كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ول ەرەكشەلىكتەر عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ وتىراتىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىمەن، ۇلتتىڭ تاريحىمەن جانە ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. ياعني مەملەكەتتىڭ، ونىڭ قوعامىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ وتىراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار. ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولماسا ۇلتتىڭ مادەنيەتى، ءدىن مەن ءداستۇر، قوعامداعى تۇراقتىلىقتى، رۋحاني تۇتاستىقتى ايقىنداپ وتىراتىن ۇلتتىق بىرەگەيلىك ساقتالمايدى. بۇنىڭ بارلىعى ۇرپاق ساناسىندا ءومىر سۇرەتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ۇعىمعا تىكەلەي تاۋەلدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەپ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ رۋحاني ءومىرىن، بولمىسىن، مادەنيەتىن جالعاستىرىپ، بولاشاعىن ايقىنداپ وتىراتىن جانە مەملەكەت مۇددەسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن، جەكە ادامدى مەملەكەتىمەن، ۇلتتىق بولمىسىمەن بىرىكتىرىپ وتىراتىن دۇنيەلەردى ايتامىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىندا دۇنيەتانىم، انا ءتىلى، ۇلتتىڭ ءدىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، ءدىنى، ۇلتتىق ونەر تۇرلەرى، اتامەكەن، وسى اتامەكەن جەر رۋحىن نەگىزدەپ وتىراتىن اتا كاسىپ تۇرلەرى، ءبىلىم، عىلىم جانە ت.ب. جاتادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىڭ تابيعي ورتاسىنا ساي ءومىر سۇرۋدەگى قول جەتكىزگەن تاجىريبەلەرى مەن يگىلىكتەرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەيمىز.
مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار:رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا، وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قوعامنىڭ ءداستۇرلى بەيبىت جولمەن دامۋىنا قاتىستى بىلاي دەگەن: «ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. رەۆوليۋتسيالار ءداۋىرى ءالى بىتكەن جوق. تەك ونىڭ فورماسى مەن مازمۇنى تۇبەگەيلى وزگەردى.
ءبىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىز بۇلتارتپاس ءبىر اقيقاتقا – ەۆوليۋتسيالىق دامۋ عانا ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە كوزىمىزدى جەتكىزەدى. بۇدان ساباق الا بىلمەسەك، تاعى دا تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا تۇسەمىز. ەندەشە، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ قاعيداسى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جەكە باسىنىڭ دەربەس باعدارىنا اينالۋعا ءتيىس». ۇلت مادەنيەتىنىڭ، مەملەكەتتىڭ دامۋى قاشاندا ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ەۆوليۋتسيالىق جولىمەن جۇزەگە اسىپ وتىرعان. قوعامنىڭ تاريحي جانە الەۋمەتتىك مادەني دامۋ جولىندا مەملەكەت يەسى ۇلت ۇرپاقتىڭ بولاشاعىنا قاجەتتى يگىلىكتەردى قالىپتاستىرىپ وتىرادى. بۇل يگىلىكتەر (جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي) مەملەكەتتىڭ دۇنيەسىنە، ۇلتتىڭ مەنشىگىنە (قازىناسىنا) اينالعان دۇنيەلەر (اتامەكەن، مادەنيەت، تاريح، ءتىل، ءداستۇر، ءدىن جانە ت.ب.) مەملەكەت پەن ۇلت بولمىسىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولى الدىمەنەن قوعام ومىرىندە (حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندە) ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ساقتالىپ وتىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇرپاق بولمىسىنىڭ بويىندا بىرىگۋىنەن شىعادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىنداپ وتىراتىن قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىعى (نەگىزگى قۇبىلىسى مەن كورىنىسى) دەپ تۇسىنگەن ۇرپاق، الاش زيالىلارىنىڭ سوزىمەن ايتساق تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن يمانى دارەجەسىنە كوتەرەدى. ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ اتا دىنىنە قايشى كەلمەيتىندىگىن بىلەدى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، قازىرگى تاڭدا الەمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى ساياسي قۇبىلىستار، اسىرەسە تاستۇردەن تىس قالىپتاسقان ءدىني اعىمدار، ءتۇرلى ءدىني سەكتالار كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ رۋحاني ومىرىندە الدىمەنەن حالىقتىڭ بولمىسىنداعى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جويۋ امالدارىمەن كورىنۋدە.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ حالىق تانىمىندا، اسىرەسە جاستاردىڭ وي ورىسىندە ورىن الۋى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىراتىن تاريحي سانا، تاريحي سانا نەگىزىندە قالىپتاساتىن ۇلتتىق سانا. ۇلتتىق سانا تاريحتى تەگىستەي بىلۋدەن شىعادى. سوندىقتاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز (ۇلتتىق زەردە بيىگىمەن قارايتىن بولساق) ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىندا، ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ويلاۋى نەگىزىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىراتىن نارسەلەر. ۇلتتىڭ رۋحاني مانگە يە ءتول دۇنيەلەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالىپ وتىرۋى ادىمەنەن حالىقتىڭ (ۇرپاقتىڭ) رۋحاني دەڭگەيىنە تاۋەلدى.
