Óskemenniń ejelgi ataýy – Keńgir Turany kóne kartadan tapqan ǵalym Nurlan Kenjeahmet bir aı boıy Óskemendegi S. Amanjolov atyndaǵy ýnıversıtette stýdentterge dáris oqydy. Sonaý Amerıkadaǵy Garvard ýnıversıtetinde qyzmet etip júrgen ǵalymnyń Óskemendegi ár mınýty sanaýly edi. Soǵan qaramastan, altyndaı ýaqytyn bólip, mektep oqýshylarymen, qoǵam belsendilerimen, qala turǵyndarymen kezdesýler ótkizip turdy. Sátin salyp, «Egemen Qazaqstan» basylymy ǵalymmen suhbattasqan, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.
– Armysyz, Nurlan Kenjeahmetuly! Óskemenge, ejelgi Keńgir Tura qonysyna qosh keldińiz! Sonaý Amerıkadan basqa emes, dál osy Óskemenge kelýińizge ne sebep?
– Mınıstrliktiń muryndyq bolýymen arnaıy grant bólinip, Óskemenge, S.Amanjolov ýnıversıtetine shaqyrtyldym. Aldymen oqyrman qaýymǵa ózimdi tanystyryp óteıin. Qytaıdyń Bortala oblysy Arasan aýdanynda týyp-óstim. Atam Jetisýdyń jeti baıynyń biri bolǵan. 1929 jyly stalındik repressııa kezinde balalaryn saqtap qalý maqsatynda Qytaı asýǵa májbúr bolypty. Ákem sol jaqta týyp-ósti, eńbek etti. Muǵalim bolǵan kisi. Ózim mektepte qazaqsha oqydym. Aınalam kópultty bolǵandyqtan bolar, kóp til bilýge septigi tıdi. Keıin ýnıversıtette, doktorantýrada oqydym. Shynyn aıtý kerek, sońynda oqýym qytaısha bolyp ketti. Phd doktorlyǵymdy 2007 jyly «Jibek joly» arheologııasy boıynsha Beıjińde qorǵadym. Qytaıda arheologııa tarıh ǵylymyna jatady. Al Óskemendi ne úshin tańdadyńyz degen suraǵyńyzǵa jaýap berer bolsam, munda tarıh bar. Shejireli óńir. Qalanyń irgesindegi Aqbaýyrda boldym. Petroglıfterden bólek rýna jazýy da tur. Oqydym. Júz paıyz rýnıka. Ári qaraı zertteý kerek. Baıqaǵanym, Aqbaýyr qola dáýirinen bastap tasattyq beretin qasıetti jer bolǵan. Óıtkeni qola dáýiriniń buǵylary, jylqylary beınelengen. Ol túrki dáýirine deıin jalǵasqan.
– Al kartografııany, ejelgi kartalardy zertteý qajyrly eńbekti qajet etedi. Osy salaǵa qalaı bet buryp júrsiz?
– Phd doktorantýrasynda oqyp júrgen edim. Qytaıdyń bir baı-kópesi Japonııadan kartına dep karta satyp alyp meniń ustazyma kelgen ǵoı. Onyń ne ekenin ózi jiti túsinbese kerek. Satqan tarap ta ne ekenin bilmegenge uqsaıdy. Sóıtsek, 35 metrlik Jibek jolynyń kartasy. Álgi qundy dúnıeni qyzyǵa zertteýge kirisip kettim. Osy jumysty qolǵa alǵan soń kóptegen kartamen tanystym. Keńgir Turanyń tabylýy da osy kartamen baılanysty dep aıtýyma bolady. Biraq ol kartada Keńgir Tura joq. Tek ońtústik Jibek joly ǵana kórsetiledi. Qytaıdyń batysynan bastalyp, Qashqardy basyp ótedi. Sodan Badahshan arqyly Samarqan, Buqarany basyp, Ystanbulǵa deıin barady. Kartanyń ǵylymılyǵy óte joǵary. Ishindegi kóptegen ataýdy tabý úshin basqa kartalardy zertteýime týra keldi. Qubylaı tusynda syzylǵan «Kandıdo» degen kartaǵa den qoıdym. Ony on jyl zerttep, byltyr Germanııada ǵylymı monografııa bolyp shyqty.
