وسكەمەننىڭ ەجەلگى اتاۋى – كەڭگىر تۇرانى كونە كارتادان تاپقان عالىم نۇرلان كەنجەاحمەت ءبىر اي بويى وسكەمەندەگى س. امانجولوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدى. سوناۋ امەريكاداعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن عالىمنىڭ وسكەمەندەگى ءار مينۋتى ساناۋلى ەدى. سوعان قاراماستان، التىنداي ۋاقىتىن ءبولىپ، مەكتەپ وقۋشىلارىمەن، قوعام بەلسەندىلەرىمەن، قالا تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ تۇردى. ءساتىن سالىپ، «Egemen Qazaqstan» باسىلىمى عالىممەن سۇحباتتاسقان، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
– ارمىسىز، نۇرلان كەنجەاحمەتۇلى! وسكەمەنگە، ەجەلگى كەڭگىر تۇرا قونىسىنا قوش كەلدىڭىز! سوناۋ امەريكادان باسقا ەمەس، ءدال وسى وسكەمەنگە كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ؟
– مينيسترلىكتىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ارنايى گرانت ءبولىنىپ، وسكەمەنگە، س.امانجولوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە شاقىرتىلدىم. الدىمەن وقىرمان قاۋىمعا ءوزىمدى تانىستىرىپ وتەيىن. قىتايدىڭ بورتالا وبلىسى اراسان اۋدانىندا تۋىپ-ءوستىم. اتام جەتىسۋدىڭ جەتى بايىنىڭ ءبىرى بولعان. 1929 جىلى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە بالالارىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قىتاي اسۋعا ءماجبۇر بولىپتى. اكەم سول جاقتا تۋىپ-ءوستى، ەڭبەك ەتتى. مۇعالىم بولعان كىسى. ءوزىم مەكتەپتە قازاقشا وقىدىم. اينالام كوپۇلتتى بولعاندىقتان بولار، كوپ ءتىل بىلۋگە سەپتىگى ءتيدى. كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە، دوكتورانتۋرادا وقىدىم. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭىندا وقۋىم قىتايشا بولىپ كەتتى. Phd دوكتورلىعىمدى 2007 جىلى «جىبەك جولى» ارحەولوگياسى بويىنشا بەيجىڭدە قورعادىم. قىتايدا ارحەولوگيا تاريح عىلىمىنا جاتادى. ال وسكەمەندى نە ءۇشىن تاڭدادىڭىز دەگەن سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرەر بولسام، مۇندا تاريح بار. شەجىرەلى ءوڭىر. قالانىڭ ىرگەسىندەگى اقباۋىردا بولدىم. پەتروگليفتەردەن بولەك رۋنا جازۋى دا تۇر. وقىدىم. ءجۇز پايىز رۋنيكا. ءارى قاراي زەرتتەۋ كەرەك. بايقاعانىم، اقباۋىر قولا داۋىرىنەن باستاپ تاساتتىق بەرەتىن قاسيەتتى جەر بولعان. ويتكەنى قولا ءداۋىرىنىڭ بۇعىلارى، جىلقىلارى بەينەلەنگەن. ول تۇركى داۋىرىنە دەيىن جالعاسقان.
