Būǧan deiın «memleketten ala bersem» deitın jatyp ışer jalqaulardy jaǧymyz talǧanşa synadyq, mınedık. Tıptı Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı būl jaily joldauynda aityp, sausaǧyn qozǧaltqysy kelmeitınderdıŋ sanalaryn sılkıntuge küş salyp kördı. Qoǧamdy masyldyqtan aryluǧa şaqyrdy.
Osy taqyryp töŋıregınde «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı bırqatar sarapşylardyŋ oiyn sūrap kördı.
Maqsat Halyq, ekonomist:
– Sızdıŋ tüsınıgıŋızde äleumettık masyldyq degenımız ne?
– Soŋǧy kezderı şendıler tarapynan «masyldyq» jaily köp aitylyp jür. Äsırese, ötken jyly būl taqyryp jiı qozǧaldy. Jalpy menıŋ tüsınıgımde masyldyq degenımız – azamattardyŋ eŋbek etpeitın, tıptı eŋbek etkısı de kelmeitın bölıgı. Ükımet menı qamtamasyz etuı kerek deitınder... Bıraq bızdıŋ qoǧamda masyldyqtan görı mūqtajdyq basym. Öitkenı jūmyssyzdyq 12%-dan asyp jyǧylady. Bıraq bızdıŋ qoǧamymyzda ondai mäsele joq emes. Masyldyqty körsetetın, ädeiı janjal şyǧarǧysy keletın adamdar baiqalyp qalady. Al jūmys ıstegısı keletın, bıraq jūmys tappai jürgen adamǧa bız qalai masylsyŋ dep aitamyz?! Mıne, osyndai mäsele. Sondyqtan qazırgı uaqytta qiyn jaǧdaida jürgen otbasylar sany köbırek.
– Ükımet «beremın» dep bärın jaman üiretıp alǧan joq pa?
– Joq, qaita arnauly äleumettık tölemderdıŋ kölemı öte az. Sebebı qoǧam äleumettık kömekke mūqtaj. Bız arnauly äleumettık tölemder taǧaiyndap jatyrmyz, bıraq ol mülde jetpeidı. Mäselen, Europada jūmyssyz adamǧa joq degen künnıŋ özınde 600 evro tölenedı. Al jūmys ıstep jürgen adam aiyna 800 evro tabady. Endı oilap körıŋız jūmys ısteitın adam aradaǧy 200 evro üşın ter töguım kerek pe, deuı mümkın. Söitıp ol adam masyldyqqa bet būrady. Mıne, masyldyqtyŋ bolu-bolmauy äleumettık tölemderge bailanysty.
– Masyldyqty joiu mäselesınde qai elder bızge ülgı bola alady?
– Ötken pandemiia kezeŋınde 42 500 teŋge tölendı. Bıraq būl az ba, köp pe? Menıŋ tüsınıgımde būl äldeqaida az. Al qazır jūmyssyz jürgen adamdarǧa qanşalyqty aqy tölenıp jatyr. Bızde osy äleumettık tölemderdı qaita esepteu kerek dep oilaimyn. Onyŋ kölemın arttyru kerek, söz joq. Tūtynuşylyq sebetke bailanysty da bız 43-aq tauar bar. Reseidıŋ özınde 150 tauar bekıtılgen. Europa memleketterınde 250 tauardan bastalyp, 600-700 tauarǧa deiın barady. Osy tūrǧydan kelgen kezde bızde soŋǧy ret tūtynuşylyq sebet 43 tauar bolyp bekıtılgen. Onyŋ özı 2006 jyly. Odan berı qanşa jyl öttı. Nege bız onyŋ kölemın arttyrmaimyz? Sondai-aq eŋ tömengı künkörıs şegı 37 myŋ dep körsetılgen. Ūlttyq ekonomika ministrlıgı men Taǧamtanu akademiiasy keltırgen kestede adam künıne üş uaqyt bükıl därumenderımen jetkılıktı tamaǧyn alyp, jei alady dep keltıredı. Bıraq bız bılemız ol 37 myŋ teŋgenı 30 künge böletın bolatyn bolsaŋyz, künıne qanşa teŋge bolatynyn. Ondai aqşaǧa sız bır asyŋyzdy da alyp ışe almaisyz ǧoi. Al jol şyǧyndaryŋyz bar, basqa şyǧyndar bar, demek eŋ tömengı künkörıs şegı dūrys esptelıp tūrǧan joq. Auruyn jasyrǧan öledı deidı ǧoi. Bızge osy tūrǧyda atalǧan mäselenı qaita qarau qajet. Ärine, bız Europadaǧydai tölem jasai almaimyz. Ol tüsınıktı, bıraq osy tölemderdıŋ kölemın qanşalyqty ösıruge bolady jäne qalai ösıruge bolady? Zeinetaqynyŋ eŋ tömengı kölemın qalai ösıruge bolady? Osy mäseleler qazır uaqytta özektı dep oilaimyn.
