2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. بۇل – شىن مانىندە تاريحي شەشىم بولدى. ۇلت ازاتتىعى جولىندا قىرشىن كەتكەن ۇلىلاردى ۇمىتپاۋ – ۇرپاق بورىشى. ۇلت قايماقتارىن قالقىپ العان سۇم زاماننىڭ زاردابىن زەردەلەۋ ۇلاعاتتى ءىس.
وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى الماتى قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيانىڭ توپ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تالعات قۇلتاەۆپەن سۇحباتتاسىپ كوردى.
– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنان تەك حاباردار عانا ەمەسپىن، سول كوميسسيا قۇرعان جۇمىس توپتارىنىڭ بىرىنە جەتەكشىلىك ەتەمىن. اتالمىش كوميسسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى جارلىعىمەن قۇرىلعان بولاتىن. ارتىنشا بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسىن دۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن ادىسنامالىق كوميسسيا جاساقتالدى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ورتالىق كەڭسەسى نۇر-سۇلتان قالاسىنا ورنىقتى. ونىڭ توراعاسى قر-نىڭ حاتشىسى ق.كوشەرباەۆتىڭ بۇيرىعىمەن رەسپۋبليكادا ون ءبىر جۇمىس توبى ەڭبەك ەتە باستاعان بولاتىن. بيىل بۇل ءىستى ە. كارين مىرزا باسقارۋدا. بۇگىنگى كۇندەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر وبلىس ورتالىعىندا جۇمىس توپتارى وسى سالادا قىزمەت اتقارۋدا. 2021 جىلدىڭ ساۋىرىندە الماتىدا دا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرىندەگىدەي قالا اكىمدىگى جانىنان ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. ونىڭ توراعاسى – قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ە.باباقۇماروۆ ەدى. كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت باۋىرجان جانعۇتتين بولىپ سايلانعان. بىلتىر قالالىق كوميسسيا 9 توپتان تۇراتىن. بيىل كوميسسيا 7 توپ بولىپ قايتا ىقشامدالدى. ونىڭ قۇرامىندا 50-گە جۋىق تاريحشى عالىمدار جۇمىس ىستەۋدە. بۇگىنگى كۇنگە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى قالالىق كوميسسيانىڭ بىرنەشە وتىرىسى وتكىزىلدى. ولاردىڭ بارلىعى، ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى، ونلاين فورماتتا اتقارىلدى. وندا كوميسسيا جۇمىسىنىڭ باستى ماقساتى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ەكەندىگى اتالىپ كەتتى، جۇمىس توبى باسشىلارىمەن سۇقبات بارىسىندا مۇراعات كوزدەرى مەن باسقا دا ماتەريالداردى جيناۋ، زەردەلەۋ بويىنشا نەگىزگى باعىتتار ايقىندالدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى جۇمىس تاسىلدەرى بويىنشا جۇمىس توپتارىنىڭ جەتەكشىلەرى ش.زابيح، م.گۋبايدۋللينا، ا.قۇدايبەرگەنوۆا، ن.الپىسباەۆا، ب.قابدۋشەۆ، گ.نۇرىمبەتوۆا، گ.مۇقانوۆا، ت.قۇلتاەۆ، ز.تولەنوۆا بولىپ تابىلادى.
قالالىق كوميسيانىڭ جۇمىس توپتارى ءارتۇرلى باعىتتا قىزمەت اتقارادى. ماسەلەن، ءبىرىنشى توپ مۇشەلەرى ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاتسيا) جىلدارى شارۋالاردىڭ نارازىلىعى ناتيجەسىندە قازاقستاندا بولعان 372 كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندە سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلىپ كەتكەن جانداردى، سونىمەن بىرگە سوتتان تىس جانە سوت ورگاندارمەن وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقانى مەن جاقتاعانى ءۇشىن رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى.
ەكىنشى توپ، قازاقستانعا كۇشتەپ دەپورتاتسيالانعان حالىقتار مەن ارنايى قونىستاردا جازاسىن وتەگەندەر اراسىندا كەزدەسەتىن رەابيليتاتسيالانباعان قۇربانداردى اقتاۋمەن شۇعىلدانادى.
ءۇشىنشى توپ، كۋلاكتاردى، بايلاردى، جارتىلاي فەودالداردى جانە شارۋالاردى اقتاۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى. وسى ورايدا باي-كۋلاكتارعا بايلانىستى دا سۇراقتار كوپ ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ولاردىڭ اراسىندا دا اقتاۋعا كەلەتىندەرى جانە كەلمەيتىندەرى بار، ءسىرا. كوميسسيا ىشىندە وسى ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى توپ قۇرىلعان. جوعارىدا قويىلعان سۇراققا ناقتى جاۋاپتى سولار بەرەدى.
