Kez kelgen memlekettıŋ, qoǧamnyŋ özındık erekşelıkterı bolady. Ol erekşelıkter ǧasyrlar boiy qalyptasyp otyratyn memlekettıŋ müddesımen, ūlttyŋ tarihymen jäne ömır süru täjıribelerımen tyǧyz bailanysty. Iаǧni memlekettıŋ, onyŋ qoǧamynyŋ erekşelıkterın aiqyndap otyratyn ūlttyq qūndylyqtar. Ūlttyq qūndylyqtar bolmasa ūlttyŋ mädenietı, dın men dästür, qoǧamdaǧy tūraqtylyqty, ruhani tūtastyqty aiqyndap otyratyn ūlttyq bıregeilık saqtalmaidy. Būnyŋ barlyǧy ūrpaq sanasynda ömır süretın ūlttyq qūndylyqtar turaly ūǧymǧa tıkelei täueldı. Sondyqtan da ūlttyq qūndylyqtar dep memleket qūruşy ūlttyŋ ruhani ömırın, bolmysyn, mädenietın jalǧastyryp, bolaşaǧyn aiqyndap otyratyn jäne memleket müddesınıŋ negızın qūraityn, jeke adamdy memleketımen, ūlttyq bolmysymen bırıktırıp otyratyn dünielerdı aitamyz. Ūlttyq qūndylyqtardyŋ qatarynda dünietanym, ana tılı, ūlttyŋ dılı, dästürı, mädenietı, dını, ūlttyq öner türlerı, atameken, osy atameken jer ruhyn negızdep otyratyn ata käsıp türlerı, bılım, ǧylym jäne t.b. jatady. Bır sözben aitqanda ūlttyŋ tabiǧi ortasyna sai ömır sürudegı qol jetkızgen täjıribelerı men igılıkterın ūlttyq qūndylyqtar deimız.
Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Bolaşaqqa baǧdar:ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda, osy ūlttyq qūndylyqtar negızınde qoǧamnyŋ dästürlı beibıt jolmen damuyna qatysty bylai degen: «Bız tarihtyŋ sabaǧyn aiqyn tüsınuımız kerek. Revoliusiialar däuırı älı bıtken joq. Tek onyŋ formasy men mazmūny tübegeilı özgerdı.
Bızdıŋ keşegı tarihymyz būltartpas bır aqiqatqa – evoliusiialyq damu ǧana ūlttyŋ örkendeuıne mümkındık beretınıne közımızdı jetkızedı. Būdan sabaq ala bılmesek, taǧy da tarihtyŋ temır qaqpanyna tüsemız. Endeşe, evoliusiialyq damu qaǧidasy ärbır qazaqstandyqtyŋ jeke basynyŋ derbes baǧdaryna ainaluǧa tiıs». Ūlt mädenietınıŋ, memlekettıŋ damuy qaşanda özınıŋ dästürlı evoliusiialyq jolymen jüzege asyp otyrǧan. Qoǧamnyŋ tarihi jäne äleumettık mädeni damu jolynda memleket iesı ūlt ūrpaqtyŋ bolaşaǧyna qajettı igılıkterdı qalyptastyryp otyrady. Būl igılıkter (joǧaryda aityp ötkenımızdei) memlekettıŋ düniesıne, ūlttyŋ menşıgıne (qazynasyna) ainalǧan dünieler (atameken, mädeniet, tarih, tıl, dästür, dın jäne t.b.) Memleket pen ūlt bolmysynyŋ evoliusiialyq damu joly aldymenen qoǧam ömırınde (halyqtyŋ ruhani ömırınde) ūlttyq bıregeilıktıŋ saqtalyp otyruymen tyǧyz bailanysty. Ūlttyq bıregeilık ūlttyq qūndylyqtardyŋ ūrpaq bolmysynyŋ boiynda bırıguınen şyǧady. Ūlttyq bıregeilıktı ūlttyŋ bolaşaǧyn aiqyndap otyratyn qūndylyqtardyŋ jiyntyǧy (negızgı qūbylysy men körınısı) dep tüsıngen ūrpaq, alaş ziialylarynyŋ sözımen aitsaq tarihyn, mädenietın, salt-dästürın imany därejesıne köteredı. Ūlttyŋ mädenietı men salt-dästürınıŋ ata dınıne qaişy kelmeitındıgın bıledı. Būny aityp otyrǧan sebebımız, qazırgı taŋda älemde bolyp jatqan türlı saiasi qūbylystar, äsırese tästürden tys qalyptasqan dıni aǧymdar, türlı dıni sektalar kez kelgen memlekettıŋ ruhani ömırınde aldymenen halyqtyŋ bolmysyndaǧy ūlttyq bıregeilıktı joiu amaldarymen körınude.
Ūlttyq qūndylyqtardyŋ halyq tanymynda, äsırese jastardyŋ oi örısınde oryn aluy ūlttyq bıregeilıktıŋ saqtaluyna yqpal etıp otyrady. Ūlttyq bıregeilıktı qalyptastyryp, saqtap otyratyn tarihi sana, tarihi sana negızınde qalyptasatyn ūlttyq sana. Ūlttyq sana tarihty tegıstei bıluden şyǧady. Sondyqtanda ūlttyq qūndylyqtar degenımız (ūlttyq zerde biıgımen qaraityn bolsaq) ūlttyŋ dünietanymynda, ūrpaqtyŋ ūlttyq oilauy negızınde ömır sürıp otyratyn närseler. Ūlttyŋ ruhani mänge ie töl dünielerınıŋ ūlttyq qūndylyqqa ainalyp otyruy adymenen halyqtyŋ (ūrpaqtyŋ) ruhani deŋgeiıne täueldı.
Elımızdıŋ tarihynda jerın, elın jäne ūltynyŋ bolaşaǧyn qatar oilaǧan, oǧan jan- jaqty qyzmet ete bılgen ziialylar qoǧam aldyna qalai şyqqan? Tarihtaǧy qazaq tūlǧalaryn arnaiy eşkım bügıngıdei oqytqan joq. Qarapaiym qoǧamnyŋ ruhani ömırınde ata-ananyŋ, äleumettık ortanyŋ yqpalymen üiretılgen ūlttyq tärbie, ötkennıŋ taǧylymyn baiandaityn tarihi äŋgımeler, dın men ūlt dästürın qatar zerdeleudı üiretken, būlardyŋ bır-bırımen ünemı bailanysty bolatyndyǧyn ūǧyndyrǧan ülkenderdıŋ tälım-tärbiesı nebır talant ielerın qoǧam aldyna şyǧarǧan.