– Kóne kartalardy zerttep júrip, qazaqtyń basqa da tarıhyna tap bolmadyńyz ba?
– Tórt aı Taıvanda boldym. Karta zerttep júrip, qazaq tarıhyna qatysty, dálirek aıtsam, Qasym han tusyndaǵy derekterdi taptym. Qasym hannyń ózi, onyń uly Mamash týraly derekterge ıe boldym. Mamashty negizi Muhammed Qasym dep ataǵan eken. Ol kim dep kóp izdendim. Sóıtsem, Mamash han bolyp shyqty. Al Qasym han tusyndaǵy qazaq handyǵy qytaılarǵa Qasym memleketi dep jetken eken. Elshiler «Biz Qasym elinen keldik» dep qazaq handyǵyn Qasym atymen jetkizip otyrǵan. Osy týraly aǵylshynsha maqalam jarııalandy, monografııam shyqty. Jyl sońyna deıin Germanııadan Qazaq handyǵy tusyndaǵy «Qazaq jeriniń tarıhı-geografııasy» atty monografııam shyǵady. Sonda Qasym han týraly da aıtylady.
Nanymǵa bola ǵylymdy toqtatýǵa bolmaıdy
– Áýelde, Berelde qazba jumystary bastalǵanda ishinara qarsylyq bildirgen turǵyndar bolǵan. Ólgenderdi qozǵaýdyń qajeti qansha degendeı pikir aıtyp, arheologterdi unatpaǵany ras edi. Siz shetelderdi kórip júrsiz. Damyǵan memleketterde osy arheologııa salasy qalaı damıdy?
– Damyǵan memleketterde arheologııa da damyǵan. Qarsylyq bildirgenderdi túsinemin. Nanym ǵoı. Degenmen nanymǵa bola ǵylymdy toqtatýǵa bolmaıdy. Qazý kerek. Qazý arqyly qazaq tarıhyn dáleldeımiz. Máselen, Germanııada arheologııaǵa qatty mán beredi. «Jibek joly» dep, Qytaıǵa, Mońǵolııaǵa jylda mamandar jiberip turady. Kóptegen olja nemisterdiń qatysýymen tabylǵan. Ol jaqtaǵy ýnıversıtette arnaıy arheologııa kafedrasy bar. Olardyń Mońǵolııamen qarym-qatynasy tyǵyz.
– Qytaıǵa qaıta baryp, arhıvin zertteý josparda joq pa? Meniń oıymsha, ol jaqtyń arhıvinde tarıhymyz tom-tom bolyp jatqan sııaqty...
– Dál qazirgi ýaqytta ol jaqqa barý óte qıyn. Barǵanymyzben, arhıvine kirý – kúrdeli másele. Áıtpese, Qytaıda kóp dúnıe jatyr. Abylaıhannyń shaǵataısha, mánjúrshe jazylǵan hattary óte kóp. Joǵaryda aıtyp óttim, Qasym han týraly derekter bar. Qysqasha aıtsam, ǵylymı aınalymǵa túspegen derek kóp. 2005 jyldary ǵoı deımin, «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha qazaqstandyq shyǵystanýshy ǵalymdar Beıjińge baryp, biraz dúnıe ákeldi.
– Óskemenniń ejelgi ataýy Keńgir Tura dep júrmiz. Kóne kartadan osyndaı derek tabylǵanda, bizdi qaıdam, ortaq qazannan as iship júrgen ózge ult ókilderi Óskemen erteńgi kúni Keńgir Tura bolyp kete me dep alańdap qalǵany bar. Keńgir Tura týraly keńinen aıtyp berińizshi.