1916-1930 جىلدارى مەملەكەتتىڭ جازالاۋ اكتسيالارى مەن بيلىكتىڭ ءتۇرلى ساياسي كۇشتەۋ كامپانيالارى جانە اشارشىلىق سالدارىنان قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان بوسقىندار تاريحىن زەردەلەۋ، اقتاۋ پروبلەماسىن زەرتتەۋ كوميسسيامىزدىڭ ءتورت جۇمىس توبىنا تاپسىرىلعان.
بەسىنشى توپ، شارۋالارعا بايلانىستى بولشەۆيكتىك-ستاليندىك ساياسي ناۋقان قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانادى.
التىنشى توپ، نكۆد-نىڭ گۋلاگ-تاعى 26 لاگەرىندە جازاسىن وتەپ، بىراق رەابيليتاتسيالانباعان قازاقستاندىقتاردى، ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن، قۇربانداردى جانە زارداپ شەككەندەردى اقتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى.
جەتىنشى توپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالدىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، حالىقتىڭ، قوعامدىق جانە ساياسي ۇيىمداردىڭ بوي كوتەرۋلەرىنە قاتىسۋشىلاردى، سونىمەن بىرگە قىزمەتتىك، عىلىمي، مادەني جانە باسقا سفەرالاردا وسىنداي يدەيالارى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۋدالاۋلار مەن رەپرەسسيالارعا ۇشىراعان ازاماتتاردى اقتاۋمەن شۇعىلدانادى.
توعىزىنشى توپ، ءداستۇرلى ءدىنباسىلار وكىلدەرىن اقتاۋ ماسەلەلەرىن زەردەلەيدى. ايتا كەتەتىن جايت، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 1991–1993 جىلدارى ءدال وسىنداي كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. وندا دەپورتاتسياعا ۇشىراعان ازاماتتاردى، سودان كەيىن ۇجىمداستىرۋ، يندۋستراليالاندىرۋ جىلدارىندا ءشايىت بولعان جانە 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قىرىلعان ادامداردى اقتاۋ ماسەلەسى تۇرعان ەدى. ال ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ نەگىزگى جۇمىسى – ساياسي قۇربانداردىڭ بارلىعىن تۇپكىلىكتى اقتاۋ بولىپ تابىلادى. ءاربىر توپ ءوز جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرىن رەسپۋبليكالىق وفيس ۇيىمداستىرعان سەمينارلاردا بايانداپ باسقا وڭىردە اتتاس پروبلەمالارمەن اينالىسىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمەن تاجىريبە بولىسۋدە.
ءوزىمىز قىزمەت اتقاراتىن سەگىزىنشى توپ تۋرالى ناقتىراق ايتا كەتەيىك. ءبىزدىڭ توپ الماتى قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيانىڭ 1939-1945 جىلدارى فاشيستىك گەرمانيا، فينليانديا جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە اسكەري تۇتقىندا بولعان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىنداردى، سونداي-اق تۇركىستان لەگيونىندا ۋاقىتشا بولعان قازاقستاندىقتاردى اقتاۋعا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزەدى، قورىتىندى جانە ۇسىنىستار دايىندايدى. ول دەگەنىمىز نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەردىڭ بارلىعى تولىعىمەن اقتالادى دەگەن ءسوز ەمەس. سەبەبى ولاردىڭ ىشىندە ءتۇرلى اسكەري قىلمىس جاساعان ادامدار دا بولعان. ياعني اقتاۋعا جاتپايتىن دا ادامدار بار. ماسەلەن، ايتايىق، 1944 جىلى ەلىمىزگە نەمىس اسكەرلەرىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبلىسىنداعى جىلىوي اۋدانىنا ديۆەرسانتتار تۇسىرىلگەن بولاتىن. ۆەرماحتىڭ ولاردى مۇندا جىبەرگەندەگى باستى جوسپارى – حالىقتى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرۋ بولاتىن. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ولاردىڭ كوبى نكۆد، ياعني ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەلەرىنىڭ قولىنا وزدەرى بەرىلگەن ەدى. بىراق ولاردىڭ ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كۇرەسەمىن دەگەن ادامدار دا بولدى. سونىڭ ءبىرىنىڭ، لاقاپ اتى ءاليحان اعاەۆ دەگەن ادامنىڭ، ويى ءوز رۋلاستارىن كوتەرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن جويۋعا ارەكەت جاساۋ ەدى. شايقاس بارىسىندا ول شەيت بولدى. الايدا، باسقا ارەكەتتەرىن بىلاي قويعاندا، ول جەرگىلىكتى كولحوزدىڭ بريگاديرى بايجان اتاعوزيەۆتىڭ قانىن موينىنا جۇكتەۋى سەبەپتى اقتالۋعا كەلمەيتىن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.