Qazırgıdei arnaiy zamanaui bılım almai aq (bılım aluǧa mümkındıgı bolmasa da) tarihtaǧy qazaqtyŋ kez kelgen ziialy adamy, tıptı jas balaǧa deiın memleketınıŋ märtebesın arttyryp otyratyn ūlttyq qūndylyqtar ekendıgın erte tüsıngen. Būnyŋ basty sebebı eldıŋ töl mädenietınıŋ bolmysymen qazaq balasynyŋ etene aralasyp ösuınde. Otbasy, qoǧam, äleumettık orta, auyl, el bolyp jastarǧa ūlt igıdıkterı jönınde dūrys baǧdar berıluınde. Qazaq tarihta nebır qiyndyqtardy basynan ötkızgenımen ūlttyq qūndylyqtarynan qol üzbegen, ūlt ruhaniiatyn saqtau arqyly ūlttyq bıregeilıktı joǧaltpaǧan. Sonyŋ negızınde qazaq ruhaniiatynyŋ boiynda ūlttyq qūndylyqtar turaly tarihy ūǧymdar saqtalyp otyrǧan.
Filosofiia tarihynda qūndylyqtar mäselesı sonau erte däuırdıŋ özınde jolǧa qoiylǧan. Köne däuırde grek oişyly Sokrattyŋ keler uaqytqa ūsynǧan «İgılık degenımız ne närse?» degen bır ǧana saualy, adamzat mädenietınıŋ tarihynda qūndylyqtar turaly ılımnıŋ qalyptasuyna yqpal ettı. Osydan myŋdaǧan jyldar būryn qozǧalǧan, ǧasyrlar boiy zerdelenıp otyrǧan Sokrattyŋ qūndylyqtardy tanu jönındegı saualy ärbır jaŋa uaqyttyŋ şeŋberınde adamzat, memleket, jekelegen ūlttardyŋ ömırı, bolaşaǧy üşın nenıŋ maŋyzdy dünie ekendıgın tereŋnen ūǧyndyryp otyrǧan.
Qazaq ruhaniiatynda ūrpaqqa keŋınen nasihattalatyn igılıkter halyqtyŋ beibıt ömırın, täuelsızdık, ūlttyŋ ösımı, mädeniettılık, aqyldy, parasatty, bılımdı jäne önerlı bolu, osy jolda jıgerlı bolu, eldıŋ müddesın qorǧauda jan-jaqty bolu, dındı taza ūstau, ana tılıŋdı saqtau, dästürdı, tarihtyŋ taǧylymyn därıpteu jäne t.b. Qazaq memlekettılıgınıŋ basynda tūrǧan tūlǧalarymyzdyŋ bırı Asanqaiǧy danamyz ūrpaqqa mynadai ösietın qadyrǧan:
Kölde jürgen qoŋyr qaz
Qyr qadırın ne bılsın!
Qyrda jürgen duadaq
Su qadırın ne bılsın!
Auyldaǧy jamandar
El qadırın ne bılsın!
Köşıp-qonyp körmegen,
Jer qadırın ne bılsın!
Köşse qona bılmegen,
Qonsa köşe bılmegen,
Aqylyŋa könbegen,
Jūrt qadırın ne bılsın[2. 16 b. ]. Şynymende ūlttyq müdde mäselesıne babalarymyzdyŋ zerdesımen qaraityn bolsaq, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ negızınde ūlttyŋ ömır sürudegı mūrat-maqsaty, ūstanymy jatyr. Qazaqtyŋ tarihtaǧy köşpelı tūrmysy köptegen närsenıŋ män jaiyn aŋǧartady. Ūlttyŋ bolaşaǧy ūrpaq igılıgı dep tüsıngen babalarymyz atamekendı közdıŋ qaraşyǧyndai qorǧaǧan. Eldıŋ müddesın qorǧap, onyŋ örısın keŋeitıp otyru üşın adamǧa aqyl, bılım, jıger qajet. Būl qasietter adam bolmysyna eldıŋ tūrmysymen, bolmysymen jäne ruhaniiatymen etene aralasyp ösuımen kelgen.
Ūlt ruhaniiaty, äsırese onyŋ bılımı jastarǧa aldymenen ūlttyq qūndylyqtardy zerdelep, oǧan qyzmet etuge yqpal etıp otyrǧan. Ūlt igılıkterın qūndylyq därejesınde zerdelep, ūǧynu üşın adamǧa ruhani deŋgei qajet. Adam bolmysyndaǧy ruhani deŋgei Asanqaiǧy danamyz aityp ketkendei, ärbır ūlt igılıkterınıŋ mänısın bıluden şyǧady. Būny jastarǧa üiretetın orta, ata-ana.
İslam dını qazaq jerıne kelgennen bastap ata tarih örısındegı ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ dın tarapynan qoldau tauyp, örısın keŋeitıp otyrǧandyǧyn köremız. Babalarymyz dın men ömırden alǧan täjıribesın dästürdıŋ bılımıne ainaldyryp otyrǧan. Dästürlı qazaq qoǧamynda dındı ūǧynu men ūstanudyŋ dästürlı joly qalyptasty. Sonymen qatar tarihtaǧy dıni tūlǧalar dästürı dın men ūlt ruhaniiatynyŋ qūndylyqtaryn zerdeleudıŋ özındık ädep erejelerın qalyptastyryp otyrǧan. Osynyŋ nätijesınde qazaq qoǧamynda dındı tüsınu, bılu, üirenu mäselelerı dıni tūlǧalardyŋ dästürıne baǧyndy. Būǧan qarap, qazaq qoǧamynyŋ ruhani ömırınde qalyptasqan dıni tūlǧalar instituty qoǧamdaǧy ūlttyq bıregeilıktı tegıstei saqtap otyrǧanndyǧyn bılemız.
Qūndylyqtar baǧdary şeŋberınde negızgı közge tüsıp otyratyn närse baǧalau prinsipı. Ūlt igılıkterınıŋ qūndylyqqa ainaluynda ūlttyŋ bolaşaǧyn, müddesın, täuelsızdıktı, memlekettıŋ derbestıgın, beibıtşılıktı baǧalau jatyr. Öskeleŋ ūrpaqqa ūlt iıgılıkterın qūndylyq deŋgeiınde nasihattap otyratyn ūlttyq tärbie.