– Mynany túsinińizder, bekinister eshýaqytta ıen dalaǵa salynbaıdy. XVIII ǵasyrdyń ortasynda Reseıdiń qazaq dalasyn otarlaýynyń eń alys ońtústik shegi – Ertis ózeniniń boıyndaǵy «Ertis jelisi» dep atalatyn bekinister jelisimen belgilendi. Ertis jelisindegi eń ońtústik Reseı qalasy «ıanlýn» kartasynda Keńgir Tura nemese zıange-er týla bolyp tabylady. Keńgir Tura – qazirgi Óskemenniń jergilikti aty. XVIII ǵasyrdaǵy mánjý derekterinde Keńgir degen atpen belgili boldy. «Renat» kartasyna negizdelsek, qazirgi Óskemenniń túbinde Keńgir ózeni bolǵan. Aıagózdik ǵalym Qurbanǵalı Halıdiń «Taýarıh hamsa» kitabynda Domqala dep kórsetken. Ol da kartada bar.
Oılap qarańyz, áskerı bekinis ne úshin qajet? Eger qazaq óz quramynda bolsa, bekinis salyp nesi bar?! Qytaı arhıvterin aqtaryp otyryp, «Ertis boıyndaǵy orys bekinisteri 1718, 1720 jyldary salynǵanyn kózim shaldy. Kóshpelilerge jaqyn jerge qurǵany jáne aıtylady. Bul jerdi orystar «Ýst-Kamenogorsk» dep ataǵan. Al qazaq Keńgir Tura dep ataǵan. Beıjińge eki túrli adam habar jetkizgen, biri – mánjúrlerge qolǵa túsken torǵaýyttar. Olardyń aıtýynsha, «orystar Domqala degen jerde áskerlerin jıyp, shabýyl jasaǵaly otyr» delingen. «Domqala qaıda degende, Ertistiń arǵy jaǵynda» delingen. Bul kartany syzýshylar – franýzdar. Al qytaılar Keńgir Tura men Domqalany eki basqa qala eken dep eki jerge syzyp qoıǵan. Kartografııa tarıhynda bul – qalypty qubylys. Sebebi ol zamanda tehnıka joq. Domqala degenimizdi bir ǵalym orystyń «dom» degen sózinen shyqqan deıdi. Olaı emes, qazaq tom dep keń ózendi aıtqan. Áne qarashy, Ertistiń keńdigin (terezege kóz tastadyq. Ertis baıaý jyljyp jatty). Tura – kóne túrki tilinde «bekinis» degen maǵynany bildiredi.
XVIII ǵasyrdaǵy qytaı derekterine taldaý jasasaq, Keńgir Turanyń qazirgi Óskemen qalasy ekenin bilemiz. Aıtar bolsaq, 1757 jyly Ámirsananyń izine túsken ın generaly Shýndena óziniń málimdemesinde «ıanlýn jylnamasynyń 22 jyly 6-aıdyń 16-kúni Esıýnchoıýete taýynan asyp, Ta-ergýn ózenine jettik. Osy aradan qaraqshylardyń izin bildik. Kelesi kúni orys terrıtorııasyndaǵy Keńgir Tura qalasyna baryp, adam jiberip jaıymyzdy habarladyq. 18-kúni orys kapıtany Ertis boıyna kelip bizben kezdesti» degen.
– Kóne kartalarda Óskemennen basqa Qazaqstannyń taǵy qaı qalalary kezdesedi?
– Iá, kóne kartalardyń birinde Semeıdiń soltústigindegi Jelezınskaıa degen bekinisti qazaq Temir qala dep ataǵany anyq kórsetilgen. Iamysheva kólin qazaq Tuzkól dep ataǵan. Sonymen qatar Oraldy kazaktar Iaıkıı dep ózgertip alǵan. Biraq turǵylyqty el Teke qalasy dep ataǵan. Eski kartalarda Gýrev Nıjnıı Iaıkıı delingen. Biraq qazaqtar Úıshik desken. Iaǵnı túrkiniń «ýchyq» degen sózi. Ol degenimiz – ózenniń ushy, balyq aýlaıtyn jer.