جالپىلاي ايتساق، كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ادام سانى 35 ميلليوننان اسسا، ونىڭ 5 ميلليوننان استامى تۇتقىندا بولعان. ياعني ءاربىر جەتىنشى ادام ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۇتقىنعا تۇسكەن. تۇتقىننان قاشقاندارى، قۇتىلىپ كەتكەندەرى دە بولعان، پارتيزاندارعا قوسىلىپ كەتكەندەرى جانە بار. قايتادان كەڭەس اسكەرىنە قوسىلعاندارى دا بولدى. سولاردىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە قاتىستى سۇراقتار سوعىس اياقتالعاننان كەيىن قويىلا باستاعان. ياعني «سەن قانداي جاعدايدا تۇتقىنعا ءتۇستىڭ، قالاي قۇتىلدىڭ نەمەسە نەمىستەرگە قىزمەت ەتتىڭ بە، مىسالى، تۇركىستان لەگيونىندا سولاردىڭ انتىن قابىلدادىڭ با، سولارمەن بىرگە سوعىستىڭ با؟» دەگەن تەرگەۋلەر جۇرگىزىلگەن. سول سەبەپتى، ءوزىنىڭ كىنالى ەمەستىگىن دالەلدەي الماعان ازاماتتار تۇرمەگە وتىرعىزىلىپ، جازاسىن وتەدى. ولاردىڭ اراسىندا باسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بىراق ارتىنان ۇزاق جىلدارعا اباقتىعا سۇڭگىتىلگەندەرى دە كەزدەسەدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى، تەك قانا قاراعاندى لاگەرىنىڭ وزىنە ءبىر كەزدەرى 2 ميلليوننان اسا ادام وتىرعىزىلعان دەگەن دەرەك بار. سولاردىڭ ءبىراز بولىگىن سوعىس جىلدارى نەمىس تۇتقىنىندا بولعان ازاماتتار قۇرادى.
ءبىز قالالىق كوميسسيا بولعاندىقتان الماتىعا قاتىستى ماتەريالدارعا كوبىرەك كوڭىل بولەمىز. قازىردىڭ وزىندە سوعىس جىلدارى نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن 700-دەي الماتىلىققا بايلانىستى ماتەريالدار تاپتىق. ولار ارقايسىسى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى تۇتقىنعا تۇسكەن. كوبىنىڭ تاعدىرى وتە اۋىر بولعان. كورمەگەن ازاپتارى جوق. ولاردىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسۋىنە سول كەزدەگى كەيبىر پارتيا-سوۆەت جانە اسكەري باسشىلارىنىڭ قاتەلىكتەرى زاردابىن تيگىزگەنىن دە ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قازاقستاندا، ناقتى ايتساق اقمولادا، قۇرىلعان 106 ديۆيزيانىڭ تاعدىرى بۇل سوزىمىزگە ناقتى مىسال بولا الادى. ول جونىندە ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ مۇشەسى، كورنەكتى تاريحشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ق.الداجۇمانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ ءجۇر. 1942 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۋكراينا اۋماعىنداعى سوعىس قيمىلدارىنا باسشىلىق جاساعان قولباسشى س.ك.تيموشەنكو مەن ن.س. حرۋششەۆ ي.ۆ.ستالينگە ءوتىنىپ، شابۋىل جاساۋعا تىلەك بىلدىرگەن. بىراق وعان بىرقاتار كورنەكتى اسكەري قولباسشىلار قارسى بولعان ەدى. دەگەنمەن جوعارى قولباسشى وزدەرىڭ شەشىڭدەر دەگەندەي كەيىپ تانىتقاننان سوڭ تۇبىندە سول شابۋىل اتقارىلادى. وعان باسقا قۇرامالار قاتارىندا قازاقستاندىق ديۆيزيا دا قاتىسىپ قورشاۋدا قالادى. 242 مىڭنان اسا ادام نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. وسىلايشا، تيموشەنكو مەن حرۋششەۆ جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ ناتيجەسىندە، باسقا ءىرى توسقاۋىل كورمەگەن نەمىستەر ستالينگراد تۇبىنەن ءبىر-اق شىعادى.