Ūlttyq qūndylyqtardy baǧalau atamekendı, memlekettıŋ müddesın qalyptastyruşy ūlttyŋ taǧylymyn jäne ūlt tūlǧalarynyŋ erlıgın tüsınuden şyǧady. Baǧalau tarihty bıluden, onyŋ ruhyn boiǧa sıŋıruden, taǧylymyn ūǧynudan bastalǧan. Dınımızdıŋ özı ūrpaqqa osy dünielerdı üiretedı. Jaratylys aqiqatyn ūǧynuda ata-ananyŋ eŋbegın, adamzattyŋ, halyqtyŋ igılıkterın ūmytpau, oǧan adal qyzmet etu, bılımdı, önerlı, qaiyrymdy bolu, eŋbektı qūrmetteu, ädılettı bolu dınımızdıŋ bızden talap etetın dünielerınıŋ bırı. Osy tūrǧydan qaraityn bolsaq, qazaq halqynyŋ ömır süru täjıribesı, dästürı, mädenietı, dünietanymy, tarihy jäne sol tarih örısındegı tūlǧalar taǧylymynyŋ eş uaqytta da dınge qaişy kelmegendıgın bügın bızge tarih körsetude. Babalarymyz qazaqtyŋ ūlttyq bıregeilıgı saqtalǧan jerde ǧana dınnıŋ de ruhynyŋ el bolmysynyŋ boiynda tūraqtap (saqtalyp) otyratyndyǧyn jete tüsıngen. Şal aqyn danamyz aityp ketkendei:
Būl dünienıŋ mysaly
Ūşyp ötken qūspen teŋ.
Ömırde körgen jaqsylyq
Ūiyqtap ötken tüspen teŋ.
Atadan miras aqylyŋ,
Tüzık aitqan maqūlyŋ
Läzım bolǧan ıspen teŋ...
Aǧaiynyŋ köp bolsa,
Bırlıgı onyŋ bek bolsa,
Jamandyq jer kez kelse,
Bır-bırıne sep bolsa,
Bütın tūrǧan būzylmai
Otyz ekı tıspen teŋ.
Aidyndy jaqsy aimen teŋ,
Jomart jıgıt baimen teŋ.
Şeşen jıgıt dürmen teŋ,
İmansyz köŋıl kırmen teŋ.
Aqyly joq nadandar,
Is bıtırmes jamandar
Jüz bolsa da bırmen teŋ
Qazaqta dınıne bereıktık degen ūǧym osydan şyqqan. Är närsenıŋ teŋın bılıp, şamalau dıni sauatylyqtan şyǧady. Dıni sauattylyq kemeldılıkten şyǧady, dınnıŋ bılımın tereŋ bılu tärbieden, danalyqtan, ruhani tereŋdıkten bılınedı.
Qazaqtyŋ ömır mändık tüsınıgınıŋ negızınde dıni sauattylyq jatyr. Mäselen qazaqta «jaqsy söz jarym yrys» degen qanatty söz bar. Būnyŋ maǧynasy adamǧa qūrmetpen, ömırge biık maqsatpen, senımmen qaraudy bıldıredı. Ūlttyq bıregeilıktı saqtauda babalarymyz osyndai adam men qoǧam bolmysynyŋ ruhani tereŋdıgın negızdeitın ūǧymdarǧa erekşe män bergen. «Köŋıl», «keŋdık», «tüsınık», «täubä», «qanaǧat», «täuekelşıldık» būnyŋ barlyǧy ömırge, ötken men bolaşaqqa qūrmetpen, adamǧa senımmen qaraudy üiretedı. Qazaq balasynyŋ ruhani qalyptasu jolynda ata-ana, ata-äje, ata-baba taǧylymy, bauyr, aǧaiyn-tuys, auyl, el tüsınıgı ūlttyq qasietterımızdıŋ erekşe qūbylystaryn negızdeitın jäne beinelep otyratyn dästür täjıribelerınıŋ ajyramas bır bölıgı bolyp sanalady. Būny aityp otyrǧan sebebımız, dınnıŋ tabiǧaty, közdeitını de, üiretetını de, talap etetını de ızgılık. Izgılıkke jeke adam, ūlt, halyq bır bolǧanda ǧana jetedı. «Er elımen ajarly» degen ūǧym da osydan tuyndaǧan. İmandylyqtyŋ da örısı halyqtyŋ bolmysymen ūştasatyn adamnyŋ ıs-äreketımen keŋeiıp otyrǧan.
Dästürden tys terıs aǧymdardyŋ, türlı dıni sektalardyŋ közdeitını, büldıruge küş salatyny jastardyŋ jaŋa qalyptasyp kele jatqan sanasy, oi örısı. Jastadyŋ sanasynda jaŋa qalyptasyp kele jatqan ūlt igılıkterı turaly tüsınıktı öşıru arqyly tarihyna, mädenietıne, ösken ortasyna (qoǧamyna) qarsy qoiu arqyly qoǧamynan ajyratyp alu olardyŋ tarapynan jasalatyn basty äreketterdıŋ bırı ekendıgı belgılı. Būndai terıs ideologiianyŋ yqpalynda qalǧan adamnyŋ ūstanymy, tüsınıgı, közqarasy özgeredı. Äsırese ūstanymy äleumettık ortasyna qaişy kele bastaidy. Osyndai jaǧdailardyŋ qoǧamnan oryn ala bastauy jekelegen adamdardyŋ arasyndaǧy azamattyq bıregeilıktı joiyp jıberedı. Būnyŋ artynşa qoǧamdaǧy ūlttyq bıregeilık älsırei bastaidy.
Ūlttyq qūndylyqtar turaly adam tanymynda qalyptasatyn ūǧym onyŋ bolmysynyŋ negızınde jatatyn ruhani immunitet bolyp sanalady. Eger adamnyŋ ruhani bolmysynyŋ şeŋberınde būl bolmaǧan jaǧdaida, iaǧni qoǧamda halyq pen ūrpaq bolmysynda ūlttyq qasietter bolmasa dıni sektalardyŋ qoǧamdyq ortadaǧy yqpaly özdıgınen küşeiuı mümkın. Sondyqtanda ūlttyq täjıribeler tärbie negızınde ūrpaqtyŋ boiyndaǧy ūlttyq qasietterdı oiatyp, nyǧaityp otyrady. tarihtaǧy nebır dıni adamdardyŋ halyqqa ata dının üiretude qoǧamnyŋ, jeke adamnyŋ boiyndaǧy qasietter men täjıribelerdı därıptep otyruynyŋ mänı osynda jatyr. Qoǧamda ruhani tereŋdık, mädeniettılık, dästür qūndylyqtary bolmai tūraqtylyq saqtalmaidy. Tūraqtylyq bolmaǧan jerde dästürlı dın erejelerı saqtala bermeidı, ol bır tarihi dünie bolyp qalady. Sebebı dästürdı qalyptastyru men dūrys paidalanudaǧy ūlttyŋ tanymy dındı saqtap otyrady.