Saparbai Jubaev, ekonomist:
– Äleumettık masyldyq tereŋdei bastaǧan tärızdı?!
– Būl endı anyqtalǧan närse ǧoi. Jalpy masyldyq ol äleumettık oqiǧa. Sebebı memlekettıŋ beretın järdemın kütıp otyratyn adamdar bar. Eŋbek etse bolady, bıraq olai etpeidı. Jūmys ıstep, tapqan qarjysynan görı atasynyŋ zeinetaqysyn ia bolmasa belgılı bır järdemaqyny alyp otyra bergendı abzal köretınder de jeterlık... Mūnyŋ sebepterı köp. Al «mamandyǧym boiynşa jūmys taba almadym», «biznes aşuǧa nesie alu qiyn» deitınderdıkı jäi ǧana syltau. Olar bır-ekı malǧa qarap, ata-äjelerınıŋ zeinetaqylaryna ömır sürıp jürgender. Bıraq mūny jalqaulyq dei almaimyz. Bälkım, qanymyzǧa sıŋıp qalǧan bırdeŋe bar şyǧar. Äsırese, keibır 5 balasy bar azamattar astanadan üi ber dep aiqai şu şyǧaryp jatady. Ärine, ony da tüsınuge bolady. Kez kelgen adam astanadan üilı bolǧysy keledı. Sony öz eŋbegımen, özınıŋ jinaǧan qarjysymen alsa, jön ǧoi. Endı kelıp, memleketke balalarym köp astanadan üi ber deitınderdıkı masyldyqtyŋ bır türı.
– Endı osy tūrǧyda bızdıŋ qoǧam masyldyq pen mūqtajdyqty aiyra almai jür me?
– Aiyru öte oŋai. 2012 jyly jergılıktı bilıktıŋ maŋyzyn arttyru turaly tūjyrymdama qabyldanǧan. Onda jergılıktı bilıktıŋ eŋbekke jaramdy adamdardy eŋbekpen qamtamasyz etu mäselesı qaralǧan. Sebebı jergılıktı biudjettıŋ tabysy sol jerdegı adamdardyŋ jūmysymen bailanysty. Öitkenı biudjettıŋ tabysyna tek qana jeke adamdardyŋ tabys tabuy qosylady. Ol kezde eŋbek etpegen adam bırden bılınıp qalady. Al şyn mūqtaj adamdardy jergılıktı bilık bıledı. Sondyqtan jergılıktı jerde mūqtaj adamdar men masyl adamdardyŋ aiyrmaşylyǧyn anyqtau mäselesı jergılıktı bilıkke tiesılı.
– Masyldyq «jasaryp» bara jatqan joq pa? Oǧan ne sebep?
– Endı būl barlyq kezde bolǧan. Keŋes däuırınde körşı Belaruste boldy, estuımşe älı de bar. Ol kezde bärı jūmys ısteitın. Qazır şe? Qazır jastar zaŋger bolyp ıster edım nemese ekonomist bolǧan edım, bıraq qazır jūmysym joq dese ony masylsyŋ deimız. Mūnyŋ özı dūrys emes. Bıraq jastar eŋbek bölımıne bardym, tırkeude tūrmyn dep özın aqtap aluy da mümkın.
– Masyldyqpen kürestı kımderden jäne qalai bastaǧanymyz jön?
– Statistikaǧa süiensek, elımızde järdemaqyǧa mūqtaj 1.2 mln adam bar. Qalǧan 18 mln adamnyŋ 9 mln-y jūmys ısteidı. Olar qazır öz eŋbegımen tabys tauyp otyr. Jalpy 18 mln halyqtyŋ tabysyn köbeitıp, 1.2 mln mūqtaj adamdarǧa järdem berudı ūiymdastyruymyz kerek. Būl öte kürdelı mäsele. Jaŋa men aitqandai, bız Europa elderındegı siiaqty ömır süruge jetkılıktı järdem beretın därejede emespız. Öitkenı ailyǧymyz 60-aq myŋ. Būl ömır süruge jetpeidı. Bıraq sen eŋbek etetın, 150-200 myŋ alatyn jerge baryp, jūmys ıste. Oi jetpeidı degennen görı, äreket jasa. Qarauyldyq emes biznesıŋdı örkendet. Sondai närselerge qarauymyz kerek. Al endı Europadaǧy mysaldardyŋ barlyǧy uaqytşa. Endı bız damuşy memleketpız ǧoi. Örkeniettı memleketterdıkındei masyldyqty joiatyn ädıs, modul qalyptastyryp ülgergen joqpyz. Mysaly, men Türkiia modelın ūsynuşy edım. Olar bızden bır jarym ese däulettırek. Sonyŋ özınde Türkiia bilıgınıŋ eŋbek etpegen adamdarǧa järdem beruı öte qiyn.