ءبىزدىڭ تاقىرىپقا بايلانىستى باسا ايتاتىن نارسە – نەمىستەردە قولعا تۇسكەن سولداتتاردى ۇلتىنا قاراي جىكتەپ، كەيىننەن كەڭەس وداعىن باسىپ العان سوڭ ءوز ماقساتىنا قاراي قولدانۋ دەگەن جوسپارمەن قۇرىلعان ارنايى مەكەمە بولعان. سونىڭ قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان تۇركىستان لەگيونىنىڭ ءبىراز بولىگى قازاق جاۋىنگەرلەرى ەدى. ونداي لەگيوندار ورىستاردىڭ، ۋكراينداردىڭ، گرۋزيندەر، ارمياندار مەن كاۆكازدىقتاردىڭ دا اراسىندا بولدى. نەمىستەر ولاردى بەلورۋسسيا، ۋكرايناداعى پارتيزاندار قوزعالىسىنا قارسى كۇرەسكە پايدالانۋعا تىرىستى. ونىڭ قانشالىقتى جۇزەگە اسقانى بەلگىسىز، ءبىز سونى قازىر زەرتتەپ جاتىرمىز. 1944 جىلى نەمىستەر اتالعان لەگيوننىڭ جاۋىنگەرلەرىن وداقتاستاردىڭ اسكەرىنە قارسى سوعىسقا پايدالانۋعا تىرىسقان بولاتىن. ولار سول سوعىسقا قاتىستى دا. بىراق اسا جاقسى دايىندالماعان، ونىڭ ۇستىنە مورالدىق رۋحى جوق لەگيون قىزمەتكەلەرى جەڭىلىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. كەيىننەن بۇلاردىڭ نەگىزگى بولىگى رەپاترياتسيالاندى. 1945 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وداقتاستار كەڭەس وداعىنا 24 مىڭنان اسا قازاق جاۋىنگەرىن قايتارىپ بەردى دەگەن دەرەكتەر بار. ولاردىڭ اراسىندا الماتىلىقتاردىڭ دا بولعانى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز سولاردى تاۋىپ، كىنا مولشەرىلەرىن انىقتاۋ، كىناسى جوقتاردى اقتاۋ بولىپ تابىلادى.
سوعىس حالقىمىزعا، ءاربىر وتباسىنا ۇلكەن اۋىرتپالىقتار مەن قايعى-قاسىرەتتەر اكەلدى. جەڭىمپاز اتانىپ كەلگەن ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ اراسىندا جازىقسىز سوتتالىپ تۇرمەگە جابىلعاندار دا جەتىپ ارتىلىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبىرازى نكۆد-نىڭ ارنايى قونىستارىنا سۇڭگىتىلدى. اراسىندا اتىلىپ كەتكەندەرى بولدى. ءوز ۇيلەرىندە تۇرۋعا رۇقسات بەرىلگەندەرى ارنايى كومەنداتۋرالارعا ەسەپكە تۇرعىزىلىپ، ولار سوندا بارىپ تۇراقتى بەلگىلەنىپ تۇراتىن بولعان. سول ەكى ورتادا ءجۇرىپ، كەيىن كوزدەن عايىپ بولىپ جوعالىپ كەتكەندەرى بار. سولاردىڭ ءبارىنىڭ تاعدىرىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، كىناسىزدەرىن اقتاۋ ماسەلەسى بويىنشا ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى جيناپ رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا تاپسىرامىز. ءوز ويىمىزدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاپ دالەلدەۋگە تىرىسامىز. ول ءۇشىن سول كەزدەگى جانە سوعىستان كەيىنگى زاڭداردى الىپ قارايمىز. الماتىلىق كوميسسيا بولعاندىقتان اقتاۋعا بايلانىستى ۇسىنىستارىمىزدى بىزدەن جوعارى تۇرعان رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا جولدايمىز. قالعان دۇنيەلەر كوپشىلىك بولىپ شەشىلەدى.
– جازىقسىز جازاعا ۇشىراعانداردى تولىقتاي اقتاۋعا نە كەدەرگى؟
– قۇجاتتاردىڭ كوبى مۇراعاتتاردىڭ قۇپيا قورلارىندا ساقتالادى. ولاردى قۇپياسىزداندىرۋ مەرزىمى جانە شارتتارى بار. سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 77 جىل بولسا دا ءىىم مەن ۇقك-ءنىڭ قورلارىنداعى كوپ ىستەردە «قۇپيا» دەگەن مورلەر ءالى دە تۇر.