Ūlt ruhaniiatyndaǧy qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtar jönındegı tüsınıgı öskeleŋ ūrpaqtyŋ tarihyn, mädenietın tereŋ bılıp, memleketımen bır ömır süruıne yqpal etedı, dındı bılım, danalyq arqyly qorǧauǧa kömektesedı.
Eger qoǧamdaǧy jastardyŋ boiynda memleket, onyŋ qūndylyqtary turaly ūǧym qalyptaspasa kez kelgen terıs ideologiia jastardyŋ oi örısıne kerı yqpal etıp qoǧamynan ajyratyp alyp ketetındıgı anyq. Būndai jaǧdailar bügıngı adamzat älemınde jiı oryn aluda. Sondyqtanda ūrpaqtyŋ baǧyt alatyny jäne tälım alatyn negızgı düniesı ūlttyŋ mädenietı men tarihy boluy qajet. Būǧan qatysty talai ziialylarymyz tereŋ oilaryn tarih betınde qaldyrǧan. Osydan az uaqyt būryn ūrpaqqa köptegen tarihi dünielerdı jazyp qaldyrǧan Halifa Altai atamyz, «Taŋdamaly hadister audarmasynda» bylai degen: «Alhamdulilla, bız mūsylmanbyz. Dınımız İslam. Būǧan eşbır şäk-şübämız joq. Ärine, būǧan maqtanyş etemız. Mūsylman bolǧandyǧymyz üşın Allaǧa qanşalyq şükırşılık etsek az. Ekınşı bır maqtanyş etetın jaǧdai älemge äigılı Hadis ǧalymy Mūhammed İsmaǧil (imam Būhari) jäne iǧtikad imamy Abdulmansūr Maturidi bızden şyqqan. Taǧy İbnsina, Farabi, Qoja Ahmet İassaui, Mahmud Qaşǧari jäne Iýsuf Has Hajib siiaqty dünie boiynşa maşhür ǧalymdar bızden şyqqan. Bır zamandarda Būhara qalasy «Būhara şarif» delınıp, Būhara şärifte körnektı medreseler, aibatty meşıtter bolǧan. Ūzaq uaqyt dıni därıster berılıp, dın adamdary, ǧalymdar şyqqan kielı jer. Hadiste Sahih, Būhari, Fyqhi da Mūhtasar vykaia, hidaia tärızdı kıtaptar jazylatyn bolǧan. Bügınde de Būhara qalasy sol säulettı kümbezderı men zäulım mūnaralary jäne Türkıstandaǧy Hazret Hoja Ahmed İassauidıŋ mazary sol altyn däuırdıŋ mäŋgılık aiǧaǧy bolyp, bızderge men mūndalap tarihymyzdy eskertude»
Tarihqa taǧy bır sät üŋıler bolsaq, joǧaryda da toqtalyp ötkenımızdei qazaq jastarynyŋ bügıngı zamandaǧydai jan- jaqty bılım aluyna mümkındıgı bolmasa da, örkeniet zamanynda kez kelgen adamnyŋ oŋai qoly jete bermeitın tūlǧalyq därejege tärbie men danalyqty üiretu arqyly qazaq balasynyŋ qolyn jetkızıp otyrǧan. Tarihtaǧy qazaq jastarynyŋ ışınen şyqqan batyrlar, biler, jyraular, nebır küişıler, azuly aqyndar, kemeŋger ǧalymdar osy şyndyqtyŋ kuäsı. Būlardyŋ da uaqytynda adamzat älemınde oryn alyp jatqan qūbylystarmen ūştasqan qoǧamnyŋ problemalary az bolmaǧan. Adamnyŋ oiy tügıl, tüsıne de kırmegen daǧdarystar (otarşyldyq, aşarşylyq, repressiia, iadrolyq synaq) qazaq qoǧamynda bırınen keiın bırı oryn alyp otyrdy. Osyndai sätterde qiyndyqqa şydaǧan halqymyzdyŋ bolmysynan şynaiy dıni sauattylyqty, ūlttyq ruhty köremız. Ülkenderdıŋ balaǧa aqyldy, ūltjandy, eŋbekqor, jıgerlı, qiyndyqqa şydamdy bolyp ösudı üiretıp otyrǧandyǧy da osyndai uaqyt jaǧdaiynda erekşe közge tüsedı. Alaş ziialysy Ahmet Baitūrsynov jazyp ketkendei, «Batyrlar turasyndaǧy äŋgıme – halyqtyŋ jany, ruhy turasyndaǧy äŋgıme. Batyrlary qandai bolsa, halyqtyŋ ruh jaǧy da sondai bolǧan. Ertek jyrdaǧy batyrlar sipatyna qarasaq, ol jyrlar halyqtyŋ ruhy naǧyz köterılgen şaǧynda şyqqandyǧyn baiqaimyz. Oşaq basy, üi ışınıŋ qamy siiaqty ömırdıŋ ūsaq maqsat jaǧymen azamattary eseptespei ūly maqsat, ūly mūratpen bolyp, jūrt üşın, köp üşın qūrban qylmaityn närsesı bolmaǧanyn köremız. Äke-şeşe, tuysqan-tuǧan, mal-mülık, eŋ qymbatty jan- solardyŋ bärın jūrt qamynyŋ jolynda bır tiynǧa balamaǧanyn baiqaimyz". Qoǧamdaǧy jastardyŋ bolaşaǧyna qatysty barlyq mäsele igılıkterdı dūrys zerdelemeuden, balaǧa üiretılmegennen şyǧady. Şynaiy sauattylyq ūlttyq bolmys tūtastyǧyn, memlekettıŋ derbestıgın, eldıŋ täuelsızdıgın bıluden, onyŋ ruhyn qūrmetteuden şyyp otyrǧan.
Qoǧamdy damytatyn qoǧamdyq sanan, onyŋ tarihi türlerı (tarih, mädeniet, tıl, dın, dästür, öner, bılım, ǧylym, ekonomika, saiasat, qūqyq jäne t.b.). Būlardy saqtap, uaqyt talabyna sai örısın keŋeitıp, damytyp otyratyn memleket, jeke adam. Ūlttyq qūndylyqtardyŋ tanymdyq qyzmetı jeke adamdy ūlttyŋ bolmysymen bırıktırıp, memleket müddesıne qyzmet etuge bastap otyrady.
Adamzat balasynyŋ ǧasyrlar boiǧy igılık taqyrybyndaǧy ızdenısterınıŋ mänı men sebep-saldary aǧartuşylyq deŋgeiımen körınedı. Sebebı igılık ūǧymyn zerdeleude adam balasy köptegen bılım türlerın qalyptastyrǧan. Dästürlı ata dınımızdıŋ özı bılımdı, sauatty, mädeniettı boludy qaşanda ūrpaqtan talap etıp otyrǧan.
Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Bolaşaqqa baǧdar:ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda, osy ūlttyq qūndylyqtar negızınde qoǧamnyŋ dästürlı beibıt jolmen damuyna qatysty bylai degen: «Bız tarihtyŋ sabaǧyn aiqyn tüsınuımız kerek. Revoliusiialar däuırı älı bıtken joq. Tek onyŋ formasy men mazmūny tübegeilı özgerdı.
Bızdıŋ keşegı tarihymyz būltartpas bır aqiqatqa – evoliusiialyq damu ǧana ūlttyŋ örkendeuıne mümkındık beretınıne közımızdı jetkızedı. Būdan sabaq ala bılmesek, taǧy da tarihtyŋ temır qaqpanyna tüsemız. Endeşe, evoliusiialyq damu qaǧidasy ärbır qazaqstandyqtyŋ jeke basynyŋ derbes baǧdaryna ainaluǧa tiıs». Ūlt mädenietınıŋ, memlekettıŋ damuy qaşanda özınıŋ dästürlı evoliusiialyq jolymen jüzege asyp otyrǧan. Qoǧamnyŋ tarihi jäne äleumettık mädeni damu jolynda memleket iesı ūlt ūrpaqtyŋ bolaşaǧyna qajettı igılıkterdı qalyptastyryp otyrady. Būl igılıkter (joǧaryda aityp ötkenımızdei) memlekettıŋ düniesıne, ūlttyŋ menşıgıne (qazynasyna) ainalǧan dünieler (atameken, mädeniet, tarih, tıl, dästür, dın jäne t.b.) Memleket pen ūlt bolmysynyŋ evoliusiialyq damu joly aldymenen qoǧam ömırınde (halyqtyŋ ruhani ömırınde) ūlttyq bıregeilıktıŋ saqtalyp otyruymen tyǧyz bailanysty. Ūlttyq bıregeilık ūlttyq qūndylyqtardyŋ ūrpaq bolmysynyŋ boiynda bırıguınen şyǧady. Ūlttyq bıregeilıktı ūlttyŋ bolaşaǧyn aiqyndap otyratyn qūndylyqtardyŋ jiyntyǧy (negızgı qūbylysy men körınısı) dep tüsıngen ūrpaq, alaş ziialylarynyŋ sözımen aitsaq tarihyn, mädenietın, salt-dästürın imany därejesıne köteredı. Ūlttyŋ mädenietı men salt-dästürınıŋ ata dınıne qaişy kelmeitındıgın bıledı. Būny aityp otyrǧan sebebımız, qazırgı taŋda älemde bolyp jatqan türlı saiasi qūbylystar, äsırese tästürden tys qalyptasqan dıni aǧymdar, türlı dıni sektalar kez kelgen memlekettıŋ ruhani ömırınde aldymenen halyqtyŋ bolmysyndaǧy ūlttyq bıregeilıktı joiu amaldarymen körınude.
Ūlttyq qūndylyqtardyŋ halyq tanymynda, äsırese jastardyŋ oi örısınde oryn aluy ūlttyq bıregeilıktıŋ saqtaluyna yqpal etıp otyrady. Ūlttyq bıregeilıktı qalyptastyryp, saqtap otyratyn tarihi sana, tarihi sana negızınde qalyptasatyn ūlttyq sana. Ūlttyq sana tarihty tegıstei bıluden şyǧady. Sondyqtanda ūlttyq qūndylyqtar degenımız (ūlttyq zerde biıgımen qaraityn bolsaq) ūlttyŋ dünietanymynda, ūrpaqtyŋ ūlttyq oilauy negızınde ömır sürıp otyratyn närseler. Ūlttyŋ ruhani mänge ie töl dünielerınıŋ ūlttyq qūndylyqqa ainalyp otyruy adymenen halyqtyŋ (ūrpaqtyŋ) ruhani deŋgeiıne täueldı.
Elımızdıŋ tarihynda jerın, elın jäne ūltynyŋ bolaşaǧyn qatar oilaǧan, oǧan jan- jaqty qyzmet ete bılgen ziialylar qoǧam aldyna qalai şyqqan? Tarihtaǧy qazaq tūlǧalaryn arnaiy eşkım bügıngıdei oqytqan joq. Qarapaiym qoǧamnyŋ ruhani ömırınde ata-ananyŋ, äleumettık ortanyŋ yqpalymen üiretılgen ūlttyq tärbie, ötkennıŋ taǧylymyn baiandaityn tarihi äŋgımeler, dın men ūlt dästürın qatar zerdeleudı üiretken, būlardyŋ bır-bırımen ünemı bailanysty bolatyndyǧyn ūǧyndyrǧan ülkenderdıŋ tälım-tärbiesı nebır talant ielerın qoǧam aldyna şyǧarǧan.
Qazırgıdei arnaiy zamanaui bılım almai aq (bılım aluǧa mümkındıgı bolmasa da) tarihtaǧy qazaqtyŋ kez kelgen ziialy adamy, tıptı jas balaǧa deiın memleketınıŋ märtebesın arttyryp otyratyn ūlttyq qūndylyqtar ekendıgın erte tüsıngen. Būnyŋ basty sebebı eldıŋ töl mädenietınıŋ bolmysymen qazaq balasynyŋ etene aralasyp ösuınde. Otbasy, qoǧam, äleumettık orta, auyl, el bolyp jastarǧa ūlt igıdıkterı jönınde dūrys baǧdar berıluınde. Qazaq tarihta nebır qiyndyqtardy basynan ötkızgenımen ūlttyq qūndylyqtarynan qol üzbegen, ūlt ruhaniiatyn saqtau arqyly ūlttyq bıregeilıktı joǧaltpaǧan. Sonyŋ negızınde qazaq ruhaniiatynyŋ boiynda ūlttyq qūndylyqtar turaly tarihy ūǧymdar saqtalyp otyrǧan.