– Sızdıŋ tüsınıgıŋızde äleumettık masyldyq degenımız ne?
– Soŋǧy kezderı şendıler tarapynan «masyldyq» jaily köp aitylyp jür. Äsırese, ötken jyly būl taqyryp jiı qozǧaldy. Jalpy menıŋ tüsınıgımde masyldyq degenımız – azamattardyŋ eŋbek etpeitın, tıptı eŋbek etkısı de kelmeitın bölıgı. Ükımet menı qamtamasyz etuı kerek deitınder... Bıraq bızdıŋ qoǧamda masyldyqtan görı mūqtajdyq basym. Öitkenı jūmyssyzdyq 12%-dan asyp jyǧylady. Bıraq bızdıŋ qoǧamymyzda ondai mäsele joq emes. Masyldyqty körsetetın, ädeiı janjal şyǧarǧysy keletın adamdar baiqalyp qalady. Al jūmys ıstegısı keletın, bıraq jūmys tappai jürgen adamǧa bız qalai masylsyŋ dep aitamyz?! Mıne, osyndai mäsele. Sondyqtan qazırgı uaqytta qiyn jaǧdaida jürgen otbasylar sany köbırek.
– Ükımet «beremın» dep bärın jaman üiretıp alǧan joq pa?
– Joq, qaita arnauly äleumettık tölemderdıŋ kölemı öte az. Sebebı qoǧam äleumettık kömekke mūqtaj. Bız arnauly äleumettık tölemder taǧaiyndap jatyrmyz, bıraq ol mülde jetpeidı. Mäselen, Europada jūmyssyz adamǧa joq degen künnıŋ özınde 600 evro tölenedı. Al jūmys ıstep jürgen adam aiyna 800 evro tabady. Endı oilap körıŋız jūmys ısteitın adam aradaǧy 200 evro üşın ter töguım kerek pe, deuı mümkın. Söitıp ol adam masyldyqqa bet būrady. Mıne, masyldyqtyŋ bolu-bolmauy äleumettık tölemderge bailanysty.
– Masyldyqty joiu mäselesınde qai elder bızge ülgı bola alady?
– Ötken pandemiia kezeŋınde 42 500 teŋge tölendı. Bıraq būl az ba, köp pe? Menıŋ tüsınıgımde būl äldeqaida az. Al qazır jūmyssyz jürgen adamdarǧa qanşalyqty aqy tölenıp jatyr. Bızde osy äleumettık tölemderdı qaita esepteu kerek dep oilaimyn. Onyŋ kölemın arttyru kerek, söz joq. Tūtynuşylyq sebetke bailanysty da bız 43-aq tauar bar. Reseidıŋ özınde 150 tauar bekıtılgen. Europa memleketterınde 250 tauardan bastalyp, 600-700 tauarǧa deiın barady. Osy tūrǧydan kelgen kezde bızde soŋǧy ret tūtynuşylyq sebet 43 tauar bolyp bekıtılgen. Onyŋ özı 2006 jyly. Odan berı qanşa jyl öttı. Nege bız onyŋ kölemın arttyrmaimyz? Sondai-aq eŋ tömengı künkörıs şegı 37 myŋ dep körsetılgen. Ūlttyq ekonomika ministrlıgı men Taǧamtanu akademiiasy keltırgen kestede adam künıne üş uaqyt bükıl därumenderımen jetkılıktı tamaǧyn alyp, jei alady dep keltıredı. Bıraq bız bılemız ol 37 myŋ teŋgenı 30 künge böletın bolatyn bolsaŋyz, künıne qanşa teŋge bolatynyn. Ondai aqşaǧa sız bır asyŋyzdy da alyp ışe almaisyz ǧoi. Al jol şyǧyndaryŋyz bar, basqa şyǧyndar bar, demek eŋ tömengı künkörıs şegı dūrys esptelıp tūrǧan joq. Auruyn jasyrǧan öledı deidı ǧoi. Bızge osy tūrǧyda atalǧan mäselenı qaita qarau qajet. Ärine, bız Europadaǧydai tölem jasai almaimyz. Ol tüsınıktı, bıraq osy tölemderdıŋ kölemın qanşalyqty ösıruge bolady jäne qalai ösıruge bolady? Zeinetaqynyŋ eŋ tömengı kölemın qalai ösıruge bolady? Osy mäseleler qazır uaqytta özektı dep oilaimyn.
Saparbai Jubaev, ekonomist:
– Äleumettık masyldyq tereŋdei bastaǧan tärızdı?!