– بۇگىندە كوميسسيانىڭ اتقارعان ىستەرى ناتيجەسىندە قانشا ادام اقتالدى؟ قانداي قۇپيالار اشىلدى؟
– جۇمىس توپتارىندا ادامداردى تىكەلەي اقتاۋ قۇزىرى جوق. ءبىز ارحيۆتەردەن تاپقان ماتەريالداردى كوميسسيا باسشىلارىنا ۇسىنامىز. ولار قارالعان ماتەريالدار بويىنشا ءوز ۇسىنىستارىن رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا ۇسىنادى. ءبىزدىڭ توپ مۇشەلەرى الماتى قالاسى پد مامانداندىرىلعان مۇراعاتىندا (ق.1 جانە ق.10), قازاقستان رەسپۋبليكاسى وما (ق.1146), قازاقستان رەسپۋبليكاسى پا (ق.708) جانە الماتى قالاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا (ق.276) ماتەريالداردى ىزدەستىرىپ تابۋ جانە جيناۋ بويىنشا جۇمىستار اتقاردى. جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى تۇركىستان لەگيونىنىڭ قاتىسۋشىلارى ح.تىنىبەكوۆتىڭ جانە باسقا دا اسكەري تۇتقىنداردىڭ (49 ادام - 46 توم), «وڭالتۋعا جاتپايتىن» تۇلعالاردىڭ (2 212 ادام – 726 ءىس) ىستەرىن، سونداي-اق بۇرىنعى كەڭەستىك اسكەري تۇتقىندارعا فيلتراتسيالىق جانە تروفەيلىك ماتەريالداردى (5 243 ادام – 3 530 ءىس) زەردەلەۋمەن اينالىستى، الماتى قالاسىندا تۋىلعان نەمەسە تاعدىر تالكەگىمەن ءبىزدىڭ قالاعا كەلىپ تۇراقتاعان، وسىندا ءومىر سۇرگەن بۇرىنعى كسرو-نىڭ گەرمانيادان رەپاترياتسيالانعان 500-دەن اسا اسكەري تۇتقىنىنىڭ ساۋالنامالىق دەرەكتەرىن (مۇراعاتتىق ءسۇزۋ ىستەرىن) زەرتتەدى.
قوردالانىپ قولعا جيناقتالعان دەرەكتەر بويىنشا ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى نەمىستەر قۇرعان لەگيوندار قۇرامىندا بولعان، باقىلاۋ جانە تەرگەۋ ىستەرى الماتى قالاسىنىنىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان 186 ادام انىقتالىپ وتىر. ولاردىڭ 79-ى – تۇركىستان لەگيونىندا (تل), 8-ءى – ورىس ازات ەتۋ ارمياسىندا (روا), 12-ءسى – سولتۇستىك-كاۆكاز لەگيونىندا (سكل), 87-ءسى – باسقا اسكەري توپتاردا قىزمەت اتقارعان. ياعني قازاقستانعا قاتىسى بار لەگيونەرلەر تاريحى تەك تۇركىستان لەگيونىمەن عانا شەكتەلىپ قويمايتىنى انىق. سول سەبەپتى ەلىمىزدە ولاردى اقتاۋ جونىندە ماسەلە قوزعالعاندا بىزگە كورشىلەس جاتقان كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ ساياسي سەركەلەرى مازاسىزدانا باستايتىنى دا بەكەر ەمەس. تەكسەرۋ-فيلترلەۋ پۋنكتەرىنەن وتكەن اسكەري تۇتقىندارعا تولتىرىلعان كارتوچكالاردان دا كوپتەگەن ماعلۇماتتار تابۋعا بولادى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ فيلتراتسيادان وتكەننەن كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. الماتى ارحيۆتەرىنەن ولار تۋرالى دەرەكتەر تابىلمادى.
ەندى «تۇپكىلىكتى اقتاۋ» دەگەن ءسوز تىركەسىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ توپتىڭ جۇمىسىنا قاتىسى بار جاقتارىنا توقتالىپ كەتەيىك. قالىڭ كوپشىلىكتى قوزعاماي-اق قويايىن، تىپتەن كەيبىر ارىپتەستەرىمىزدىڭ وزىندە سوعىس جىلدارى نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەردىڭ بارلىعى تولىعىمەن اقتالادى ەكەن دەگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان كورىنەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ولاردىڭ ىشىندە ءتۇرلى اسكەري قىلمىس جاساعاندار دا بولعان. ياعني اقتاۋعا جاتپايتىن دا ادامدار بار. ماسەلەن، ايتايىق، الماتى قالاسى پد مامانداندىرىلعان مۇراعاتىنىڭ ارنايى قورىنداعى تەرگەۋ ىستەرى تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ نەمىستەرگە ادال قىزمەت ەتىپ، تۇتقىنداردىڭ نەگىزگى باسشى ورگانى بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى. سونىمەن بىرگە، سوعىستىڭ سوڭعى كەزىندە ولاردىڭ تۇركىستان ۇلتتىق كەڭەسىن قۇرىپ، ساتقىن ورىس گەنەرالى ا.ۆلاسوۆپەن كەلىسىمگە قول قويعانى، ا.ۆلاسوۆتىڭ روسسيانى ازات ەتۋ حالىقتارى كوميتەتىنە (كونر) كىرگەنى، وسى ورىس كوميتەتىندە تۇركىستان لەگيونىنىڭ وكىلى رەتىندە بۇرىنعى تۇتقىن، نەمىس كاپيتانى جۇمابەك اقبەرگەنوۆتىڭ سوعىس ءبىتىپ، گەرمانيا جەڭىلگەنشە، ا. ۆلاسوۆتى كەڭەس اسكەرلەرى ۇستاعانشا وتىرۋى تەرگەۋ ىسىندە اشىق ايتىلعان. كەيىن ول امەريكاندىقتارعا ءوتىپ، باتىس گەرمانيادا قالىپ قويعان.
