Ūlt qaimaqtaryn qalqyp alǧan sūm zamannyŋ zardabyn zerdeleu — ūlaǧatty ıs

2020 jyldyŋ 24 qaraşasynda Memleket Basşysy Qasym-Jomart Toqaev saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau üşın memlekettık komissiia qūru turaly bastama kötergen bolatyn. Būl – şyn mänınde tarihi şeşım boldy. Ūlt azattyǧy jolynda qyrşyn ketken ūlylardy ūmytpau – ūrpaq boryşy. Ūlt qaimaqtaryn qalqyp alǧan sūm zamannyŋ zardabyn zerdeleu ūlaǧatty ıs. Osy taqyryp töŋıregınde «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı Almaty qalasy äkımdıgı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiianyŋ top jetekşısı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Talǧat Qūltaevpen sūhbattasyp kördı. – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiianyŋ jūmysy qalai jürıp jatyr? – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiianyŋ jūmysynan tek habardar ǧana emespın, sol komissiia qūrǧan jūmys toptarynyŋ bırıne jetekşılık etemın. Atalmyş komissiia Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy Jarlyǧymen qūrylǧan bolatyn. Artynşa būl komissiianyŋ jūmysyn dūrys jürgızu üşın ädısnamalyq komissiia jasaqtaldy. Memlekettık komissiianyŋ ortalyq keŋsesı Nūr-Sūltan qalasyna ornyqty. Onyŋ töraǧasy QR-nyŋ hatşysy Q.Köşerbaevtyŋ būiryǧymen respublikada on bır jūmys toby eŋbek ete bastaǧan bolatyn. Biyl būl ıstı E. Karin myrza basqaruda. Bügıngı künderı respublikamyzdyŋ ärbır oblys ortalyǧynda jūmys toptary osy salada qyzmet atqaruda. 2021 jyldyŋ säuırınde Almatyda da respublikanyŋ barlyq öŋırındegıdei qala äkımdıgı janynan saiasi repressiia qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiia qūrylǧan bolatyn. Onyŋ töraǧasy – qala äkımınıŋ orynbasary E.Babaqūmarov edı. Komissiia töraǧasynyŋ orynbasary Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ kafedra meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, dosent Bauyrjan Janǧūttin bolyp sailanǧan. Byltyr qalalyq komissiia 9 toptan tūratyn. Biyl komissiia 7 top bolyp qaita yqşamdaldy. Onyŋ qūramynda 50-ge juyq tarihşy ǧalymdar jūmys ısteude. Bügıngı künge saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı qalalyq komissiianyŋ bırneşe otyrysy ötkızıldı. Olardyŋ barlyǧy, eldegı epidemiologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty, onlain formatta atqaryldy. Onda komissiia jūmysynyŋ basty maqsaty keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädıldıktı qalpyna keltıru ekendıgı atalyp kettı, jūmys toby basşylarymen sūqbat barysynda mūraǧat közderı men basqa da materialdardy jinau, zerdeleu boiynşa negızgı baǧyttar aiqyndaldy. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jönındegı jūmys täsılderı boiynşa jūmys toptarynyŋ jetekşılerı Ş.Zabih, M.Gubaidullina, A.Qūdaibergenova, N.Alpysbaeva, B.Qabduşev, G.Nūrymbetova, G.Mūqanova, T.Qūltaev, Z.Tölenova bolyp tabylady. Qalalyq komisiianyŋ jūmys toptary ärtürlı baǧytta qyzmet atqarady. Mäselen, Bırınşı top müşelerı ūjymdastyru (kollektivizasiia) jyldary şarualardyŋ narazylyǧy nätijesınde Qazaqstanda bolǧan 372 köterılıstı basu kezınde sotsyz jäne tergeusız atylyp ketken jandardy, sonymen bırge sottan tys jäne sot organdarmen osy köterılıske qatysqany men jaqtaǧany üşın repressiiaǧa ūşyraǧandardy aqtau mäselesın qarastyrady. Ekınşı top, Qazaqstanǧa küştep deportasiialanǧan halyqtar men arnaiy qonystarda jazasyn ötegender arasynda kezdesetın reabilitasiialanbaǧan qūrbandardy aqtaumen şūǧyldanady. Üşınşı top, kulaktardy, bailardy, jartylai feodaldardy jäne şarualardy aqtau mäselesın qarastyrady. Osy oraida bai-kulaktarǧa bailanysty da sūraqtar köp ekenın aita ketkenımız jön. Olardyŋ arasynda da aqtauǧa keletınderı jäne kelmeitınderı bar, sırä. Komissiia ışınde osy mäselenı jan-jaqty zertteu üşın arnaiy top qūrylǧan. Joǧaryda qoiylǧan sūraqqa naqty jauapty solar beredı. 1916-1930 jyldary memlekettıŋ jazalau aksiialary men bilıktıŋ türlı saiasi küşteu kampaniialary jäne aşarşylyq saldarynan Qazaqstannan ketuge mäjbür bolǧan bosqyndar tarihyn zerdeleu, aqtau problemasyn zertteu komissiiamyzdyŋ tört jūmys tobyna tapsyrylǧan. Besınşı top, şarualarǧa bailanysty bolşeviktık-stalindık saiasi nauqan qūrbandaryn aqtau mäselesımen şūǧyldanady. Altynşy top, NKVD-nyŋ GULAG-taǧy 26 lagerınde jazasyn ötep, bıraq reabilitasiialanbaǧan qazaqstandyqtardy, intelligensiia ökılderın, qūrbandardy jäne zardap şekkenderdı aqtau jūmystarymen ainalysady. Jetınşı top, Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı men territorialdyq tūtastyǧy üşın küresken, halyqtyŋ, qoǧamdyq jäne saiasi ūiymdardyŋ boi köterulerıne qatysuşylardy, sonymen bırge qyzmettık, ǧylymi, mädeni jäne basqa sferalarda osyndai ideialary üşın memlekettık qudalaular men repressiialarǧa ūşyraǧan azamattardy aqtaumen şūǧyldanady. Toǧyzynşy top, dästürlı dınbasylar ökılderın aqtau mäselelerın zerdeleidı. Aita ketetın jait, elımız täuelsızdık alǧannan keiıngı 1991–1993 jyldary däl osyndai komissiia qūrylǧan bolatyn. Onda deportasiiaǧa ūşyraǧan azamattardy, sodan keiın ūjymdastyru, industralialandyru jyldarynda şäiıt bolǧan jäne 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyqtan qyrylǧan adamdardy aqtau mäselesı tūrǧan edı. Al bızdıŋ komissiianyŋ negızgı jūmysy – saiasi qūrbandardyŋ barlyǧyn tüpkılıktı aqtau bolyp tabylady. Ärbır top öz jūmystarynyŋ negızgı nätijelerın Respublikalyq ofis ūiymdastyrǧan seminarlarda baiandap basqa öŋırde attas problemalarmen ainalysyp jürgen ärıptesterımen täjıribe bölısude. Özımız qyzmet atqaratyn segızınşı top turaly naqtyraq aita keteiık. Bızdıŋ top Almaty qalasy äkımdıgı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiianyŋ 1939-1945 jyldary faşistık Germaniia, Finliandiia jäne basqa da Europa elderınde äskeri tūtqynda bolǧan qazaqstandyq äskeri tūtqyndardy, sondai-aq Türkıstan legionynda uaqytşa bolǧan qazaqstandyqtardy aqtauǧa qatysty zertteu jürgızedı, qorytyndy jäne ūsynystar daiyndaidy. Ol degenımız nemısterdıŋ qolyna tūtqynǧa tüsken jauyngerlerdıŋ barlyǧy tolyǧymen aqtalady degen söz emes. Sebebı olardyŋ ışınde türlı äskeri qylmys jasaǧan adamdar da bolǧan. Iаǧni aqtauǧa jatpaityn da adamdar bar. Mäselen, aitaiyq, 1944 jyly elımızge nemıs äskerlerınıŋ tapsyrmasy boiynşa Gurev (qazırgı Atyrau) oblysyndaǧy Jylyoi audanyna diversanttar tüsırılgen bolatyn. Vermahtyŋ olardy mūnda jıbergendegı basty jospary – halyqty Sovet ökımetıne qarsy köteru bolatyn. Qazaqstanǧa kelgen soŋ olardyŋ köbı NKVD, iaǧni ışkı ıster halyq komissariatynyŋ qyzmetkelerınıŋ qolyna özderı berılgen edı. Bıraq olardyŋ ışınde Keŋes ükımetımen küresemın degen adamdar da boldy. Sonyŋ bırınıŋ, laqap aty Älihan Aǧaev degen adamnyŋ, oiy öz rulastaryn köterıp, Keŋes ükımetın joiuǧa äreket jasau edı. Şaiqas barysynda ol şeit boldy. Alaida, basqa äreketterın bylai qoiǧanda, ol jergılıktı kolhozdyŋ brigadirı Baijan Ataǧozievtıŋ qanyn moinyna jükteuı sebeptı aqtaluǧa kelmeitın boluy kerek dep oilaimyz. Jalpylai aitsaq, Keŋes odaǧy kezınde Ūly Otan soǧysyna qatysqan adam sany 35 millionnan assa, onyŋ 5 millionnan astamy tūtqynda bolǧan. Iаǧni ärbır jetınşı adam türlı jaǧdailarǧa bailanysty tūtqynǧa tüsken. Tūtqynnan qaşqandary, qūtylyp ketkenderı de bolǧan, partizandarǧa qosylyp ketkenderı jäne bar. Qaitadan keŋes äskerıne qosylǧandary da boldy. Solardyŋ anyq-qanyǧyn bıluge qatysty sūraqtar soǧys aiaqtalǧannan keiın qoiyla bastaǧan. Iаǧni «sen qandai jaǧdaida tūtqynǧa tüstıŋ, qalai qūtyldyŋ nemese nemısterge qyzmet ettıŋ be, mysaly, Türkıstan legionynda solardyŋ antyn qabyldadyŋ ba, solarmen bırge soǧystyŋ ba?» degen tergeuler jürgızılgen. Sol sebeptı, özınıŋ kınälı emestıgın däleldei almaǧan azamattar türmege otyrǧyzylyp, jazasyn ötedı. Olardyŋ arasynda basynda atu jazasyna kesılıp, bıraq artynan ūzaq jyldarǧa abaqtyǧa süŋgıtılgenderı de kezdesedı. Soǧystan keiıngı jyldary, tek qana Qaraǧandy lagerınıŋ özıne bır kezderı 2 millionnan asa adam otyrǧyzylǧan degen derek bar. Solardyŋ bıraz bölıgın soǧys jyldary nemıs tūtqynynda bolǧan azamattar qūrady. Bız qalalyq komissiia bolǧandyqtan Almatyǧa qatysty materialdarǧa köbırek köŋıl bölemız. Qazırdıŋ özınde soǧys jyldary nemısterdıŋ qolyna tüsken 700-dei almatylyqqa bailanysty materialdar taptyq. Olar ärqaisysy türlı jaǧdaiǧa bailanysty tūtqynǧa tüsken. Köbınıŋ taǧdyry öte auyr bolǧan. Körmegen azaptary joq. Olardyŋ osyndai küige tüsuıne sol kezdegı keibır partiia-sovet jäne äskeri basşylarynyŋ qatelıkterı zardabyn tigızgenın de aita