1824 jylǵa deıin qazaq dalasy Reseıdiń otary bolǵan joq
– Baıqaýymsha, siz zerttep júrgen kartalarda kóptegen jerdiń, ózen-kóldiń, eldi mekenniń tarıhı ataýlary kezdesedi. Onyń astaryna úńilsek, jerimizdiń budan da keń bolǵanyn ańǵarýǵa bolady...
– Batysta boldym. Ózińiz aıtqandaı, kóne kartalardyń ishinen 1842 jylǵy Bókeı ordasynyń kartasyn zerttedim. Men aıtaıyn, Bókeı ordasynyń qurylýy – Edil men Jaıyqtaǵy jerdiń Qazaqstanǵa qosylýyna óshpes iz qaldyrdy. Ordaǵa oryssha bilim ákeldi me, ol mańyzdy emes. Eń bastysy, sol jatqan jerdi alyp berip otyr.
– Ony qalaı alyp berdi?
– Edil qalmaqtary jońǵarlar jeńilgen soń údere shyǵysqa kóshti. Jer bos qaldy. Reseı «qazaqtar jaýlap almasyn, zańdy úkimet qoıaıyq» dep Bókeı ordasyn batysqa qurdy.
1864 jylǵy Qytaı kartasyn qarańyz (Ekranǵa kóne kartalardy shyǵardy). Qazirgi shekaramen uqsas. Tarıhshylar Qazaqstannyń ońtústigindegi taýdy Tıan-Shan deıdi ǵoı. Al qytaıdyń bul kartasynda Táńir taý dep belgilengen. Úrimshiniń shyǵysy ǵana Tıan-Shan. Ózimiz jaǵy – Táńir taý. Bilmestikten shyǵar, orys ǵalymy Semenov Tıan-Shanskıı esimimen ataı salǵan. Bul kartada Han Táńiri dep belgilengen. ın ımperııasy men Qazaq handyǵy arasyndaǵy shekara syzyǵy da osy kartada bar. Eń mańyzdy, qupııa karta – osy.
Biz kóbinese batyrlarymyz otyz kún shaıqasqan, sóıtken de búıtken dep maqtanamyz. Alaıda sol batyrlarymyzdyń shekarany shegelep ketkenin aıtpaımyz. Odan qalsa, Aqtaban shubyryndyny, Alakól sulamany aıtyp, ah uramyz. Halyqtyń eńsesin túsirmeý kerek. Iá bolǵan, bilemiz. Odan da Abylaıdyń tusynda qazaq dalasyndaǵy jońǵardyń joǵalyp ketkenin aıtaıyq. Kópshilik ın ımperııasy qyryp saldy dep oılaıdy. Ol – birjaqty pikir. Shyntýaıtyna kelgende, jońǵarlardy jer betinen joıyp jibergen Qojabergen, Qabanbaı batyrlar. Abylaı Qabanbaıdy saýda-sattyq salasynda kelisim jasaýǵa Úrimshige deıin jibergen. Jalpy, Abylaı tusyndaǵy qazaq handyǵyn zertteý kerek. Ońtústikte Raıymbek batyr qalmaqtardy qýyp, shekarany bekitken. Mine, qazaq batyrlarynyń osy erlikteri de eskerilmeıdi. Ashylmaǵan tarıh kóp.