ەلىمىزدىڭ تاريحىندا جەرىن، ەلىن جانە ۇلتىنىڭ بولاشاعىن قاتار ويلاعان، وعان جان- جاقتى قىزمەت ەتە بىلگەن زيالىلار قوعام الدىنا قالاي شىققان؟ تاريحتاعى قازاق تۇلعالارىن ارنايى ەشكىم بۇگىنگىدەي وقىتقان جوق. قاراپايىم قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندە اتا-انانىڭ، الەۋمەتتىك ورتانىڭ ىقپالىمەن ۇيرەتىلگەن ۇلتتىق تاربيە، وتكەننىڭ تاعىلىمىن باياندايتىن تاريحي اڭگىمەلەر، ءدىن مەن ۇلت ءداستۇرىن قاتار زەردەلەۋدى ۇيرەتكەن، بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇنەمى بايلانىستى بولاتىندىعىن ۇعىندىرعان ۇلكەندەردىڭ ءتالىم-تاربيەسى نەبىر تالانت يەلەرىن قوعام الدىنا شىعارعان.
قازىرگىدەي ارنايى زاماناۋي ءبىلىم الماي اق ء(بىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بولماسا دا) تاريحتاعى قازاقتىڭ كەز كەلگەن زيالى ادامى، ءتىپتى جاس بالاعا دەيىن مەملەكەتىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەكەندىگىن ەرتە تۇسىنگەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى ەلدىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ بولمىسىمەن قازاق بالاسىنىڭ ەتەنە ارالاسىپ وسۋىندە. وتباسى، قوعام، الەۋمەتتىك ورتا، اۋىل، ەل بولىپ جاستارعا ۇلت يگىدىكتەرى جونىندە دۇرىس باعدار بەرىلۋىندە. قازاق تاريحتا نەبىر قيىندىقتاردى باسىنان وتكىزگەنىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان قول ۇزبەگەن، ۇلت رۋحانياتىن ساقتاۋ ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جوعالتپاعان. سونىڭ نەگىزىندە قازاق رۋحانياتىنىڭ بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى تاريحى ۇعىمدار ساقتالىپ وتىرعان.
فيلوسوفيا تاريحىندا قۇندىلىقتار ماسەلەسى سوناۋ ەرتە ءداۋىردىڭ وزىندە جولعا قويىلعان. كونە داۋىردە گرەك ويشىلى سوكراتتىڭ كەلەر ۋاقىتقا ۇسىنعان «يگىلىك دەگەنىمىز نە نارسە؟» دەگەن ءبىر عانا ساۋالى، ادامزات مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا قۇندىلىقتار تۋرالى ءىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. وسىدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن قوزعالعان، عاسىرلار بويى زەردەلەنىپ وتىرعان سوكراتتىڭ قۇندىلىقتاردى تانۋ جونىندەگى ساۋالى ءاربىر جاڭا ۋاقىتتىڭ شەڭبەرىندە ادامزات، مەملەكەت، جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ ءومىرى، بولاشاعى ءۇشىن نەنىڭ ماڭىزدى دۇنيە ەكەندىگىن تەرەڭنەن ۇعىندىرىپ وتىرعان.