– ال كارتوگرافيانى، ەجەلگى كارتالاردى زەرتتەۋ قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. وسى سالاعا قالاي بەت بۇرىپ ءجۇرسىز؟
– Phd دوكتورانتۋراسىندا وقىپ ءجۇرگەن ەدىم. قىتايدىڭ ءبىر باي-كوپەسى جاپونيادان كارتينا دەپ كارتا ساتىپ الىپ مەنىڭ ۇستازىما كەلگەن عوي. ونىڭ نە ەكەنىن ءوزى ءجىتى تۇسىنبەسە كەرەك. ساتقان تاراپ تا نە ەكەنىن بىلمەگەنگە ۇقسايدى. سويتسەك، 35 مەترلىك جىبەك جولىنىڭ كارتاسى. الگى قۇندى دۇنيەنى قىزىعا زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتتىم. وسى جۇمىستى قولعا العان سوڭ كوپتەگەن كارتامەن تانىستىم. كەڭگىر تۇرانىڭ تابىلۋى دا وسى كارتامەن بايلانىستى دەپ ايتۋىما بولادى. بىراق ول كارتادا كەڭگىر تۇرا جوق. تەك وڭتۇستىك جىبەك جولى عانا كورسەتىلەدى. قىتايدىڭ باتىسىنان باستالىپ، قاشقاردى باسىپ وتەدى. سودان باداحشان ارقىلى سامارقان، بۇقارانى باسىپ، ىستانبۇلعا دەيىن بارادى. كارتانىڭ عىلىميلىعى وتە جوعارى. ىشىندەگى كوپتەگەن اتاۋدى تابۋ ءۇشىن باسقا كارتالاردى زەرتتەۋىمە تۋرا كەلدى. قۇبىلاي تۇسىندا سىزىلعان «كانديدو» دەگەن كارتاعا دەن قويدىم. ونى ون جىل زەرتتەپ، بىلتىر گەرمانيادا عىلىمي مونوگرافيا بولىپ شىقتى.
– كونە كارتالاردى زەرتتەپ ءجۇرىپ، قازاقتىڭ باسقا دا تاريحىنا تاپ بولمادىڭىز با؟
– ءتورت اي تايۆاندا بولدىم. كارتا زەرتتەپ ءجۇرىپ، قازاق تاريحىنا قاتىستى، دالىرەك ايتسام، قاسىم حان تۇسىنداعى دەرەكتەردى تاپتىم. قاسىم حاننىڭ ءوزى، ونىڭ ۇلى ماماش تۋرالى دەرەكتەرگە يە بولدىم. ماماشتى نەگىزى مۇحاممەد قاسىم دەپ اتاعان ەكەن. ول كىم دەپ كوپ ىزدەندىم. سويتسەم، ماماش حان بولىپ شىقتى. ال قاسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى قىتايلارعا قاسىم مەملەكەتى دەپ جەتكەن ەكەن. ەلشىلەر «ءبىز قاسىم ەلىنەن كەلدىك» دەپ قازاق حاندىعىن قاسىم اتىمەن جەتكىزىپ وتىرعان. وسى تۋرالى اعىلشىنشا ماقالام جاريالاندى، مونوگرافيام شىقتى. جىل سوڭىنا دەيىن گەرمانيادان قازاق حاندىعى تۇسىنداعى «قازاق جەرىنىڭ تاريحي-گەوگرافياسى» اتتى مونوگرافيام شىعادى. سوندا قاسىم حان تۋرالى دا ايتىلادى.
نانىمعا بولا عىلىمدى توقتاتۋعا بولمايدى
– اۋەلدە، بەرەلدە قازبا جۇمىستارى باستالعاندا ءىشىنارا قارسىلىق ءبىلدىرگەن تۇرعىندار بولعان. ولگەندەردى قوزعاۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەندەي پىكىر ايتىپ، ارحەولوگتەردى ۇناتپاعانى راس ەدى. ءسىز شەتەلدەردى كورىپ ءجۇرسىز. دامىعان مەملەكەتتەردە وسى ارحەولوگيا سالاسى قالاي داميدى؟
– دامىعان مەملەكەتتەردە ارحەولوگيا دا دامىعان. قارسىلىق بىلدىرگەندەردى تۇسىنەمىن. نانىم عوي. دەگەنمەن نانىمعا بولا عىلىمدى توقتاتۋعا بولمايدى. قازۋ كەرەك. قازۋ ارقىلى قازاق تاريحىن دالەلدەيمىز. ماسەلەن، گەرمانيادا ارحەولوگياعا قاتتى ءمان بەرەدى. «جىبەك جولى» دەپ، قىتايعا، موڭعولياعا جىلدا ماماندار جىبەرىپ تۇرادى. كوپتەگەن ولجا نەمىستەردىڭ قاتىسۋىمەن تابىلعان. ول جاقتاعى ۋنيۆەرسيتەتتە ارنايى ارحەولوگيا كافەدراسى بار. ولاردىڭ موڭعوليامەن قارىم-قاتىناسى تىعىز.