– Būl endı anyqtalǧan närse ǧoi. Jalpy masyldyq ol äleumettık oqiǧa. Sebebı memlekettıŋ beretın järdemın kütıp otyratyn adamdar bar. Eŋbek etse bolady, bıraq olai etpeidı. Jūmys ıstep, tapqan qarjysynan görı atasynyŋ zeinetaqysyn ia bolmasa belgılı bır järdemaqyny alyp otyra bergendı abzal köretınder de jeterlık... Mūnyŋ sebepterı köp. Al «mamandyǧym boiynşa jūmys taba almadym», «biznes aşuǧa nesie alu qiyn» deitınderdıkı jäi ǧana syltau. Olar bır-ekı malǧa qarap, ata-äjelerınıŋ zeinetaqylaryna ömır sürıp jürgender. Bıraq mūny jalqaulyq dei almaimyz. Bälkım, qanymyzǧa sıŋıp qalǧan bırdeŋe bar şyǧar. Äsırese, keibır 5 balasy bar azamattar astanadan üi ber dep aiqai şu şyǧaryp jatady. Ärine, ony da tüsınuge bolady. Kez kelgen adam astanadan üilı bolǧysy keledı. Sony öz eŋbegımen, özınıŋ jinaǧan qarjysymen alsa, jön ǧoi. Endı kelıp, memleketke balalarym köp astanadan üi ber deitınderdıkı masyldyqtyŋ bır türı.
– Endı osy tūrǧyda bızdıŋ qoǧam masyldyq pen mūqtajdyqty aiyra almai jür me?
– Aiyru öte oŋai. 2012 jyly jergılıktı bilıktıŋ maŋyzyn arttyru turaly tūjyrymdama qabyldanǧan. Onda jergılıktı bilıktıŋ eŋbekke jaramdy adamdardy eŋbekpen qamtamasyz etu mäselesı qaralǧan. Sebebı jergılıktı biudjettıŋ tabysy sol jerdegı adamdardyŋ jūmysymen bailanysty. Öitkenı biudjettıŋ tabysyna tek qana jeke adamdardyŋ tabys tabuy qosylady. Ol kezde eŋbek etpegen adam bırden bılınıp qalady. Al şyn mūqtaj adamdardy jergılıktı bilık bıledı. Sondyqtan jergılıktı jerde mūqtaj adamdar men masyl adamdardyŋ aiyrmaşylyǧyn anyqtau mäselesı jergılıktı bilıkke tiesılı.
– Masyldyq «jasaryp» bara jatqan joq pa? Oǧan ne sebep?
– Endı būl barlyq kezde bolǧan. Keŋes däuırınde körşı Belaruste boldy, estuımşe älı de bar. Ol kezde bärı jūmys ısteitın. Qazır şe? Qazır jastar zaŋger bolyp ıster edım nemese ekonomist bolǧan edım, bıraq qazır jūmysym joq dese ony masylsyŋ deimız. Mūnyŋ özı dūrys emes. Bıraq jastar eŋbek bölımıne bardym, tırkeude tūrmyn dep özın aqtap aluy da mümkın.
– Masyldyqpen kürestı kımderden jäne qalai bastaǧanymyz jön?
– Statistikaǧa süiensek, elımızde järdemaqyǧa mūqtaj 1.2 mln adam bar. Qalǧan 18 mln adamnyŋ 9 mln-y jūmys ısteidı. Olar qazır öz eŋbegımen tabys tauyp otyr. Jalpy 18 mln halyqtyŋ tabysyn köbeitıp, 1.2 mln mūqtaj adamdarǧa järdem berudı ūiymdastyruymyz kerek. Būl öte kürdelı mäsele. Jaŋa men aitqandai, bız Europa elderındegı siiaqty ömır süruge jetkılıktı järdem beretın därejede emespız. Öitkenı ailyǧymyz 60-aq myŋ. Būl ömır süruge jetpeidı. Bıraq sen eŋbek etetın, 150-200 myŋ alatyn jerge baryp, jūmys ıste. Oi jetpeidı degennen görı, äreket jasa. Qarauyldyq emes biznesıŋdı örkendet. Sondai närselerge qarauymyz kerek. Al endı Europadaǧy mysaldardyŋ barlyǧy uaqytşa. Endı bız damuşy memleketpız ǧoi. Örkeniettı memleketterdıkındei masyldyqty joiatyn ädıs, modul qalyptastyryp ülgergen joqpyz. Mysaly, men Türkiia modelın ūsynuşy edım. Olar bızden bır jarym ese däulettırek. Sonyŋ özınde Türkiia bilıgınıŋ eŋbek etpegen adamdarǧa järdem beruı öte qiyn.
Sūhbattasqan Oralbai Myrzaqūlov,
«Adyrna» ūlttyq portaly