ketkenımız jön. Qazaqstanda, naqty aitsaq Aqmolada, qūrylǧan 106 diviziianyŋ taǧdyry būl sözımızge naqty mysal bola alady. Ol jönınde bızdıŋ tobymyzdyŋ müşesı, körnektı tarihşylarymyzdyŋ bırı Q.Aldajūmanov öz eŋbekterınde jazyp jür. 1942 jyldyŋ mamyr aiynda Ukraina aumaǧyndaǧy soǧys qimyldaryna basşylyq jasaǧan qolbasşy S.K.Timoşenko men N.S. Hruşev İ.V.Stalinge ötınıp, şabuyl jasauǧa tılek bıldırgen. Bıraq oǧan bırqatar körnektı äskeri qolbasşylar qarsy bolǧan edı. Degenmen Joǧary qolbasşy özderıŋ şeşıŋder degendei keiıp tanytqannan soŋ tübınde sol şabuyl atqarylady. Oǧan basqa qūramalar qatarynda qazaqstandyq diviziia da qatysyp qorşauda qalady. 242 myŋnan asa adam nemısterdıŋ qolyna tūtqynǧa tüsedı. Osylaişa, Timoşenko men Hruşev jıbergen qatelıktıŋ nätijesınde, basqa ırı tosqauyl körmegen nemıster Stalingrad tübınen bır-aq şyǧady. Bızdıŋ taqyrypqa bailanysty basa aitatyn närse – nemısterde qolǧa tüsken soldattardy ūltyna qarai jıktep, keiınnen Keŋes odaǧyn basyp alǧan soŋ öz maqsatyna qarai qoldanu degen josparmen qūrylǧan arnaiy mekeme bolǧan. Sonyŋ qyzmetınıŋ arqasynda qūrylǧan Türkıstan legionynyŋ bıraz bölıgı qazaq jauyngerlerı edı. Ondai legiondar orystardyŋ, ukraindardyŋ, gruzinder, armiandar men kavkazdyqtardyŋ da arasynda boldy. Nemıster olardy Belorussiia, Ukrainadaǧy partizandar qozǧalysyna qarsy küreske paidalanuǧa tyrysty. Onyŋ qanşalyqty jüzege asqany belgısız, bız sony qazır zerttep jatyrmyz. 1944 jyly nemıster atalǧan legionnyŋ jauyngerlerın odaqtastardyŋ äskerıne qarsy soǧysqa paidalanuǧa tyrysqan bolatyn. Olar sol soǧysqa qatysty da. Bıraq asa jaqsy daiyndalmaǧan, onyŋ üstıne moraldyq ruhy joq legion qyzmetkelerı jeŋılıp tūtqynǧa tüsedı. Keiınnen būlardyŋ negızgı bölıgı repatriasiialandy. 1945 jyldyŋ jeltoqsan aiynda odaqtastar Keŋes odaǧyna 24 myŋnan asa qazaq jauyngerın qaitaryp berdı degen derekter bar. Olardyŋ arasynda almatylyqtardyŋ da bolǧany eş kümän tudyrmaidy. Bızdıŋ basty maqsatymyz solardy tauyp, kınä mölşerılerın anyqtau, kınäsı joqtardy aqtau bolyp tabylady. Soǧys halqymyzǧa, ärbır otbasyna ülken auyrtpalyqtar men qaiǧy-qasıretter äkeldı. Jeŋımpaz atanyp kelgen elımızdıŋ azamattarynyŋ arasynda jazyqsyz sottalyp türmege jabylǧandar da jetıp artylyp jatty. Olardyŋ bırazy NKVD-nyŋ arnaiy qonystaryna süŋgıtıldı. Arasynda atylyp ketkenderı boldy. Öz üilerınde tūruǧa rūqsat berılgenderı arnaiy komendaturalarǧa esepke tūrǧyzylyp, olar sonda baryp tūraqty belgılenıp tūratyn bolǧan. Sol ekı ortada jürıp, keiın közden ǧaiyp bolyp joǧalyp ketkenderı bar. Solardyŋ bärınıŋ taǧdyryna jaŋaşa közqaraspen qarap, kınäsızderın aqtau mäselesı boiynşa naqty ūsynystarymyzdy jinap respublikalyq komissiiaǧa tapsyramyz. Öz oiymyzdy būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialap däleldeuge tyrysamyz. Ol üşın