– قىتايعا قايتا بارىپ، ءارحيۆىن زەرتتەۋ جوسپاردا جوق پا؟ مەنىڭ ويىمشا، ول جاقتىڭ ارحيۆىندە تاريحىمىز توم-توم بولىپ جاتقان سياقتى...
– ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ول جاققا بارۋ وتە قيىن. بارعانىمىزبەن، ارحيۆىنە كىرۋ – كۇردەلى ماسەلە. ايتپەسە، قىتايدا كوپ دۇنيە جاتىر. ابىلايحاننىڭ شاعاتايشا، مانجۇرشە جازىلعان حاتتارى وتە كوپ. جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، قاسىم حان تۋرالى دەرەكتەر بار. قىسقاشا ايتسام، عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن دەرەك كوپ. 2005 جىلدارى عوي دەيمىن، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قازاقستاندىق شىعىستانۋشى عالىمدار بەيجىڭگە بارىپ، ءبىراز دۇنيە اكەلدى.
– وسكەمەننىڭ ەجەلگى اتاۋى كەڭگىر تۇرا دەپ ءجۇرمىز. كونە كارتادان وسىنداي دەرەك تابىلعاندا، ءبىزدى قايدام، ورتاق قازاننان اس ءىشىپ جۇرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى وسكەمەن ەرتەڭگى كۇنى كەڭگىر تۇرا بولىپ كەتە مە دەپ الاڭداپ قالعانى بار. كەڭگىر تۇرا تۋرالى كەڭىنەن ايتىپ بەرىڭىزشى.
– مىنانى تۇسىنىڭىزدەر، بەكىنىستەر ەشۋاقىتتا يەن دالاعا سالىنبايدى. XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋىنىڭ ەڭ الىس وڭتۇستىك شەگى – ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنداعى «ەرتىس جەلىسى» دەپ اتالاتىن بەكىنىستەر جەلىسىمەن بەلگىلەندى. ەرتىس جەلىسىندەگى ەڭ وڭتۇستىك رەسەي قالاسى «تسيانلۋن» كارتاسىندا كەڭگىر تۇرا نەمەسە تسزيانگە-ەر تۋلا بولىپ تابىلادى. كەڭگىر تۇرا – قازىرگى وسكەمەننىڭ جەرگىلىكتى اتى. XVIII عاسىرداعى ءمانجۋ دەرەكتەرىندە كەڭگىر دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. «رەنات» كارتاسىنا نەگىزدەلسەك، قازىرگى وسكەمەننىڭ تۇبىندە كەڭگىر وزەنى بولعان. اياگوزدىك عالىم قۇربانعالي ءحاليدىڭ «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا دومقالا دەپ كورسەتكەن. ول دا كارتادا بار.