سونىمەن بىرگە قۇجاتتاردا تۇركىستان لەگيونى سولداتتارىنىڭ، تىپتەن ونىڭ ءبىرىنشى بوتالونىنداعى 3-ءشى قازاق روتاسىنىڭ ۋكراينانىڭ سۋمى وبلىسىندا پارتيزاندارعا قارسى جازالاۋ وپەراتسياسىنا قاتىسىپ، ۇيلەردى، تۇتاس سەلولاردى ورتەگەنى باياندالعان. وعان قوسا قازاق روتاسىنىڭ كومانديرى ت. جانە باسقالارىنىڭ (اتى-جوندەرىن ۇرپاقتارىنىڭ، جاقىندارىنىڭ بارىن ەسكەرىپ، بەرمەۋدى ءجون كوردىك) كامەلەتكە تولماعان ۋكراين قىزدارىن جاپپاي زورلاعانى دالەلدەنگەن. گلۋحوۆ، يامپول اۋداندارىندا جاۋدان ازات ەتىلگەننەن كەيىن ارنايى كوميسسيا جۇمىس ىستەپ، فاشيستەردىڭ ايۋاندىعى تۋرالى اكت جاسالىپ، تىركەلگەن. تەرگەۋ ىسىندە سول ادامداردىڭ فاميليالارىنا دەيىن بار. مۇنداي قىلمىستاردى تۇركىستان لەگيونەرلەرى قىرىم جاعالاۋىندا، قالماق رەسپۋبليكاسى جەرىندە، بەلورۋسسيادا، ۆارشاۆا كوتەرىلىسى كەزىندە 1944 ج. پولشادا جاپپاي جاساعان. يتاليا، گرەتسيا جەرىندە پارتيزاندارعا قارسى سوعىسقان. سونىمەن بىرگە ستالينگراد شايقاسى كەزىندە، ونان سوڭ سولتۇستىك كاۆكازدا، بەلورۋسسيادا، باسقا دا جەرلەردە كەڭەس ارمياسىنا قارسى سوعىسقان.
ەگەر وسىنداي قىلمىس جاساعان تۇركىستان لەگيونىنىڭ سولداتتارى اقتالاتىن بولسا، جوعارىداعى ايتىلعان فاكتىلەر نيۋرنبەرگ سوتىنىڭ شەشىمدەرىنە سايكەس تىركەلگەن اكتىلەردەن جاپپاي شىعارى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە وسىنداي قىلمىستارى ءۇشىن تۇركىستان لەگيونىنىڭ سولداتتارىنىڭ مەدال، وردەن (كەيبىرى بىرنەشە رەت العان), اسكەري شەن العاندارىنىڭ اتى-جوندەرى تەرگەۋ ىستەرىندە تولىق جازىلعان.
وسىنداي جاعدايدا بۇل «تۇركىستان اسكەري كۇشتەرىنىڭ» سولداتتارىن، جالپى تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ، ونىڭ ءباسپاسوز ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن «مايلاپ-مايلاپ»، ورتا ازيا حالىقتارى مەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەتىپ كورسەتۋ ارەكەتى ەشقانداي زاڭعا دا، اقىلعا دا سيمايدى. ونىڭ ۇستىنە 1944ج. 8-11 ماۋسىمدا ۆەنا قالاسىندا وتكەن تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ 1 كونگرەسىندە گيتلەردەن قۇتتىقتاۋ الىپ، وزدەرى گيتلەرگە ماداقتاۋ جىبەرگەن ونىڭ باسشىسى ۆەلي كايۋم-حان قۋىرشاق مەملەكەت - «تۇركىستان مەملەكەتى» اتىنان كسرو-عا سوعىس جاريالاعانى دا قۇجاتتاردا تۇر./11/ ال بۇل ارەكەت نەمىس تۇتقىنىندا بولىپ، ولارعا قىزمەت ەتكەن قانداستارىمىز بەن جەرلەستەرىمىزدىڭ جاساعان قىلمىستارىن ودان سايىن شيەلەنىستىرە تۇسكەنى انىق. گەرمانيانىڭ قولىمەن تاۋەلسىزدىك الامىز دەگەن «تۇجىرىمنىڭ» ءوزىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟
سوعىستا قولعا تۇكەن تۇتقىنداردى نەمىس فاشيستەرى بارىنشا ءوز پايداسىنا اسىرۋعا تىرىستى. ايتالىق، 1944 جىلى ولار وزدەرى قۇرعان باسقا قۇرامالار سياقتى تۇركىستان لەگيونىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن وداقتاستاردىڭ اسكەرىنە قارسى سوعىسقا پايدالانۋعا تىرىسقان بولاتىن. لەگيونەرلەر سول سوعىسقا قاتىستى دا. بىراق اسا جاقسى دايىندالماعان، ونىڭ ۇستىنە مورالدىق رۋحى جوق تۇركىستاندىقتار جەڭىلىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. كەيىننەن بۇلاردىڭ نەگىزگى بولىگى رەپاترياتسيالاندى. 1945 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وداقتاستار كەڭەس وداعىنا 24 448 قازاق جاۋىنگەرىن قايتارىپ بەردى دەگەن دەرەكتەر بار /12/.