Filosofiia tarihynda qūndylyqtar mäselesı sonau erte däuırdıŋ özınde jolǧa qoiylǧan. Köne däuırde grek oişyly Sokrattyŋ keler uaqytqa ūsynǧan «İgılık degenımız ne närse?» degen bır ǧana saualy, adamzat mädenietınıŋ tarihynda qūndylyqtar turaly ılımnıŋ qalyptasuyna yqpal ettı. Osydan myŋdaǧan jyldar būryn qozǧalǧan, ǧasyrlar boiy zerdelenıp otyrǧan Sokrattyŋ qūndylyqtardy tanu jönındegı saualy ärbır jaŋa uaqyttyŋ şeŋberınde adamzat, memleket, jekelegen ūlttardyŋ ömırı, bolaşaǧy üşın nenıŋ maŋyzdy dünie ekendıgın tereŋnen ūǧyndyryp otyrǧan.
Qazaq ruhaniiatynda ūrpaqqa keŋınen nasihattalatyn igılıkter halyqtyŋ beibıt ömırın, täuelsızdık, ūlttyŋ ösımı, mädeniettılık, aqyldy, parasatty, bılımdı jäne önerlı bolu, osy jolda jıgerlı bolu, eldıŋ müddesın qorǧauda jan-jaqty bolu, dındı taza ūstau, ana tılıŋdı saqtau, dästürdı, tarihtyŋ taǧylymyn därıpteu jäne t.b. Qazaq memlekettılıgınıŋ basynda tūrǧan tūlǧalarymyzdyŋ bırı Asanqaiǧy danamyz ūrpaqqa mynadai ösietın qadyrǧan:
Kölde jürgen qoŋyr qaz
Qyr qadırın ne bılsın!
Qyrda jürgen duadaq
Su qadırın ne bılsın!
Auyldaǧy jamandar
El qadırın ne bılsın!
Köşıp-qonyp körmegen,
Jer qadırın ne bılsın!
Köşse qona bılmegen,
Qonsa köşe bılmegen,
Aqylyŋa könbegen,
Jūrt qadırın ne bılsın[2. 16 b. ]. Şynymende ūlttyq müdde mäselesıne babalarymyzdyŋ zerdesımen qaraityn bolsaq, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ negızınde ūlttyŋ ömır sürudegı mūrat-maqsaty, ūstanymy jatyr. Qazaqtyŋ tarihtaǧy köşpelı tūrmysy köptegen närsenıŋ män jaiyn aŋǧartady. Ūlttyŋ bolaşaǧy ūrpaq igılıgı dep tüsıngen babalarymyz atamekendı közdıŋ qaraşyǧyndai qorǧaǧan. Eldıŋ müddesın qorǧap, onyŋ örısın keŋeitıp otyru üşın adamǧa aqyl, bılım, jıger qajet. Būl qasietter adam bolmysyna eldıŋ tūrmysymen, bolmysymen jäne ruhaniiatymen etene aralasyp ösuımen kelgen.
Ūlt ruhaniiaty, äsırese onyŋ bılımı jastarǧa aldymenen ūlttyq qūndylyqtardy zerdelep, oǧan qyzmet etuge yqpal etıp otyrǧan. Ūlt igılıkterın qūndylyq därejesınde zerdelep, ūǧynu üşın adamǧa ruhani deŋgei qajet. Adam bolmysyndaǧy ruhani deŋgei Asanqaiǧy danamyz aityp ketkendei, ärbır ūlt igılıkterınıŋ mänısın bıluden şyǧady. Būny jastarǧa üiretetın orta, ata-ana.
İslam dını qazaq jerıne kelgennen bastap ata tarih örısındegı ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ dın tarapynan qoldau tauyp, örısın keŋeitıp otyrǧandyǧyn köremız. Babalarymyz dın men ömırden alǧan täjıribesın dästürdıŋ bılımıne ainaldyryp otyrǧan. Dästürlı qazaq qoǧamynda dındı ūǧynu men ūstanudyŋ dästürlı joly qalyptasty. Sonymen qatar tarihtaǧy dıni tūlǧalar dästürı dın men ūlt ruhaniiatynyŋ qūndylyqtaryn zerdeleudıŋ özındık ädep erejelerın qalyptastyryp otyrǧan. Osynyŋ nätijesınde qazaq qoǧamynda dındı tüsınu, bılu, üirenu mäselelerı dıni tūlǧalardyŋ dästürıne baǧyndy. Būǧan qarap, qazaq qoǧamynyŋ ruhani ömırınde qalyptasqan dıni tūlǧalar instituty qoǧamdaǧy ūlttyq bıregeilıktı tegıstei saqtap otyrǧanndyǧyn bılemız.
Qūndylyqtar baǧdary şeŋberınde negızgı közge tüsıp otyratyn närse baǧalau prinsipı. Ūlt igılıkterınıŋ qūndylyqqa ainaluynda ūlttyŋ bolaşaǧyn, müddesın, täuelsızdıktı, memlekettıŋ derbestıgın, beibıtşılıktı baǧalau jatyr. Öskeleŋ ūrpaqqa ūlt iıgılıkterın qūndylyq deŋgeiınde nasihattap otyratyn ūlttyq tärbie.
Ūlttyq qūndylyqtardy baǧalau atamekendı, memlekettıŋ müddesın qalyptastyruşy ūlttyŋ taǧylymyn jäne ūlt tūlǧalarynyŋ erlıgın tüsınuden şyǧady. Baǧalau tarihty bıluden, onyŋ ruhyn boiǧa sıŋıruden, taǧylymyn ūǧynudan bastalǧan. Dınımızdıŋ özı ūrpaqqa osy dünielerdı üiretedı. Jaratylys aqiqatyn ūǧynuda ata-ananyŋ eŋbegın, adamzattyŋ, halyqtyŋ igılıkterın ūmytpau, oǧan adal qyzmet etu, bılımdı, önerlı, qaiyrymdy bolu, eŋbektı qūrmetteu, ädılettı bolu dınımızdıŋ bızden talap etetın dünielerınıŋ bırı. Osy tūrǧydan qaraityn bolsaq, qazaq halqynyŋ ömır süru täjıribesı, dästürı, mädenietı, dünietanymy, tarihy jäne sol tarih örısındegı tūlǧalar taǧylymynyŋ eş uaqytta da dınge qaişy kelmegendıgın bügın bızge tarih körsetude. Babalarymyz qazaqtyŋ ūlttyq bıregeilıgı saqtalǧan jerde ǧana dınnıŋ de ruhynyŋ el bolmysynyŋ boiynda tūraqtap (saqtalyp) otyratyndyǧyn jete tüsıngen. Şal aqyn danamyz aityp ketkendei:
Būl dünienıŋ mysaly
Ūşyp ötken qūspen teŋ.