ويلاپ قاراڭىز، اسكەري بەكىنىس نە ءۇشىن قاجەت؟ ەگەر قازاق ءوز قۇرامىندا بولسا، بەكىنىس سالىپ نەسى بار؟! قىتاي ارحيۆتەرىن اقتارىپ وتىرىپ، «ەرتىس بويىنداعى ورىس بەكىنىستەرى 1718, 1720 جىلدارى سالىنعانىن كوزىم شالدى. كوشپەلىلەرگە جاقىن جەرگە قۇرعانى جانە ايتىلادى. بۇل جەردى ورىستار «ۋست-كامەنوگورسك» دەپ اتاعان. ال قازاق كەڭگىر تۇرا دەپ اتاعان. بەيجىڭگە ەكى ءتۇرلى ادام حابار جەتكىزگەن، ءبىرى – مانجۇرلەرگە قولعا تۇسكەن تورعاۋىتتار. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «ورىستار دومقالا دەگەن جەردە اسكەرلەرىن جيىپ، شابۋىل جاساعالى وتىر» دەلىنگەن. «دومقالا قايدا دەگەندە، ەرتىستىڭ ارعى جاعىندا» دەلىنگەن. بۇل كارتانى سىزۋشىلار – فرانتسۋزدار. ال قىتايلار كەڭگىر تۇرا مەن دومقالانى ەكى باسقا قالا ەكەن دەپ ەكى جەرگە سىزىپ قويعان. كارتوگرافيا تاريحىندا بۇل – قالىپتى قۇبىلىس. سەبەبى ول زاماندا تەحنيكا جوق. دومقالا دەگەنىمىزدى ءبىر عالىم ورىستىڭ «دوم» دەگەن سوزىنەن شىققان دەيدى. ولاي ەمەس، قازاق توم دەپ كەڭ وزەندى ايتقان. انە قاراشى، ەرتىستىڭ كەڭدىگىن (تەرەزەگە كوز تاستادىق. ەرتىس باياۋ جىلجىپ جاتتى). تۇرا – كونە تۇركى تىلىندە «بەكىنىس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
XVIII عاسىرداعى قىتاي دەرەكتەرىنە تالداۋ جاساساق، كەڭگىر تۇرانىڭ قازىرگى وسكەمەن قالاسى ەكەنىن بىلەمىز. ايتار بولساق، 1757 جىلى ءامىرسانانىڭ ىزىنە تۇسكەن تسين گەنەرالى شۋندەنا ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە «تسيانلۋن جىلناماسىنىڭ 22 جىلى 6-ايدىڭ 16-كۇنى ەسيۋنچوتسيۋەتە تاۋىنان اسىپ، تا-ەرگۋن وزەنىنە جەتتىك. وسى ارادان قاراقشىلاردىڭ ءىزىن ءبىلدىك. كەلەسى كۇنى ورىس تەرريتورياسىنداعى كەڭگىر تۇرا قالاسىنا بارىپ، ادام ءجىبەرىپ جايىمىزدى حابارلادىق. 18-كۇنى ورىس كاپيتانى ەرتىس بويىنا كەلىپ بىزبەن كەزدەستى» دەگەن.
– كونە كارتالاردا وسكەمەننەن باسقا قازاقستاننىڭ تاعى قاي قالالارى كەزدەسەدى؟
– ءيا، كونە كارتالاردىڭ بىرىندە سەمەيدىڭ سولتۇستىگىندەگى جەلەزينسكايا دەگەن بەكىنىستى قازاق تەمىر قالا دەپ اتاعانى انىق كورسەتىلگەن. يامىشەۆا كولىن قازاق تۇزكول دەپ اتاعان. سونىمەن قاتار ورالدى كازاكتار يايتسكي دەپ وزگەرتىپ العان. بىراق تۇرعىلىقتى ەل تەكە قالاسى دەپ اتاعان. ەسكى كارتالاردا گۋرەۆ نيجني يايتسكي دەلىنگەن. بىراق قازاقتار ۇيشىك دەسكەن. ياعني تۇركىنىڭ «ۋچىق» دەگەن ءسوزى. ول دەگەنىمىز – وزەننىڭ ۇشى، بالىق اۋلايتىن جەر.
1824 جىلعا دەيىن قازاق دالاسى رەسەيدىڭ وتارى بولعان جوق
– بايقاۋىمشا، ءسىز زەرتتەپ جۇرگەن كارتالاردا كوپتەگەن جەردىڭ، وزەن-كولدىڭ، ەلدى مەكەننىڭ تاريحي اتاۋلارى كەزدەسەدى. ونىڭ استارىنا ءۇڭىلسەك، جەرىمىزدىڭ بۇدان دا كەڭ بولعانىن اڭعارۋعا بولادى...
– باتىستا بولدىم. ءوزىڭىز ايتقانداي، كونە كارتالاردىڭ ىشىنەن 1842 جىلعى بوكەي ورداسىنىڭ كارتاسىن زەرتتەدىم. مەن ايتايىن، بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى – ەدىل مەن جايىقتاعى جەردىڭ قازاقستانعا قوسىلۋىنا وشپەس ءىز قالدىردى. ورداعا ورىسشا ءبىلىم اكەلدى مە، ول ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى، سول جاتقان جەردى الىپ بەرىپ وتىر.