sol kezdegı jäne soǧystan keiıngı zaŋdardy alyp qaraimyz. Almatylyq komissiia bolǧandyqtan aqtauǧa bailanysty ūsynystarymyzdy bızden joǧary tūrǧan respublikalyq komissiiaǧa joldaimyz. Qalǧan dünieler köpşılık bolyp şeşıledı. – Jazyqsyz jazaǧa ūşyraǧandardy tolyqtai aqtauǧa ne kedergı? – Qūjattardyŋ köbı mūraǧattardyŋ qūpiia qorlarynda saqtalady. Olardy qūpiiasyzdandyru merzımı jäne şarttary bar. Soǧystyŋ aiaqtalǧanyna 77 jyl bolsa da IIM men ŪQK-nıŋ qorlaryndaǧy köp ısterde «qūpiia» degen mörler älı de tūr. – Bügınde komissiianyŋ atqarǧan ısterı nätijesınde qanşa adam aqtaldy? Qandai qūpiialar aşyldy? – Jūmys toptarynda adamdardy tıkelei aqtau qūzyry joq. Bız arhivterden tapqan materialdardy Komissiia basşylaryna ūsynamyz. Olar qaralǧan materialdar boiynşa öz ūsynystaryn respublikalyq komissiiaǧa ūsynady. Bızdıŋ top müşelerı Almaty qalasy PD mamandandyrylǧan mūraǧatynda (Q.1 jäne Q.10), Qazaqstan Respublikasy OMA (Q.1146), Qazaqstan Respublikasy PA (Q.708) jäne Almaty qalasynyŋ ortalyq memlekettık mūraǧatynda (Q.276) materialdardy ızdestırıp tabu jäne jinau boiynşa jūmystar atqardy. Jūmys tobynyŋ müşelerı Türkıstan legionynyŋ qatysuşylary H.Tynybekovtyŋ jäne basqa da äskeri tūtqyndardyŋ (49 adam - 46 tom), «oŋaltuǧa jatpaityn» tūlǧalardyŋ (2 212 adam – 726 ıs) ısterın, sondai-aq būrynǧy keŋestık äskeri tūtqyndarǧa filtrasiialyq jäne trofeilık materialdardy (5 243 adam – 3 530 ıs) zerdeleumen ainalysty, Almaty qalasynda tuylǧan nemese taǧdyr tälkegımen bızdıŋ qalaǧa kelıp tūraqtaǧan, osynda ömır sürgen būrynǧy KSRO-nyŋ Germaniiadan repatriiasiialanǧan 500-den asa äskeri tūtqynynyŋ saualnamalyq derekterın (mūraǧattyq süzu ısterın) zerttedı. Qordalanyp qolǧa jinaqtalǧan derekter boiynşa Ūly Otan soǧysy jyldary nemıster qūrǧan legiondar qūramynda bolǧan, baqylau jäne tergeu ısterı Almaty qalasynynyŋ mūraǧattarynda saqtalǧan 186 adam anyqtalyp otyr. Olardyŋ 79-y – Türkıstan legionynda (TL), 8-ı – Orys azat etu armiiasynda (ROA), 12-sı – Soltüstık-Kavkaz legionynda (SKL), 87-sı – basqa äskeri toptarda qyzmet atqarǧan. Iаǧni Qazaqstanǧa qatysy bar legionerler tarihy tek Türkıstan legionymen ǧana şektelıp qoimaityny anyq. Sol sebeptı elımızde olardy aqtau jönınde mäsele qozǧalǧanda bızge körşıles jatqan keibır memleketterdıŋ saiasi serkelerı mazasyzdana bastaityny da beker emes. Tekseru-filtrleu punkterınen ötken äskeri tūtqyndarǧa toltyrylǧan kartochkalardan da köptegen maǧlūmattar tabuǧa bolady. Ökınışke orai, olardyŋ filtrasiiadan ötkennen keiıngı taǧdyry belgısız. Almaty arhivterınen olar turaly derekter tabylmady. Endı «tüpkılıktı aqtau» degen söz tırkesıne bailanysty bızdıŋ toptyŋ jūmysyna qatysy bar jaqtaryna toqtalyp keteiık. Qalyŋ köpşılıktı qozǧamai-aq qoiaiyn, tıpten keibır ärıptesterımızdıŋ özınde soǧys jyldary nemısterdıŋ qolyna tūtqynǧa tüsken jauyngerlerdıŋ barlyǧy tolyǧymen aqtalady eken degen jaŋsaq pıkır qalyptasqan körınedı. Bızdıŋ oiymyzşa, olai boluy mümkın emes. Sebebı olardyŋ ışınde türlı äskeri qylmys jasaǧandar da bolǧan. Iаǧni aqtauǧa jatpaityn da adamdar bar. Mäselen, aitaiyq, Almaty qalasy PD mamandandyrylǧan mūraǧatynyŋ arnaiy qoryndaǧy tergeu ısterı Türkıstan Ūlttyq komitetınıŋ nemısterge adal qyzmet etıp, tūtqyndardyŋ negızgı basşy organy bolǧanyn aiqyn däleldeidı. Sonymen bırge, soǧystyŋ soŋǧy kezınde olardyŋ Türkıstan ūlttyq keŋesın qūryp, satqyn orys generaly A.Vlasovpen kelısımge qol qoiǧany, A.Vlasovtyŋ Rossiiany azat etu halyqtary komitetıne (KONR) kırgenı, osy orys komitetınde Türkıstan legionynyŋ ökılı retınde būrynǧy tūtqyn, nemıs kapitany Jūmabek Aqbergenovtıŋ soǧys bıtıp, Germaniia jeŋılgenşe, A. Vlasovty keŋes äskerlerı ūstaǧanşa otyruy tergeu ısınde aşyq aitylǧan. Keiın ol amerikandyqtarǧa ötıp, batys Germaniiada qalyp qoiǧan. Sonymen bırge qūjattarda Türkıstan legiony soldattarynyŋ, tıpten onyŋ bırınşı botalonyndaǧy 3-şı qazaq rotasynyŋ Ukrainanyŋ Sumy oblysynda partizandarǧa qarsy jazalau operasiiasyna qatysyp, üilerdı, tūtas selolardy örtegenı baiandalǧan. Oǧan qosa qazaq rotasynyŋ komandirı T. jäne basqalarynyŋ (aty-jönderın ūrpaqtarynyŋ, jaqyndarynyŋ baryn eskerıp, bermeudı jön kördık) kämeletke tolmaǧan ukrain qyzdaryn jappai zorlaǧany däleldengen. Gluhov, Iаmpol audandarynda jaudan azat etılgennen keiın arnaiy komissiia jūmys ıstep, faşisterdıŋ aiuandyǧy turaly akt jasalyp, tırkelgen. Tergeu ısınde sol adamdardyŋ familiialaryna deiın bar. Mūndai qylmystardy Türkıstan legionerlerı Qyrym jaǧalauynda, Qalmaq respublikasy jerınde, Belorussiiada, Varşava köterılısı kezınde 1944 j. Polşada jappai jasaǧan. İtaliia, Gresiia jerınde partizandarǧa qarsy soǧysqan. Sonymen bırge Stalingrad şaiqasy kezınde, onan soŋ Soltüstık Kavkazda, Belorussiiada, basqa da jerlerde Keŋes Armiiasyna qarsy soǧysqan. Eger osyndai qylmys jasaǧan Türkıstan legionynyŋ soldattary aqtalatyn bolsa, joǧarydaǧy aitylǧan faktıler Niurnberg sotynyŋ şeşımderıne säikes tırkelgen aktılerden jappai şyǧary sözsız. Onyŋ üstıne osyndai qylmystary üşın Türkıstan legionynyŋ soldattarynyŋ medal, orden (keibırı bırneşe ret alǧan), äskeri şen alǧandarynyŋ aty-jönderı tergeu ısterınde tolyq jazylǧan. Osyndai jaǧdaida būl «Türkıstan äskeri küşterınıŋ» soldattaryn, jalpy Türkıstan ūlttyq komitetınıŋ, onyŋ baspasöz organdarynyŋ jūmysyn «mailap-mailap», Orta Aziia halyqtary men qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ qūramdas bölıgı etıp körsetu äreketı eşqandai zaŋǧa da, aqylǧa da simaidy. Onyŋ üstıne 1944j. 8-11 mausymda Vena qalasynda ötken Türkıstan Ūlttyq komitetınıŋ 1 kongresınde Gitlerden qūttyqtau alyp, özderı Gitlerge madaqtau jıbergen onyŋ basşysy Veli Kaium-han quyrşaq memleket - «Türkıstan memleketı» atynan KSRO-ǧa soǧys jariialaǧany da qūjattarda tūr./11/ Al būl äreket nemıs tūtqynynda bolyp, olarǧa qyzmet etken qandastarymyz ben jerlesterımızdıŋ jasaǧan qylmystaryn odan saiyn şielenıstıre tüskenı anyq. Germaniianyŋ qolymen täuelsızdık alamyz degen «tūjyrymnyŋ» özın qalai baǧalauǧa bolady? Soǧysta qolǧa tüken tūtqyndardy nemıs faşisterı barynşa öz paidasyna asyruǧa tyrysty. Aitalyq, 1944 jyly olar özderı qūrǧan basqa qūramalar siiaqty Türkıstan legionynyŋ jauyngerlerın odaqtastardyŋ äskerıne qarsy soǧysqa paidalanuǧa tyrysqan bolatyn. Legionerler sol soǧysqa qatysty da. Bıraq asa jaqsy daiyndalmaǧan, onyŋ üstıne moraldyq ruhy joq türkıstandyqtar jeŋılıp tūtqynǧa tüsedı. Keiınnen būlardyŋ negızgı bölıgı repatriasiialandy. 1945 jyldyŋ jeltoqsan aiynda odaqtastar Keŋes odaǧyna 24 448 qazaq jauyngerın qaitaryp berdı degen derekter bar /12/. Joǧaryda baiandalǧan jaittarǧa tıkelei qatysy bar kınälı tūtqyndar, TŪK pen TŪS basşylary, atalmyş qūrylymdardyŋ baspasöz organdarynyŋ redaktorlary 1947 j. 18 säuırde ärtürlı merzımge sottaldy. Degenmen, 1955j. 17 qyrküiektegı amnistiia turaly zaŋǧa säikes 1955-1956 jj. olardyŋ bärı bostandyqqa şyqty. Sondyqtan mūndai tūtqyndardyŋ ısı aqtauǧa jata ma, joq pa degen sūraq moraldyq tūrǧydan da qarastyryluy kerek ekenı aidan anyq. Al Şyǧys legiondaryndaǧy soǧys qimyldaryna tıkelei qatyspaǧan jäne köptegen qūrylys, temırjol, kölık jäne basqa da qosalqy bölımşelerde qyzmet etken adamdar men erıktı kömekşıler-hivilardy aqtau mäselesı de olar jasaǧan ıs-äreketterdıŋ, qylmystardyŋ auyrtpalyq deŋgeiıne sai şeşılgenı ädıl bolary anyq. Jalpylai aitsaq, Ekınşı düniejüzılık soǧys tūtqyndary turaly söz bolǧanda, ärine tek Şyǧys legiony boiynşa maǧlūmattarmen şektelıp qaluǧa bolmaidy. Aitalyq, tek Ūly Otan soǧysyna qatysqan adam sany 35 millionnan assa, onyŋ 5 millionnan astamy tūtqynda bolǧan. Iаǧni ärbır jetınşı adam türlı jaǧdailarǧa bailanysty jau abaqtysynda otyrǧan. Olardyŋ arasynda sol jerde şäit bolǧandary, tūtqynnan qaşqandary, qūtylyp ketkenderı de bolǧan, partizandarǧa qosylyp ketkenderı jäne bar. Qaitadan keŋes äskerıne qosylǧandary da boldy. Özınıŋ kınälı emestıgın däleldei almaǧan azamattar türmege otyrǧyzylyp, jazasyn ötedı. Basynda atu jazasyna kesılıp, bıraq artynan ūzaq jyldarǧa abaqtyǧa süŋgıtılgenderı de kezdesedı. Solardyŋ bärınıŋ taǧdyryna jaŋaşa közqaraspen qarap, aq–arasyn ajyratyp, anyqtap, ädıl baǧasn beru, kınäsızderın aqtau bızdıŋ boryşymyz, bızdıŋ aldymyzda tūrǧan mındet bolyp tabylady. Bolsa da, qalyŋ köpşılık bastalǧan osy bır ıske qolynan kelgenşe kömekterın berıp, bıletın dünielerın ortaǧa salsa nūr üstıne nūr bolar edı. Izgı niettı igı bastamanyŋ közdegen maqsatyna jetetınıne eşqandai kümän joq. — Ūlylardyŋ esımın