قازاق رۋحانياتىندا ۇرپاققا كەڭىنەن ناسيحاتتالاتىن يگىلىكتەر حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرىن، تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىڭ ءوسىمى، مادەنيەتتىلىك، اقىلدى، پاراساتتى، ءبىلىمدى جانە ونەرلى بولۋ، وسى جولدا جىگەرلى بولۋ، ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا جان-جاقتى بولۋ، ءدىندى تازا ۇستاۋ، انا ءتىلىڭدى ساقتاۋ، ءداستۇردى، تاريحتىڭ تاعىلىمىن دارىپتەۋ جانە ت.ب. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى اسانقايعى دانامىز ۇرپاققا مىناداي وسيەتىن قادىرعان:
كولدە جۇرگەن قوڭىر قاز
قىر قادىرىن نە ءبىلسىن!
قىردا جۇرگەن دۋاداق
سۋ قادىرىن نە ءبىلسىن!
اۋىلداعى جاماندار
ەل قادىرىن نە ءبىلسىن!
كوشىپ-قونىپ كورمەگەن،
جەر قادىرىن نە ءبىلسىن!
كوشسە قونا بىلمەگەن،
قونسا كوشە بىلمەگەن،
اقىلىڭا كونبەگەن،
جۇرت قادىرىن نە ءبىلسىن[2. 16 ب. ]. شىنىمەندە ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىنە بابالارىمىزدىڭ زەردەسىمەن قارايتىن بولساق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ نەگىزىندە ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋدەگى مۇرات-ماقساتى، ۇستانىمى جاتىر. قازاقتىڭ تاريحتاعى كوشپەلى تۇرمىسى كوپتەگەن نارسەنىڭ ءمان جايىن اڭعارتادى. ۇلتتىڭ بولاشاعى ۇرپاق يگىلىگى دەپ تۇسىنگەن بابالارىمىز اتامەكەندى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاعان. ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ونىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرۋ ءۇشىن ادامعا اقىل، ءبىلىم، جىگەر قاجەت. بۇل قاسيەتتەر ادام بولمىسىنا ەلدىڭ تۇرمىسىمەن، بولمىسىمەن جانە رۋحانياتىمەن ەتەنە ارالاسىپ وسۋىمەن كەلگەن.
ۇلت رۋحانياتى، اسىرەسە ونىڭ ءبىلىمى جاستارعا الدىمەنەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى زەردەلەپ، وعان قىزمەت ەتۋگە ىقپال ەتىپ وتىرعان. ۇلت يگىلىكتەرىن قۇندىلىق دارەجەسىندە زەردەلەپ، ۇعىنۋ ءۇشىن ادامعا رۋحاني دەڭگەي قاجەت. ادام بولمىسىنداعى رۋحاني دەڭگەي اسانقايعى دانامىز ايتىپ كەتكەندەي، ءاربىر ۇلت يگىلىكتەرىنىڭ ءمانىسىن بىلۋدەن شىعادى. بۇنى جاستارعا ۇيرەتەتىن ورتا، اتا-انا.
يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە كەلگەننەن باستاپ اتا تاريح ورىسىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءدىن تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز. بابالارىمىز ءدىن مەن ومىردەن العان تاجىريبەسىن ءداستۇردىڭ بىلىمىنە اينالدىرىپ وتىرعان. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ءدىندى ۇعىنۋ مەن ۇستانۋدىڭ ءداستۇرلى جولى قالىپتاستى. سونىمەن قاتار تاريحتاعى ءدىني تۇلعالار ءداستۇرى ءدىن مەن ۇلت رۋحانياتىنىڭ قۇندىلىقتارىن زەردەلەۋدىڭ وزىندىك ادەپ ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق قوعامىندا ءدىندى ءتۇسىنۋ، ءبىلۋ، ۇيرەنۋ ماسەلەلەرى ءدىني تۇلعالاردىڭ داستۇرىنە باعىندى. بۇعان قاراپ، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە قالىپتاسقان ءدىني تۇلعالار ينستيتۋتى قوعامداعى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى تەگىستەي ساقتاپ وتىرعانندىعىن بىلەمىز.