Ömırde körgen jaqsylyq
Ūiyqtap ötken tüspen teŋ.
Atadan miras aqylyŋ,
Tüzık aitqan maqūlyŋ
Läzım bolǧan ıspen teŋ...
Aǧaiynyŋ köp bolsa,
Bırlıgı onyŋ bek bolsa,
Jamandyq jer kez kelse,
Bır-bırıne sep bolsa,
Bütın tūrǧan būzylmai
Otyz ekı tıspen teŋ.
Aidyndy jaqsy aimen teŋ,
Jomart jıgıt baimen teŋ.
Şeşen jıgıt dürmen teŋ,
İmansyz köŋıl kırmen teŋ.
Aqyly joq nadandar,
Is bıtırmes jamandar
Jüz bolsa da bırmen teŋ
Qazaqta dınıne bereıktık degen ūǧym osydan şyqqan. Är närsenıŋ teŋın bılıp, şamalau dıni sauatylyqtan şyǧady. Dıni sauattylyq kemeldılıkten şyǧady, dınnıŋ bılımın tereŋ bılu tärbieden, danalyqtan, ruhani tereŋdıkten bılınedı.
Qazaqtyŋ ömır mändık tüsınıgınıŋ negızınde dıni sauattylyq jatyr. Mäselen qazaqta «jaqsy söz jarym yrys» degen qanatty söz bar. Būnyŋ maǧynasy adamǧa qūrmetpen, ömırge biık maqsatpen, senımmen qaraudy bıldıredı. Ūlttyq bıregeilıktı saqtauda babalarymyz osyndai adam men qoǧam bolmysynyŋ ruhani tereŋdıgın negızdeitın ūǧymdarǧa erekşe män bergen. «Köŋıl», «keŋdık», «tüsınık», «täubä», «qanaǧat», «täuekelşıldık» būnyŋ barlyǧy ömırge, ötken men bolaşaqqa qūrmetpen, adamǧa senımmen qaraudy üiretedı. Qazaq balasynyŋ ruhani qalyptasu jolynda ata-ana, ata-äje, ata-baba taǧylymy, bauyr, aǧaiyn-tuys, auyl, el tüsınıgı ūlttyq qasietterımızdıŋ erekşe qūbylystaryn negızdeitın jäne beinelep otyratyn dästür täjıribelerınıŋ ajyramas bır bölıgı bolyp sanalady. Būny aityp otyrǧan sebebımız, dınnıŋ tabiǧaty, közdeitını de, üiretetını de, talap etetını de ızgılık. Izgılıkke jeke adam, ūlt, halyq bır bolǧanda ǧana jetedı. «Er elımen ajarly» degen ūǧym da osydan tuyndaǧan. İmandylyqtyŋ da örısı halyqtyŋ bolmysymen ūştasatyn adamnyŋ ıs-äreketımen keŋeiıp otyrǧan.
Dästürden tys terıs aǧymdardyŋ, türlı dıni sektalardyŋ közdeitını, büldıruge küş salatyny jastardyŋ jaŋa qalyptasyp kele jatqan sanasy, oi örısı. Jastadyŋ sanasynda jaŋa qalyptasyp kele jatqan ūlt igılıkterı turaly tüsınıktı öşıru arqyly tarihyna, mädenietıne, ösken ortasyna (qoǧamyna) qarsy qoiu arqyly qoǧamynan ajyratyp alu olardyŋ tarapynan jasalatyn basty äreketterdıŋ bırı ekendıgı belgılı. Būndai terıs ideologiianyŋ yqpalynda qalǧan adamnyŋ ūstanymy, tüsınıgı, közqarasy özgeredı. Äsırese ūstanymy äleumettık ortasyna qaişy kele bastaidy. Osyndai jaǧdailardyŋ qoǧamnan oryn ala bastauy jekelegen adamdardyŋ arasyndaǧy azamattyq bıregeilıktı joiyp jıberedı. Būnyŋ artynşa qoǧamdaǧy ūlttyq bıregeilık älsırei bastaidy.
Ūlttyq qūndylyqtar turaly adam tanymynda qalyptasatyn ūǧym onyŋ bolmysynyŋ negızınde jatatyn ruhani immunitet bolyp sanalady. Eger adamnyŋ ruhani bolmysynyŋ şeŋberınde būl bolmaǧan jaǧdaida, iaǧni qoǧamda halyq pen ūrpaq bolmysynda ūlttyq qasietter bolmasa dıni sektalardyŋ qoǧamdyq ortadaǧy yqpaly özdıgınen küşeiuı mümkın. Sondyqtanda ūlttyq täjıribeler tärbie negızınde ūrpaqtyŋ boiyndaǧy ūlttyq qasietterdı oiatyp, nyǧaityp otyrady. tarihtaǧy nebır dıni adamdardyŋ halyqqa ata dının üiretude qoǧamnyŋ, jeke adamnyŋ boiyndaǧy qasietter men täjıribelerdı därıptep otyruynyŋ mänı osynda jatyr. Qoǧamda ruhani tereŋdık, mädeniettılık, dästür qūndylyqtary bolmai tūraqtylyq saqtalmaidy. Tūraqtylyq bolmaǧan jerde dästürlı dın erejelerı saqtala bermeidı, ol bır tarihi dünie bolyp qalady. Sebebı dästürdı qalyptastyru men dūrys paidalanudaǧy ūlttyŋ tanymy dındı saqtap otyrady.
Ūlt ruhaniiatyndaǧy qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtar jönındegı tüsınıgı öskeleŋ ūrpaqtyŋ tarihyn, mädenietın tereŋ bılıp, memleketımen bır ömır süruıne yqpal etedı, dındı bılım, danalyq arqyly qorǧauǧa kömektesedı.