bügıngı ūrpaqqa därıpteudıŋ qandai tiımdı joldaryn ūsyna alasyz? – Bırınşı kezekte, olar boiynşa ǧylymi negızdelgen maqalalar, kıtaptar jaryq körıp, olar orta jäne joǧary mektep oqulyqtaryna endırıluı qajet. Sonan soŋ alaştyqtar turaly qūjatty, derektı filmder şyǧarylsa dūrys bolady. Sodan keiı körkem surettı filmderge de kezek jeter edı. Al Elımızge eŋbegı erekşe sıŋgen Alaştyqtardyŋ esımı eldı mekenderge, köşelerge berılse qūba-qūp bolary anyq. – Jūmys barysynda qandai qiyndyqtar kezdestı? – Bız qazır Almaty qalasynda ornalasqan bırneşe arhivte jūmys ıstep jatyrmyz. Būryn qūpiia bolyp kelgen mūraǧattardyŋ qorynda jaǧymsyzdau, äsırese dizertirlerge jäne tırı qaludyŋ jolyn, soǧysqa barmaudyŋ jaǧdaiyn jasaǧan (uklonisterge) adamdarǧa qatysty, materialdar tym köp eken. Ärine, olardyŋ barlyǧy derlık maidanǧa attandyrylǧan. Alaida soǧystan tırı oralǧandarymen ışkı ıster organdarynyŋ qyzmetkerlerı tärbie maqsatynda bıraz «jūmystar» jürgızgenı aitpasa da tüsınıktı. Iаǧni olardyŋ barlyǧy derlık jaǧymsyz, özın aqtauǧa tyrysqan proseduradan öttı degen söz. Ökınışke orai, zertteulerımızdı alǧa jyljytuǧa kömek beretın bızge qajettı köp derekter tolyq emes. Sebebı bızden soǧysqa attanǧan kısılerdıŋ köbısı, äsırese öz ūlttastarymyz, şynyn aitu kerek, sauat deŋgeiı bastauyş mektep kölemındegı, al edäuı bölıgı sauaty müldem joq jauyngerler bolǧan. Olardyŋ köpşılıgı tek qazaq tılınde söilegen, orysşa bılmegen. Ūly tıldı tüsınbegendıkten tıpten özıne qatysty dünielerdı de aita almaǧan, qaǧazǧa da tüsırmegen. Aitalyq, qūjattarda jauyngerler qai jerde tūtqynǧa tüsken, qandai lagerde otyrǧan degendei saualdar jauapsyz keledı, tolyq emes. Būl bır problema. Ekınşı problema, soǧys bıtkennen keiıngı uaqytta sovet tūtqyndary jaily materialdar şeteldık arhivterden alynyp, Mäskeuge jinaqtalǧany belgılı. Sonda baryp, olardy da qarau kerek bolady-au degen josparlar bar. Materialdardy salystyru kerek, qarau kerek, ärbır tūtqynda bolǧan azamattyŋ taǧdyry qalai qalyptasqanyn obektivtı tūrǧyda zerdeleuımız qajet. Qoryta aitsaq, ısteletın şarua şaş etekten, öte köp. Jūmyla kötergen jük jeŋıl degen söz bar emes pe. Bızdıŋ top ǧalymdary aqtaiyn dep otyrǧan kısılerdıŋ barlyǧy derlık ömırden ozyp ketken, būl düniede joq adamdar bolyp tabylady. Atamyz qazaqta ölı riza bolmai tırı baiymaidy degen söz bar emes pe. Otan üşın ot keşse de jazyqsyz jazalanyp, tıpten kınäsız bolsa da satqyn atanǧan, elım dep eŋırep, qazaǧym dep qabyrǧasy qaiysqan, bıraq keŋestık ideologiianyŋ qūrbany bolyp kete barǧan azamattarymyzdy aqtap alu būl bızdıŋ azamattyq boryşymyz bolyp tabylady. Qalyŋ köpşılık bastalǧan osy bır ıske qolynan kelgenşe kömekterın berıp, bıletın dünielerın ortaǧa salsa nūr üstıne nūr bolar edı. Izgı niettı igı bastamanyŋ közdegen maqsatyna jetetınıne eşqandai kümän joq.