قۇندىلىقتار باعدارى شەڭبەرىندە نەگىزگى كوزگە ءتۇسىپ وتىراتىن نارسە باعالاۋ ءپرينتسيپى. ۇلت يگىلىكتەرىنىڭ قۇندىلىققا اينالۋىندا ۇلتتىڭ بولاشاعىن، مۇددەسىن، تاۋەلسىزدىكتى، مەملەكەتتىڭ دەربەستىگىن، بەيبىتشىلىكتى باعالاۋ جاتىر. وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلت يىگىلىكتەرىن قۇندىلىق دەڭگەيىندە ناسيحاتتاپ وتىراتىن ۇلتتىق تاربيە.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باعالاۋ اتامەكەندى، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قالىپتاستىرۋشى ۇلتتىڭ تاعىلىمىن جانە ۇلت تۇلعالارىنىڭ ەرلىگىن تۇسىنۋدەن شىعادى. باعالاۋ تاريحتى بىلۋدەن، ونىڭ رۋحىن بويعا سىڭىرۋدەن، تاعىلىمىن ۇعىنۋدان باستالعان. ءدىنىمىزدىڭ ءوزى ۇرپاققا وسى دۇنيەلەردى ۇيرەتەدى. جاراتىلىس اقيقاتىن ۇعىنۋدا اتا-انانىڭ ەڭبەگىن، ادامزاتتىڭ، حالىقتىڭ يگىلىكتەرىن ۇمىتپاۋ، وعان ادال قىزمەت ەتۋ، ءبىلىمدى، ونەرلى، قايىرىمدى بولۋ، ەڭبەكتى قۇرمەتتەۋ، ادىلەتتى بولۋ ءدىنىمىزدىڭ بىزدەن تالاپ ەتەتىن دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى، تاريحى جانە سول تاريح ورىسىندەگى تۇلعالار تاعىلىمىنىڭ ەش ۋاقىتتا دا دىنگە قايشى كەلمەگەندىگىن بۇگىن بىزگە تاريح كورسەتۋدە. بابالارىمىز قازاقتىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگى ساقتالعان جەردە عانا ءدىننىڭ دە رۋحىنىڭ ەل بولمىسىنىڭ بويىندا تۇراقتاپ (ساقتالىپ) وتىراتىندىعىن جەتە تۇسىنگەن. شال اقىن دانامىز ايتىپ كەتكەندەي:
بۇل دۇنيەنىڭ مىسالى
ۇشىپ وتكەن قۇسپەن تەڭ.
ومىردە كورگەن جاقسىلىق
ۇيىقتاپ وتكەن تۇسپەن تەڭ.
اتادان ميراس اقىلىڭ،
تۇزىك ايتقان ماقۇلىڭ
ءلازىم بولعان ىسپەن تەڭ...
اعايىنىڭ كوپ بولسا،
بىرلىگى ونىڭ بەك بولسا،
جاماندىق جەر كەز كەلسە،
ءبىر-بىرىنە سەپ بولسا،
ءبۇتىن تۇرعان بۇزىلماي
وتىز ەكى تىسپەن تەڭ.
ايدىندى جاقسى ايمەن تەڭ،
جومارت جىگىت بايمەن تەڭ.
شەشەن جىگىت دۇرمەن تەڭ،
يمانسىز كوڭىل كىرمەن تەڭ.
اقىلى جوق ناداندار،
ءىس بىتىرمەس جاماندار
ءجۇز بولسا دا بىرمەن تەڭ
قازاقتا دىنىنە بەرەىكتىك دەگەن ۇعىم وسىدان شىققان. ءار نارسەنىڭ تەڭىن ءبىلىپ، شامالاۋ ءدىني ساۋاتىلىقتان شىعادى. ءدىني ساۋاتتىلىق كەمەلدىلىكتەن شىعادى، ءدىننىڭ ءبىلىمىن تەرەڭ ءبىلۋ تاربيەدەن، دانالىقتان، رۋحاني تەرەڭدىكتەن بىلىنەدى.