Orys ǵalymdary qazaqty álsiz kórsetý úshin tarıhty burmalaǵany belgili. Alaıda qazaq taǵdyry Abylaı tusynda belgilenip qoıǵan. Qytaıdaǵy qazaqtar – qashyp barǵandar emes, shekara syzyǵy júrgizilgende, sheshimmen kelispeı, kirip alǵandar. Qytaı olardan malynyń bir paıyzyn alyp otyrǵan. Bylaısha aıtqanda, baj salyǵyn salǵan. Shekara syrtyna qatań qaraýyl qoıyp, qazaqtardy kirgizbegen. Al ashtyqtan qashyp, shekara asqandar – olardyń bir paıyzy ǵana. Sol qazaqtardy saǵalap barǵan ǵoı.
Bul – 1766-1770 jyldar aralyǵynda syzylǵan Qytaıdyń qupııa kartasy. 1925 jyly Beıjińnen tabylǵan (sarǵysh tartqan taǵy bir kartany ekranǵa shyǵardy). Bir nusqasy Taıvanda, endi biri Londonda jatyr. Beıjińde bir nusqasy bar. Qytaı tilin, mánjúr tilin, qazaq tilin bilmeseń, bul kóne kartalardy túsinbeısiń. 1824 jylǵa deıin qazaq dalasy Reseıdiń otary bolǵan joq. Reseı ol kezderi endi-endi ǵana Ertis boıynda bekinisterin salyp kele jatqan. Bul kartada Abylaıhan men ın ımperııasy arasyndaǵy shekara anyq kórsetilgen. Muny syzǵan – men emes, qytaı. Árbir qaraýyl ataýyna deıin bar. Ár qaraýylda kimder turdy, anyq jazylǵan. Qazaqtyń qystaýyna deıin kórsetilgen. Jyl sońynda aǵylshyn tilinde Germanııadan kitabym shyǵady. Kóne kartaǵa, shekaraǵa qatysty tarıhı derekter áli de bolsyn zerttelmeı jatyr. Zerttelmegen dúnıe kóp. Odan da Qazaqstannyń qazirgi shekarasyn kim belgilep edi, sony aıtyńyzshy?
– Alash Orda (tosynnan qoıylǵan suraqqa oılanbastan jaýap berdim).
– Iá, Alash Orda zııalylary. 1918 jyly Zákı Ýálıdı Toǵan shekarany belgileýge qatysqan. Lenınniń kelisimimen Qazaqstannyń soltústik shekarasynda Bashqurtstandy qosyp alyp belgilegen. Alashtyń qazaq tarıhyna qosqan úlken úlesi osy edi.
– Dese de, Qazaqstan jerine, terrıtorııamyzǵa qatysty alypqashpa ártúrli pikirler aıtylyp júrgenin ózińiz bilesiz...
– Qazaqqa mynaý baıtaq jerdi eshkim syıǵa tartqan joq. Ol – ejelden Uly dalanyń ıesi men kıesi. Shekara syzyǵy kóne kartalarda taıǵa tańba basqandaı kórinip tur. Jerimiz tarylmasa, keńeıip ketpegen. Qytaılar úsh júzdiń kartasyna deıin syzǵan. Ony Abylaı tusyndaǵy qazaq memleketiniń kartasy dep ataǵan. Budan artyq qandaı tarıhı dálel kerek?! Al XVI-XVIII ǵasyr arasyndaǵy Eýropa, Qytaıdyń tarıhı kartalarynda Qazaq handyǵy «Qazaqı orda», «Qazaqııa» nemese «qazaqı» dep atalǵan.
1562 jylǵy kartada qazirgi Tashkentke deıin Uly júzge qaraǵany anyq belgilengen. Tóle bı bılik qurǵanyn bilesizder. 1593 jylǵy kartadaǵy Reseıdi qarańyz; Altaıyndaǵy myna bir kól – Altyn kól dep atalǵan. Teleskól degen de aty bar. Qazaqtardyń shyǵys shekarasy osyǵan deıin jetken.
– Salıqaly suhbatyńyzǵa myń da bir alǵys aıtamyz! Osynaý keń-baıtaq jerimizdiń syrty jaýdan, ishi daýdan aman bolsyn!
Mereı QAINARULY,
«Egemen Qazaqstan»