۋىرىندە كورشى بەلارۋستە بولدى، ەستۋىمشە ءالى دە بار. ول كەزدە ءبارى جۇمىس ىستەيتىن. قازىر شە؟ قازىر جاستار زاڭگەر بولىپ ىستەر ەدىم نەمەسە ەكونوميست بولعان ەدىم، بىراق قازىر جۇمىسىم جوق دەسە ونى ماسىلسىڭ دەيمىز. مۇنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. بىراق جاستار ەڭبەك بولىمىنە باردىم، تىركەۋدە تۇرمىن دەپ ءوزىن اقتاپ الۋى دا مۇمكىن.
– ماسىلدىقپەن كۇرەستى كىمدەردەن جانە قالاي باستاعانىمىز ءجون؟
– ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەلىمىزدە جاردەماقىعا مۇقتاج 1.2 ملن ادام بار. قالعان 18 ملن ادامنىڭ 9 ملن-ى جۇمىس ىستەيدى. ولار قازىر ءوز ەڭبەگىمەن تابىس تاۋىپ وتىر. جالپى 18 ملن حالىقتىڭ تابىسىن كوبەيتىپ، 1.2 ملن مۇقتاج ادامدارعا جاردەم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. جاڭا مەن ايتقانداي، ءبىز ەۋروپا ەلدەرىندەگى سياقتى ءومىر سۇرۋگە جەتكىلىكتى جاردەم بەرەتىن دارەجەدە ەمەسپىز. ويتكەنى ايلىعىمىز 60-اق مىڭ. بۇل ءومىر سۇرۋگە جەتپەيدى. بىراق سەن ەڭبەك ەتەتىن، 150-200 مىڭ الاتىن جەرگە بارىپ، جۇمىس ىستە. وي جەتپەيدى دەگەننەن گورى، ارەكەت جاسا. قاراۋىلدىق ەمەس بيزنەسىڭدى وركەندەت. سونداي نارسەلەرگە قاراۋىمىز كەرەك. ال ەندى ەۋروپاداعى مىسالداردىڭ بارلىعى ۋاقىتشا. ەندى ءبىز دامۋشى مەملەكەتپىز عوي. وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىكىندەي ماسىلدىقتى جوياتىن ءادىس، مودۋل قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. مىسالى، مەن تۇركيا مودەلىن ۇسىنۋشى ەدىم. ولار بىزدەن ءبىر جارىم ەسە داۋلەتتىرەك. سونىڭ وزىندە تۇركيا بيلىگىنىڭ ەڭبەك ەتپەگەن ادامدارعا جاردەم بەرۋى وتە قيىن.
سۇحباتتاسقان ورالباي مىرزاقۇلوۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