جوعارىدا باياندالعان جايتتارعا تىكەلەي قاتىسى بار كىنالى تۇتقىندار، تۇك پەن تۇس باسشىلارى، اتالمىش قۇرىلىمداردىڭ ءباسپاسوز ورگاندارىنىڭ رەداكتورلارى 1947 ج. 18 ساۋىردە ءارتۇرلى مەرزىمگە سوتتالدى. دەگەنمەن، 1955ج. 17 قىركۇيەكتەگى امنيستيا تۋرالى زاڭعا سايكەس 1955-1956 جج. ولاردىڭ ءبارى بوستاندىققا شىقتى. سوندىقتان مۇنداي تۇتقىنداردىڭ ءىسى اقتاۋعا جاتا ما، جوق پا دەگەن سۇراق مورالدىق تۇرعىدان دا قاراستىرىلۋى كەرەك ەكەنى ايدان انىق. ال شىعىس لەگيوندارىنداعى سوعىس قيمىلدارىنا تىكەلەي قاتىسپاعان جانە كوپتەگەن قۇرىلىس، تەمىرجول، كولىك جانە باسقا دا قوسالقى بولىمشەلەردە قىزمەت ەتكەن ادامدار مەن ەرىكتى كومەكشىلەر-حيۆيلاردى اقتاۋ ماسەلەسى دە ولار جاساعان ءىس-ارەكەتتەردىڭ، قىلمىستاردىڭ اۋىرتپالىق دەڭگەيىنە ساي شەشىلگەنى ءادىل بولارى انىق.
جالپىلاي ايتساق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ارينە تەك شىعىس لەگيونى بويىنشا ماعلۇماتتارمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. ايتالىق، تەك ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ادام سانى 35 ميلليوننان اسسا، ونىڭ 5 ميلليوننان استامى تۇتقىندا بولعان. ياعني ءاربىر جەتىنشى ادام ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى جاۋ اباقتىسىندا وتىرعان. ولاردىڭ اراسىندا سول جەردە ءشايت بولعاندارى، تۇتقىننان قاشقاندارى، قۇتىلىپ كەتكەندەرى دە بولعان، پارتيزاندارعا قوسىلىپ كەتكەندەرى جانە بار. قايتادان كەڭەس اسكەرىنە قوسىلعاندارى دا بولدى. ءوزىنىڭ كىنالى ەمەستىگىن دالەلدەي الماعان ازاماتتار تۇرمەگە وتىرعىزىلىپ، جازاسىن وتەدى. باسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بىراق ارتىنان ۇزاق جىلدارعا اباقتىعا سۇڭگىتىلگەندەرى دە كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ تاعدىرىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، اق–اراسىن اجىراتىپ، انىقتاپ، ءادىل باعاسن بەرۋ، كىناسىزدەرىن اقتاۋ ءبىزدىڭ بورىشىمىز، ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان مىندەت بولىپ تابىلادى. بولسا دا، قالىڭ كوپشىلىك باستالعان وسى ءبىر ىسكە قولىنان كەلگەنشە كومەكتەرىن بەرىپ، بىلەتىن دۇنيەلەرىن ورتاعا سالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ىزگى نيەتتى يگى باستامانىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەتىنىنە ەشقانداي كۇمان جوق.