قازاقتىڭ ءومىر ماندىك تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە ءدىني ساۋاتتىلىق جاتىر. ماسەلەن قازاقتا «جاقسى ءسوز جارىم ىرىس» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بۇنىڭ ماعىناسى ادامعا قۇرمەتپەن، ومىرگە بيىك ماقساتپەن، سەنىممەن قاراۋدى بىلدىرەدى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋدا بابالارىمىز وسىنداي ادام مەن قوعام بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن نەگىزدەيتىن ۇعىمدارعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. «كوڭىل»، «كەڭدىك»، «تۇسىنىك»، «ءتاۋبا»، «قاناعات»، «تاۋەكەلشىلدىك» بۇنىڭ بارلىعى ومىرگە، وتكەن مەن بولاشاققا قۇرمەتپەن، ادامعا سەنىممەن قاراۋدى ۇيرەتەدى. قازاق بالاسىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋ جولىندا اتا-انا، اتا-اجە، اتا-بابا تاعىلىمى، باۋىر، اعايىن-تۋىس، اۋىل، ەل تۇسىنىگى ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدىڭ ەرەكشە قۇبىلىستارىن نەگىزدەيتىن جانە بەينەلەپ وتىراتىن ءداستۇر تاجىريبەلەرىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى بولىپ سانالادى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءدىننىڭ تابيعاتى، كوزدەيتىنى دە، ۇيرەتەتىنى دە، تالاپ ەتەتىنى دە ىزگىلىك. ىزگىلىككە جەكە ادام، ۇلت، حالىق ءبىر بولعاندا عانا جەتەدى. «ەر ەلىمەن اجارلى» دەگەن ۇعىم دا وسىدان تۋىنداعان. يماندىلىقتىڭ دا ءورىسى حالىقتىڭ بولمىسىمەن ۇشتاساتىن ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىمەن كەڭەيىپ وتىرعان.
داستۇردەن تىس تەرىس اعىمداردىڭ، ءتۇرلى ءدىني سەكتالاردىڭ كوزدەيتىنى، بۇلدىرۋگە كۇش سالاتىنى جاستاردىڭ جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ساناسى، وي ءورىسى. جاستادىڭ ساناسىندا جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلت يگىلىكتەرى تۋرالى تۇسىنىكتى ءوشىرۋ ارقىلى تاريحىنا، مادەنيەتىنە، وسكەن ورتاسىنا (قوعامىنا) قارسى قويۋ ارقىلى قوعامىنان اجىراتىپ الۋ ولاردىڭ تاراپىنان جاسالاتىن باستى ارەكەتتەردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. بۇنداي تەرىس يدەولوگيانىڭ ىقپالىندا قالعان ادامنىڭ ۇستانىمى، تۇسىنىگى، كوزقاراسى وزگەرەدى. اسىرەسە ۇستانىمى الەۋمەتتىك ورتاسىنا قايشى كەلە باستايدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ قوعامنان ورىن الا باستاۋى جەكەلەگەن ادامداردىڭ اراسىنداعى ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى جويىپ جىبەرەدى. بۇنىڭ ارتىنشا قوعامداعى ۇلتتىق بىرەگەيلىك السىرەي باستايدى.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ادام تانىمىندا قالىپتاساتىن ۇعىم ونىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىندە جاتاتىن رۋحاني يممۋنيتەت بولىپ سانالادى. ەگەر ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ شەڭبەرىندە بۇل بولماعان جاعدايدا، ياعني قوعامدا حالىق پەن ۇرپاق بولمىسىندا ۇلتتىق قاسيەتتەر بولماسا ءدىني سەكتالاردىڭ قوعامدىق ورتاداعى ىقپالى وزدىگىنەن كۇشەيۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا ۇلتتىق تاجىريبەلەر تاربيە نەگىزىندە ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ۇلتتىق قاسيەتتەردى وياتىپ، نىعايتىپ وتىرادى. تاريحتاعى نەبىر ءدىني ادامداردىڭ حالىققا اتا ءدىنىن ۇيرەتۋدە قوعامنىڭ، جەكە ادامنىڭ بويىنداعى قاسيەتتەر مەن تاجىريبەلەردى دارىپتەپ وتىرۋىنىڭ ءمانى وسىندا جاتىر. قوعامدا رۋحاني تەرەڭدىك، مادەنيەتتىلىك، ءداستۇر قۇندىلىقتارى بولماي تۇراقتىلىق ساقتالمايدى. تۇراقتىلىق بولماعان جەردە ءداستۇرلى ءدىن ەرەجەلەرى ساقتالا بەرمەيدى، ول ءبىر تاريحي دۇنيە بولىپ قالادى. سەبەبى ءداستۇردى قالىپتاستىرۋ مەن دۇرىس پايدالانۋداعى ۇلتتىڭ تانىمى ءدىندى ساقتاپ وتىرادى.