– ونى قالاي الىپ بەردى؟
– ەدىل قالماقتارى جوڭعارلار جەڭىلگەن سوڭ ۇدەرە شىعىسقا كوشتى. جەر بوس قالدى. رەسەي «قازاقتار جاۋلاپ الماسىن، زاڭدى ۇكىمەت قويايىق» دەپ بوكەي ورداسىن باتىسقا قۇردى.
1864 جىلعى قىتاي كارتاسىن قاراڭىز (ەكرانعا كونە كارتالاردى شىعاردى). قازىرگى شەكارامەن ۇقساس. تاريحشىلار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋدى تيان-شان دەيدى عوي. ال قىتايدىڭ بۇل كارتاسىندا ءتاڭىر تاۋ دەپ بەلگىلەنگەن. ءۇرىمشىنىڭ شىعىسى عانا تيان-شان. ءوزىمىز جاعى – ءتاڭىر تاۋ. بىلمەستىكتەن شىعار، ورىس عالىمى سەمەنوۆ تيان-شانسكي ەسىمىمەن اتاي سالعان. بۇل كارتادا حان ءتاڭىرى دەپ بەلگىلەنگەن. تسين يمپەرياسى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى شەكارا سىزىعى دا وسى كارتادا بار. ەڭ ماڭىزدى، قۇپيا كارتا – وسى.
ءبىز كوبىنەسە باتىرلارىمىز وتىز كۇن شايقاسقان، سويتكەن دە بۇيتكەن دەپ ماقتانامىز. الايدا سول باتىرلارىمىزدىڭ شەكارانى شەگەلەپ كەتكەنىن ايتپايمىز. ودان قالسا، اقتابان شۇبىرىندىنى، الاكول سۇلامانى ايتىپ، اھ ۇرامىز. حالىقتىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەۋ كەرەك. ءيا بولعان، بىلەمىز. ودان دا ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاق دالاسىنداعى جوڭعاردىڭ جوعالىپ كەتكەنىن ايتايىق. كوپشىلىك تسين يمپەرياسى قىرىپ سالدى دەپ ويلايدى. ول – بىرجاقتى پىكىر. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، جوڭعارلاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەن قوجابەرگەن، قابانباي باتىرلار. ابىلاي قابانبايدى ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا كەلىسىم جاساۋعا ءۇرىمشىگە دەيىن جىبەرگەن. جالپى، ابىلاي تۇسىنداعى قازاق حاندىعىن زەرتتەۋ كەرەك. وڭتۇستىكتە رايىمبەك باتىر قالماقتاردى قۋىپ، شەكارانى بەكىتكەن. مىنە، قازاق باتىرلارىنىڭ وسى ەرلىكتەرى دە ەسكەرىلمەيدى. اشىلماعان تاريح كوپ.
ورىس عالىمدارى قازاقتى ءالسىز كورسەتۋ ءۇشىن تاريحتى بۇرمالاعانى بەلگىلى. الايدا قازاق تاعدىرى ابىلاي تۇسىندا بەلگىلەنىپ قويعان. قىتايداعى قازاقتار – قاشىپ بارعاندار ەمەس، شەكارا سىزىعى جۇرگىزىلگەندە، شەشىممەن كەلىسپەي، كىرىپ العاندار. قىتاي ولاردان مالىنىڭ ءبىر پايىزىن الىپ وتىرعان. بىلايشا ايتقاندا، باج سالىعىن سالعان. شەكارا سىرتىنا قاتاڭ قاراۋىل قويىپ، قازاقتاردى كىرگىزبەگەن. ال اشتىقتان قاشىپ، شەكارا اسقاندار – ولاردىڭ ءبىر پايىزى عانا. سول قازاقتاردى ساعالاپ بارعان عوي.