Eger qoǧamdaǧy jastardyŋ boiynda memleket, onyŋ qūndylyqtary turaly ūǧym qalyptaspasa kez kelgen terıs ideologiia jastardyŋ oi örısıne kerı yqpal etıp qoǧamynan ajyratyp alyp ketetındıgı anyq. Būndai jaǧdailar bügıngı adamzat älemınde jiı oryn aluda. Sondyqtanda ūrpaqtyŋ baǧyt alatyny jäne tälım alatyn negızgı düniesı ūlttyŋ mädenietı men tarihy boluy qajet. Būǧan qatysty talai ziialylarymyz tereŋ oilaryn tarih betınde qaldyrǧan. Osydan az uaqyt būryn ūrpaqqa köptegen tarihi dünielerdı jazyp qaldyrǧan Halifa Altai atamyz, «Taŋdamaly hadister audarmasynda» bylai degen: «Alhamdulilla, bız mūsylmanbyz. Dınımız İslam. Būǧan eşbır şäk-şübämız joq. Ärine, būǧan maqtanyş etemız. Mūsylman bolǧandyǧymyz üşın Allaǧa qanşalyq şükırşılık etsek az. Ekınşı bır maqtanyş etetın jaǧdai älemge äigılı Hadis ǧalymy Mūhammed İsmaǧil (imam Būhari) jäne iǧtikad imamy Abdulmansūr Maturidi bızden şyqqan. Taǧy İbnsina, Farabi, Qoja Ahmet İassaui, Mahmud Qaşǧari jäne Iýsuf Has Hajib siiaqty dünie boiynşa maşhür ǧalymdar bızden şyqqan. Bır zamandarda Būhara qalasy «Būhara şarif» delınıp, Būhara şärifte körnektı medreseler, aibatty meşıtter bolǧan. Ūzaq uaqyt dıni därıster berılıp, dın adamdary, ǧalymdar şyqqan kielı jer. Hadiste Sahih, Būhari, Fyqhi da Mūhtasar vykaia, hidaia tärızdı kıtaptar jazylatyn bolǧan. Bügınde de Būhara qalasy sol säulettı kümbezderı men zäulım mūnaralary jäne Türkıstandaǧy Hazret Hoja Ahmed İassauidıŋ mazary sol altyn däuırdıŋ mäŋgılık aiǧaǧy bolyp, bızderge men mūndalap tarihymyzdy eskertude»
Tarihqa taǧy bır sät üŋıler bolsaq, joǧaryda da toqtalyp ötkenımızdei qazaq jastarynyŋ bügıngı zamandaǧydai jan- jaqty bılım aluyna mümkındıgı bolmasa da, örkeniet zamanynda kez kelgen adamnyŋ oŋai qoly jete bermeitın tūlǧalyq därejege tärbie men danalyqty üiretu arqyly qazaq balasynyŋ qolyn jetkızıp otyrǧan. Tarihtaǧy qazaq jastarynyŋ ışınen şyqqan batyrlar, biler, jyraular, nebır küişıler, azuly aqyndar, kemeŋger ǧalymdar osy şyndyqtyŋ kuäsı. Būlardyŋ da uaqytynda adamzat älemınde oryn alyp jatqan qūbylystarmen ūştasqan qoǧamnyŋ problemalary az bolmaǧan. Adamnyŋ oiy tügıl, tüsıne de kırmegen daǧdarystar (otarşyldyq, aşarşylyq, repressiia, iadrolyq synaq) qazaq qoǧamynda bırınen keiın bırı oryn alyp otyrdy. Osyndai sätterde qiyndyqqa şydaǧan halqymyzdyŋ bolmysynan şynaiy dıni sauattylyqty, ūlttyq ruhty köremız. Ülkenderdıŋ balaǧa aqyldy, ūltjandy, eŋbekqor, jıgerlı, qiyndyqqa şydamdy bolyp ösudı üiretıp otyrǧandyǧy da osyndai uaqyt jaǧdaiynda erekşe közge tüsedı. Alaş ziialysy Ahmet Baitūrsynov jazyp ketkendei, «Batyrlar turasyndaǧy äŋgıme – halyqtyŋ jany, ruhy turasyndaǧy äŋgıme. Batyrlary qandai bolsa, halyqtyŋ ruh jaǧy da sondai bolǧan. Ertek jyrdaǧy batyrlar sipatyna qarasaq, ol jyrlar halyqtyŋ ruhy naǧyz köterılgen şaǧynda şyqqandyǧyn baiqaimyz. Oşaq basy, üi ışınıŋ qamy siiaqty ömırdıŋ ūsaq maqsat jaǧymen azamattary eseptespei ūly maqsat, ūly mūratpen bolyp, jūrt üşın, köp üşın qūrban qylmaityn närsesı bolmaǧanyn köremız. Äke-şeşe, tuysqan-tuǧan, mal-mülık, eŋ qymbatty jan- solardyŋ bärın jūrt qamynyŋ jolynda bır tiynǧa balamaǧanyn baiqaimyz". Qoǧamdaǧy jastardyŋ bolaşaǧyna qatysty barlyq mäsele igılıkterdı dūrys zerdelemeuden, balaǧa üiretılmegennen şyǧady. Şynaiy sauattylyq ūlttyq bolmys tūtastyǧyn, memlekettıŋ derbestıgın, eldıŋ täuelsızdıgın bıluden, onyŋ ruhyn qūrmetteuden şyyp otyrǧan.
Qoǧamdy damytatyn qoǧamdyq sanan, onyŋ tarihi türlerı (tarih, mädeniet, tıl, dın, dästür, öner, bılım, ǧylym, ekonomika, saiasat, qūqyq jäne t.b.). Būlardy saqtap, uaqyt talabyna sai örısın keŋeitıp, damytyp otyratyn memleket, jeke adam. Ūlttyq qūndylyqtardyŋ tanymdyq qyzmetı jeke adamdy ūlttyŋ bolmysymen bırıktırıp, memleket müddesıne qyzmet etuge bastap otyrady.
Adamzat balasynyŋ ǧasyrlar boiǧy igılık taqyrybyndaǧy ızdenısterınıŋ mänı men sebep-saldary aǧartuşylyq deŋgeiımen körınedı. Sebebı igılık ūǧymyn zerdeleude adam balasy köptegen bılım türlerın qalyptastyrǧan. Dästürlı ata dınımızdıŋ özı bılımdı, sauatty, mädeniettı boludy qaşanda ūrpaqtan talap etıp otyrǧan.
Särsembin Ümbetqan Quandyqūly