ۇلت رۋحانياتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار جونىندەگى تۇسىنىگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تەرەڭ ءبىلىپ، مەملەكەتىمەن ءبىر ءومىر سۇرۋىنە ىقپال ەتەدى، ءدىندى ءبىلىم، دانالىق ارقىلى قورعاۋعا كومەكتەسەدى.
ەگەر قوعامداعى جاستاردىڭ بويىندا مەملەكەت، ونىڭ قۇندىلىقتارى تۋرالى ۇعىم قالىپتاسپاسا كەز كەلگەن تەرىس يدەولوگيا جاستاردىڭ وي ورىسىنە كەرى ىقپال ەتىپ قوعامىنان اجىراتىپ الىپ كەتەتىندىگى انىق. بۇنداي جاعدايلار بۇگىنگى ادامزات الەمىندە ءجيى ورىن الۋدا. سوندىقتاندا ۇرپاقتىڭ باعىت الاتىنى جانە ءتالىم الاتىن نەگىزگى دۇنيەسى ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى بولۋى قاجەت. بۇعان قاتىستى تالاي زيالىلارىمىز تەرەڭ ويلارىن تاريح بەتىندە قالدىرعان. وسىدان از ۋاقىت بۇرىن ۇرپاققا كوپتەگەن تاريحي دۇنيەلەردى جازىپ قالدىرعان حاليفا التاي اتامىز، «تاڭدامالى حاديستەر اۋدارماسىندا» بىلاي دەگەن: «الحامدۋليللا، ءبىز مۇسىلمانبىز. ءدىنىمىز يسلام. بۇعان ەشبىر شاك-ءشۇبامىز جوق. ارينە، بۇعان ماقتانىش ەتەمىز. مۇسىلمان بولعاندىعىمىز ءۇشىن اللاعا قانشالىق شۇكىرشىلىك ەتسەك از. ەكىنشى ءبىر ماقتانىش ەتەتىن جاعداي الەمگە ايگىلى حاديس عالىمى مۇحاممەد يسماعيل (يمام بۇحاري) جانە يعتيكاد يمامى ابدۋلمانسۇر ماتۋريدي بىزدەن شىققان. تاعى يبنسينا، فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، ماحمۋد قاشعاري جانە يۋسۋف حاس حاجيب سياقتى دۇنيە بويىنشا ءماشھۇر عالىمدار بىزدەن شىققان. ءبىر زامانداردا بۇحارا قالاسى «بۇحارا شاريف» دەلىنىپ، بۇحارا شاريفتە كورنەكتى مەدرەسەلەر، ايباتتى مەشىتتەر بولعان. ۇزاق ۋاقىت ءدىني دارىستەر بەرىلىپ، ءدىن ادامدارى، عالىمدار شىققان كيەلى جەر. حاديستە ساحيح، بۇحاري، فىقھي دا مۇحتاسار ۆىكايا، ھيدايا ءتارىزدى كىتاپتار جازىلاتىن بولعان. بۇگىندە دە بۇحارا قالاسى سول ساۋلەتتى كۇمبەزدەرى مەن ءزاۋلىم مۇنارالارى جانە تۇركىستانداعى حازرەت حوجا احمەد ءياسساۋيدىڭ مازارى سول التىن ءداۋىردىڭ ماڭگىلىك ايعاعى بولىپ، بىزدەرگە مەن مۇندالاپ تاريحىمىزدى ەسكەرتۋدە»
تاريحقا تاعى ءبىر ءسات ۇڭىلەر بولساق، جوعارىدا دا توقتالىپ وتكەنىمىزدەي قازاق جاستارىنىڭ بۇگىنگى زامانداعىداي جان- جاقتى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىگى بولماسا دا، وركەنيەت زامانىندا كەز كەلگەن ادامنىڭ وڭاي قولى جەتە بەرمەيتىن تۇلعالىق دارەجەگە تاربيە مەن دانالىقتى ۇيرەتۋ ارقىلى قازاق بالاسىنىڭ قولىن جەتكىزىپ وتىرعان. تاريحتاعى قازاق جاستارىنىڭ ىشىنەن شىققان باتىرلار، بيلەر، جىراۋلار، نەبىر كۇيشىلەر، ازۋلى اقىندار، كەمەڭگەر عالىمدار وسى