بۇل – 1766-1770 جىلدار ارالىعىندا سىزىلعان قىتايدىڭ قۇپيا كارتاسى. 1925 جىلى بەيجىڭنەن تابىلعان (سارعىش تارتقان تاعى ءبىر كارتانى ەكرانعا شىعاردى). ءبىر نۇسقاسى تايۆاندا، ەندى ءبىرى لوندوندا جاتىر. بەيجىڭدە ءبىر نۇسقاسى بار. قىتاي ءتىلىن، ءمانجۇر ءتىلىن، قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ، بۇل كونە كارتالاردى تۇسىنبەيسىڭ. 1824 جىلعا دەيىن قازاق دالاسى رەسەيدىڭ وتارى بولعان جوق. رەسەي ول كەزدەرى ەندى-ەندى عانا ەرتىس بويىندا بەكىنىستەرىن سالىپ كەلە جاتقان. بۇل كارتادا ابىلايحان مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى شەكارا انىق كورسەتىلگەن. مۇنى سىزعان – مەن ەمەس، قىتاي. ءاربىر قاراۋىل اتاۋىنا دەيىن بار. ءار قاراۋىلدا كىمدەر تۇردى، انىق جازىلعان. قازاقتىڭ قىستاۋىنا دەيىن كورسەتىلگەن. جىل سوڭىندا اعىلشىن ءتىلىندە گەرمانيادان كىتابىم شىعادى. كونە كارتاعا، شەكاراعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر ءالى دە بولسىن زەرتتەلمەي جاتىر. زەرتتەلمەگەن دۇنيە كوپ. ودان دا قازاقستاننىڭ قازىرگى شەكاراسىن كىم بەلگىلەپ ەدى، سونى ايتىڭىزشى؟
– الاش وردا (توسىننان قويىلعان سۇراققا ويلانباستان جاۋاپ بەردىم).
– ءيا، الاش وردا زيالىلارى. 1918 جىلى زاكي ءۋاليدي توعان شەكارانى بەلگىلەۋگە قاتىسقان. لەنيننىڭ كەلىسىمىمەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىندا باشقۇرتستاندى قوسىپ الىپ بەلگىلەگەن. الاشتىڭ قازاق تاريحىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەسى وسى ەدى.
– دەسە دە، قازاقستان جەرىنە، تەرريتوريامىزعا قاتىستى الىپقاشپا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جۇرگەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز...
– قازاققا مىناۋ بايتاق جەردى ەشكىم سىيعا تارتقان جوق. ول – ەجەلدەن ۇلى دالانىڭ يەسى مەن كيەسى. شەكارا سىزىعى كونە كارتالاردا تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. جەرىمىز تارىلماسا، كەڭەيىپ كەتپەگەن. قىتايلار ءۇش ءجۇزدىڭ كارتاسىنا دەيىن سىزعان. ونى ابىلاي تۇسىنداعى قازاق مەملەكەتىنىڭ كارتاسى دەپ اتاعان. بۇدان ارتىق قانداي تاريحي دالەل كەرەك؟! ال XVI-XVIII عاسىر اراسىنداعى ەۋروپا، قىتايدىڭ تاريحي كارتالارىندا قازاق حاندىعى «قازاقي وردا»، «قازاقيا» نەمەسە «قازاقي» دەپ اتالعان.
1562 جىلعى كارتادا قازىرگى تاشكەنتكە دەيىن ۇلى جۇزگە قاراعانى انىق بەلگىلەنگەن. تولە بي بيلىك قۇرعانىن بىلەسىزدەر. 1593 جىلعى كارتاداعى رەسەيدى قاراڭىز; التايىنداعى مىنا ءبىر كول – التىن كول دەپ اتالعان. تەلەسكول دەگەن دە اتى بار. قازاقتاردىڭ شىعىس شەكاراسى وسىعان دەيىن جەتكەن.
– ساليقالى سۇحباتىڭىزعا مىڭ دا ءبىر العىس ايتامىز! وسىناۋ كەڭ-بايتاق جەرىمىزدىڭ سىرتى جاۋدان، ءىشى داۋدان امان بولسىن!
مەرەي قاينارۇلى،
«Egemen Qazaqstan»