— ۇلىلاردىڭ ەسىمىن بۇگىنگى ۇرپاققا دارىپتەۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جولدارىن ۇسىنا الاسىز؟
– ءبىرىنشى كەزەكتە، ولار بويىنشا عىلىمي نەگىزدەلگەن ماقالالار، كىتاپتار جارىق كورىپ، ولار ورتا جانە جوعارى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەندىرىلۋى قاجەت. سونان سوڭ الاشتىقتار تۋرالى قۇجاتتى، دەرەكتى فيلمدەر شىعارىلسا دۇرىس بولادى. سودان كەيى كوركەم سۋرەتتى فيلمدەرگە دە كەزەك جەتەر ەدى. ال ەلىمىزگە ەڭبەگى ەرەكشە سىڭگەن الاشتىقتاردىڭ ەسىمى ەلدى مەكەندەرگە، كوشەلەرگە بەرىلسە قۇبا-قۇپ بولارى انىق.
– جۇمىس بارىسىندا قانداي قيىندىقتار كەزدەستى؟
– ءبىز قازىر الماتى قالاسىندا ورنالاسقان بىرنەشە ارحيۆتە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. بۇرىن قۇپيا بولىپ كەلگەن مۇراعاتتاردىڭ قورىندا جاعىمسىزداۋ، اسىرەسە ديزەرتيرلەرگە جانە ءتىرى قالۋدىڭ جولىن، سوعىسقا بارماۋدىڭ جاعدايىن جاساعان (ۋكلونيستەرگە) ادامدارعا قاتىستى، ماتەريالدار تىم كوپ ەكەن. ارينە، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك مايدانعا اتتاندىرىلعان. الايدا سوعىستان ءتىرى ورالعاندارىمەن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تاربيە ماقساتىندا ءبىراز «جۇمىستار» جۇرگىزگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ياعني ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك جاعىمسىز، ءوزىن اقتاۋعا تىرىسقان پروتسەدۋرادان ءوتتى دەگەن ءسوز.
وكىنىشكە وراي، زەرتتەۋلەرىمىزدى العا جىلجىتۋعا كومەك بەرەتىن بىزگە قاجەتتى كوپ دەرەكتەر تولىق ەمەس. سەبەبى بىزدەن سوعىسقا اتتانعان كىسىلەردىڭ كوبىسى، اسىرەسە ءوز ۇلتتاستارىمىز، شىنىن ايتۋ كەرەك، ساۋات دەڭگەيى باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندەگى، ال ەداۋى بولىگى ساۋاتى مۇلدەم جوق جاۋىنگەرلەر بولعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى تەك قازاق تىلىندە سويلەگەن، ورىسشا بىلمەگەن. ۇلى ءتىلدى تۇسىنبەگەندىكتەن تىپتەن وزىنە قاتىستى دۇنيەلەردى دە ايتا الماعان، قاعازعا دا تۇسىرمەگەن. ايتالىق، قۇجاتتاردا جاۋىنگەرلەر قاي جەردە تۇتقىنعا تۇسكەن، قانداي لاگەردە وتىرعان دەگەندەي ساۋالدار جاۋاپسىز كەلەدى، تولىق ەمەس. بۇل ءبىر پروبلەما. ەكىنشى پروبلەما، سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى ۋاقىتتا سوۆەت تۇتقىندارى جايلى ماتەريالدار شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنىپ، ماسكەۋگە جيناقتالعانى بەلگىلى. سوندا بارىپ، ولاردى دا قاراۋ كەرەك بولادى-اۋ دەگەن جوسپارلار بار. ماتەريالداردى سالىستىرۋ كەرەك، قاراۋ كەرەك، ءاربىر تۇتقىندا بولعان ازاماتتىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاسقانىن وبەكتيۆتى تۇرعىدا زەردەلەۋىمىز قاجەت.
قورىتا ايتساق، ىستەلەتىن شارۋا شاش ەتەكتەن، وتە كوپ. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەگەن ءسوز بار ەمەس پە. ءبىزدىڭ توپ عالىمدارى اقتايىن دەپ وتىرعان كىسىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ومىردەن وزىپ كەتكەن، بۇل دۇنيەدە جوق ادامدار بولىپ تابىلادى. اتامىز قازاقتا ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى دەگەن ءسوز بار ەمەس پە. وتان ءۇشىن وت كەشسە دە جازىقسىز جازالانىپ، تىپتەن كىناسىز بولسا دا ساتقىن اتانعان، ەلىم دەپ ەڭىرەپ، قازاعىم دەپ قابىرعاسى قايىسقان، بىراق كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولىپ كەتە بارعان ازاماتتارىمىزدى اقتاپ الۋ بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز بولىپ تابىلادى. قالىڭ كوپشىلىك باستالعان وسى ءبىر ىسكە قولىنان كەلگەنشە كومەكتەرىن بەرىپ، بىلەتىن دۇنيەلەرىن ورتاعا سالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ىزگى نيەتتى يگى باستامانىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەتىنىنە ەشقانداي كۇمان جوق.