شىندىقتىڭ كۋاسى. بۇلاردىڭ دا ۋاقىتىندا ادامزات الەمىندە ورىن الىپ جاتقان قۇبىلىستارمەن ۇشتاسقان قوعامنىڭ پروبلەمالارى از بولماعان. ادامنىڭ ويى تۇگىل، تۇسىنە دە كىرمەگەن داعدارىستار (وتارشىلدىق، اشارشىلىق، رەپرەسسيا، يادرولىق سىناق) قازاق قوعامىندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى ورىن الىپ وتىردى. وسىنداي ساتتەردە قيىندىققا شىداعان حالقىمىزدىڭ بولمىسىنان شىنايى ءدىني ساۋاتتىلىقتى، ۇلتتىق رۋحتى كورەمىز. ۇلكەندەردىڭ بالاعا اقىلدى، ۇلتجاندى، ەڭبەكقور، جىگەرلى، قيىندىققا شىدامدى بولىپ ءوسۋدى ۇيرەتىپ وتىرعاندىعى دا وسىنداي ۋاقىت جاعدايىندا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ جازىپ كەتكەندەي، «باتىرلار تۋراسىنداعى اڭگىمە – حالىقتىڭ جانى، رۋحى تۋراسىنداعى اڭگىمە. باتىرلارى قانداي بولسا، حالىقتىڭ رۋح جاعى دا سونداي بولعان. ەرتەك جىرداعى باتىرلار سيپاتىنا قاراساق، ول جىرلار حالىقتىڭ رۋحى ناعىز كوتەرىلگەن شاعىندا شىققاندىعىن بايقايمىز. وشاق باسى، ءۇي ءىشىنىڭ قامى سياقتى ءومىردىڭ ۇساق ماقسات جاعىمەن ازاماتتارى ەسەپتەسپەي ۇلى ماقسات، ۇلى مۇراتپەن بولىپ، جۇرت ءۇشىن، كوپ ءۇشىن قۇربان قىلمايتىن نارسەسى بولماعانىن كورەمىز. اكە-شەشە، تۋىسقان-تۋعان، مال-مۇلىك، ەڭ قىمباتتى جان- سولاردىڭ ءبارىن جۇرت قامىنىڭ جولىندا ءبىر تيىنعا بالاماعانىن بايقايمىز". قوعامداعى جاستاردىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بارلىق ماسەلە يگىلىكتەردى دۇرىس زەردەلەمەۋدەن، بالاعا ۇيرەتىلمەگەننەن شىعادى. شىنايى ساۋاتتىلىق ۇلتتىق بولمىس تۇتاستىعىن، مەملەكەتتىڭ دەربەستىگىن، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن بىلۋدەن، ونىڭ رۋحىن قۇرمەتتەۋدەن شىىپ وتىرعان.
قوعامدى دامىتاتىن قوعامدىق سانان، ونىڭ تاريحي تۇرلەرى (تاريح، مادەنيەت، ءتىل، ءدىن، ءداستۇر، ونەر، ءبىلىم، عىلىم، ەكونوميكا، ساياسات، قۇقىق جانە ت.ب.). بۇلاردى ساقتاپ، ۋاقىت تالابىنا ساي ءورىسىن كەڭەيتىپ، دامىتىپ وتىراتىن مەملەكەت، جەكە ادام. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ تانىمدىق قىزمەتى جەكە ادامدى ۇلتتىڭ بولمىسىمەن بىرىكتىرىپ، مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە باستاپ وتىرادى.
ادامزات بالاسىنىڭ عاسىرلار بويعى يگىلىك تاقىرىبىنداعى ىزدەنىستەرىنىڭ ءمانى مەن سەبەپ-سالدارى اعارتۋشىلىق دەڭگەيىمەن كورىنەدى. سەبەبى يگىلىك ۇعىمىن زەردەلەۋدە ادام بالاسى كوپتەگەن ءبىلىم تۇرلەرىن قالىپتاستىرعان. ءداستۇرلى اتا ءدىنىمىزدىڭ ءوزى ءبىلىمدى، ساۋاتتى، مادەنيەتتى بولۋدى قاشاندا ۇرپاقتان تالاپ ەتىپ وتىرعان.
سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى
