Nūrlan Kenjeahmetūly: Qazaq – Ūly dalanyŋ iesı men kiesı

– Al kartografiiany, ejelgı kartalardy zertteu qajyrly eŋbektı qa­­­jet etedı. Osy salaǧa qalai bet bū­ryp jürsız? – Phd doktoranturasynda oqyp jür­gen edım. Qytaidyŋ bır bai-köpesı Japo­niia­dan kartina dep karta satyp alyp menıŋ ūstazyma kelgen ǧoi. Onyŋ ne eke­nın özı jıtı tüsınbese kerek. Satqan tarap ta ne ekenın bılmegenge ūqsaidy. Söitsek, 35 metrlık Jıbek jolynyŋ kartasy. Älgı qūndy dünienı qyzyǧa zert­teuge kırı­sıp kettım. Osy jūmysty qol­ǧa alǧan soŋ köptegen kartamen ta­nystym. Keŋgır Tūranyŋ tabyluy da osy kartamen bailanysty dep aituy­ma bolady. Bıraq ol kartada Keŋgır Tū­ra joq. Tek oŋtüstık Jıbek joly ǧana kör­setıledı. Qytai­dyŋ batysynan bastalyp, Qaş­qardy ba­syp ötedı. Sodan Badahşan arqyly Samar­qan, Būqarany basyp, Ystanbūlǧa deiın ba­rady. Kartanyŋ ǧylymilyǧy öte joǧary. Işındegı köpte­gen ataudy tabu üşın basqa kartalar­dy zertteuıme tura keldı. Qūbylai tū­syn­da syzyl­ǧan «Kandido» degen kartaǧa den qoidym. Ony on jyl zerttep, byltyr Germaniiada ǧylymi monografiia bolyp şyqty. – Köne kartalardy zerttep jürıp, qazaqtyŋ basqa da tarihyna tap bol­madyŋyz ba? – Tört ai Taivanda boldym. Karta zerttep jürıp, qazaq tarihyna qatysty, dälırek aitsam, Qasym han tūsyndaǧy derekterdı taptym. Qasym hannyŋ özı, onyŋ ūly Mamaş turaly derekterge ie boldym. Mamaşty negızı Mūhammed Qasym dep ataǧan eken. Ol kım dep köp ızdendım. Söitsem, Mamaş han bolyp şyqty. Al Qasym han tūsyndaǧy qazaq handyǧy qytailarǧa Qasym memleketı dep jetken eken. Elşıler «Bız Qasym elınen keldık» dep qazaq handyǧyn Qasym atymen jetkızıp otyrǧan. Osy turaly aǧylşynşa maqalam jariialandy, monografiiam şyqty. Jyl soŋyna deiın Germaniiadan Qazaq handyǧy tūsynda­ǧy «Qazaq jerınıŋ tarihi-geografiiasy» atty monografiiam şyǧady. Sonda Qasym han turaly da aitylady. Nanymǧa bola ǧylymdy toqtatuǧa bolmaidy – Äuelde, Berelde qazba jūmys­tary bastalǧanda ışınara qarsylyq bıl­dırgen tūrǧyndar bolǧan. Ölgenderdı qozǧaudyŋ qajetı qanşa degendei pıkır aityp, arheologterdı ūnatpaǧany ras edı. Sız şetelderdı körıp jürsız. Damyǧan memleketterde osy arheologiia salasy qalai damidy? – Damyǧan memleketterde arheologiia da damyǧan. Qarsylyq bıldırgenderdı tüsınemın. Nanym ǧoi. Degenmen nanym­ǧa bola ǧylymdy toqtatuǧa bolmaidy. Qazu kerek. Qazu arqyly qazaq tarihyn däleldeimız. Mäselen, Germaniiada arheologiiaǧa qatty män beredı. «Jıbek joly» dep, Qytaiǧa, Moŋǧoliiaǧa jylda mamandar jıberıp tūrady. Köptegen olja nemısterdıŋ qatysuymen tabyl­ǧan. Ol jaqtaǧy universitette arnaiy arheologiia kafedrasy bar. Olardyŋ Moŋǧoliiamen qarym-qatynasy tyǧyz. – Qytaiǧa qaita baryp, arhivın zertteu josparda joq pa? Menıŋ oiymşa, ol jaqtyŋ arhivınde tarihymyz tom-tom bolyp jatqan siiaqty... – Däl qazırgı uaqytta ol jaqqa baru öte qiyn. Barǧanymyzben, arhivıne kıru – kürdelı mäsele. Äitpese, Qytaida köp dünie jatyr. Abylaihannyŋ şaǧataişa, mänjürşe jazylǧan hattary öte köp. Joǧaryda aityp öttım, Qasym han tu­raly derekter bar. Qysqaşa aitsam, ǧy­lymi ainalymǧa tüspegen derek köp. 2005 jyldary ǧoi deimın, «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa qazaqstandyq şyǧystanuşy ǧalymdar Beijıŋge baryp, bıraz dünie äkeldı. – Öskemennıŋ ejelgı atauy Keŋgır Tūra dep jürmız. Köne kartadan osyndai derek tabylǧanda, bızdı qaidam, ortaq qazannan as ışıp jürgen özge ūlt ökılderı Öskemen erteŋgı künı Keŋgır Tūra bolyp kete me dep alaŋdap qalǧany bar. Keŋgır Tūra turaly keŋınen aityp berıŋızşı. – Mynany tüsınıŋızder, bekınıster eşuaqytta ien dalaǧa salynbaidy. XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda Reseidıŋ qazaq dalasyn otarlauynyŋ eŋ alys oŋtüstık şegı – Ertıs özenınıŋ boiyndaǧy «Ertıs jelısı» dep atalatyn bekınıster jelısımen belgılendı. Ertıs jelısındegı eŋ oŋtüstık Resei qalasy «Sianlun» kartasynda Keŋgır Tūra nemese Sziange-er tula bolyp tabylady. Keŋgır Tūra – qazırgı Öskemennıŋ jergılıktı aty. XVIII ǧasyrdaǧy mänju derekterınde Keŋgır degen atpen belgılı boldy. «Renat» kartasyna negızdelsek, qazırgı Öskemennıŋ tübınde Keŋgır özenı bolǧan. Aiagözdık ǧalym Qūrbanǧali Halidıŋ «Tauarih hamsa» kıtabynda Domqala dep körsetken. Ol da kartada bar. Oilap qaraŋyz, äskeri bekınıs ne üşın qajet? Eger qazaq öz qūramynda bolsa, bekınıs salyp nesı bar?! Qytai arhivterın aqtaryp otyryp, «Ertıs boiyndaǧy orys bekınısterı 1718, 1720 jyldary salynǧanyn közım şaldy. Köşpelılerge jaqyn jerge qūrǧany jäne aitylady. Būl jerdı orystar «Ust-Kamenogorsk» dep ataǧan. Al qa­zaq Keŋgır Tūra dep ataǧan. Beijıŋge ekı türlı adam habar jetkızgen, bırı – mänjürlerge qolǧa tüsken torǧauyttar. Olardyŋ aituyn­şa, «orystar Domqala degen jerde äskerlerın jiyp, şabuyl jasaǧaly otyr» delıngen. «Domqala qai­da degende, Er­tıstıŋ arǧy jaǧynda» delıngen. Būl kartany syzuşylar – fran­suzdar. Al qytailar Keŋgır Tūra men Domqalany ekı basqa qala eken dep ekı jerge syzyp qoiǧan. Kartografiia tarihynda būl – qalypty qūbylys. Se­bebı ol zamanda tehnika joq. Domqala degenımızdı bır ǧalym orystyŋ «dom» de­gen sözınen şyqqan deidı. Olai emes, qazaq tom dep keŋ özendı aitqan. Äne qaraşy, Ertıstıŋ keŋdıgın (terezege köz tastadyq. Ertıs baiau jyljyp jatty). Tūra – köne türkı tılınde «bekınıs» degen maǧynany bıldıredı. XVIII ǧasyrdaǧy qytai derekterıne taldau jasasaq, Keŋgır Tūranyŋ qazırgı Öskemen qalasy ekenın bılemız. Aitar bolsaq, 1757 jyly Ämırsananyŋ ızıne tüsken Sin generaly Şundena özınıŋ mälımdemesınde «Sianlun jylnamasynyŋ 22 jyly 6-aidyŋ 16-künı Esiunchosiuete tauynan asyp, Ta-ergun özenıne jet­tık. Osy aradan qaraqşylardyŋ ızın bıl­dık. Kelesı künı orys territoriiasyndaǧy Keŋgır Tūra qalasyna baryp, adam jı­berıp jaiymyzdy habarladyq. 18-künı orys kapitany Ertıs boiyna kelıp bızben kezdestı» degen. – Köne kartalarda Öskemennen basqa Qazaqstannyŋ taǧy qai qala­lary kezdesedı? – İä, köne kartalardyŋ bırınde Semeidıŋ soltüstıgındegı Jelezinskaia degen bekınıstı qazaq Temır qala dep ataǧany anyq körsetılgen. Iаmyşeva kölın qazaq Tūzköl dep ataǧan. Sonymen qatar Oraldy kazaktar Iаiskii dep özgertıp alǧan. Bıraq tūrǧylyqty el Teke qalasy dep ataǧan. Eskı kartalarda Gurev Nijnii Iаiskii delıngen. Bıraq qazaqtar Üişık desken. Iаǧni türkınıŋ «uchyq» degen sözı. Ol degenımız – özennıŋ ūşy, balyq aulaityn jer. 1824 jylǧa deiın qazaq dalasy Resei­dıŋ otary bolǧan joq – Baiqauymşa, sız zerttep jürgen kartalarda köptegen jerdıŋ, özen-köldıŋ, eldı mekennıŋ tarihi atau­lary kezdesedı. Onyŋ astaryna üŋıl­sek, jerımızdıŋ būdan da keŋ bol­ǧanyn aŋǧaruǧa bolady... – Batysta boldym. Özıŋız aitqandai, köne kartalardyŋ ışınen 1842 jylǧy Bökei ordasynyŋ kartasyn zerttedım. Men aitaiyn, Bökei ordasynyŋ qūryluy – Edıl men Jaiyqtaǧy jerdıŋ Qazaqstan­ǧa qosyluyna öşpes ız qaldyrdy. Orda­ǧa orysşa bılım äkeldı me, ol maŋyzdy emes. Eŋ bastysy, sol jatqan jerdı alyp berıp otyr. – Ony qalai alyp berdı? – Edıl qalmaqtary joŋǧarlar jeŋıl­gen soŋ üdere şyǧysqa köştı. Jer bos qaldy. Resei «qazaqtar jaulap almasyn, zaŋdy ükımet qoiaiyq» dep Bökei ordasyn batysqa qūrdy. 1864 jylǧy Qytai kartasyn qaraŋyz (Ekranǧa köne kartalardy şyǧardy). Qazırgı şekaramen ūqsas. Tarihşylar Qazaqstannyŋ oŋtüstıgındegı taudy Tian-Şan deidı ǧoi. Al qytaidyŋ būl kar­ta­synda Täŋır tau dep belgılengen. Ürım­şınıŋ şyǧysy ǧana Tian-Şan. Özımız jaǧy – Täŋır tau. Bılmestıkten şyǧar, orys ǧalymy Semenov Tian-Şanskii esımımen atai salǧan. Būl kartada Han Täŋırı dep belgılengen. Sin imperiiasy men Qazaq handyǧy arasyndaǧy şekara syzyǧy da osy kartada bar. Eŋ maŋyzdy, qūpiia karta – osy. Bız köbınese batyrlarymyz otyz kün şaiqasqan, söitken de büitken dep maq­tanamyz. Alaida sol batyrla­rymyzdyŋ şekarany şegelep ketkenın aitpaimyz. Odan qalsa, Aqtaban şūbyryndyny, Alaköl sūlamany aityp, ah ūramyz. Halyqtyŋ eŋsesın tüsırmeu kerek. İä bolǧan, bılemız. Odan da Abylaidyŋ tūsynda qazaq dalasyndaǧy joŋǧardyŋ joǧalyp ketkenın aitaiyq. Köpşılık Sin imperiiasy qyryp saldy dep oilaidy. Ol – bırjaqty pıkır. Şyntuaityna kelgende, joŋǧarlardy jer betınen joiyp jıbergen Qojabergen, Qabanbai batyrlar. Abylai Qabanbaidy sauda-sattyq salasynda kelısım jasauǧa Ürım­şıge deiın jıbergen. Jalpy, Abylai tūsyndaǧy qazaq handyǧyn zertteu kerek. Oŋtüstıkte Raiymbek batyr qal­maqtardy quyp, şekarany bekıtken. Mıne, qazaq batyrlarynyŋ osy erlıkterı de eskerılmeidı. Aşylmaǧan tarih köp. Orys ǧalymdary qazaqty älsız kör­setu üşın tarihty būrmalaǧany bel­gılı. Alaida qazaq taǧdyry Abylai tū­synda belgılenıp qoiǧan. Qytaidaǧy qazaqtar – qaşyp barǧandar emes, şekara syzyǧy jürgızılgende, şeşımmen kelıspei, kırıp alǧandar. Qytai olardan malynyŋ bır paiyzyn alyp otyrǧan. Bylaişa aitqanda, baj salyǧyn salǧan. Şekara syrtyna qataŋ qarauyl qoiyp, qazaqtardy kırgızbegen. Al aştyqtan qa­şyp, şekara asqandar – olardyŋ bır paiyzy ǧana. Sol qazaqtardy saǧalap barǧan ǧoi. Būl – 1766-1770 jyldar aralyǧynda syzylǧan Qytaidyŋ qūpiia kartasy. 1925 jyly Beijıŋnen tabylǧan (sarǧyş tart­qan taǧy bır kartany ekranǧa şy­ǧardy). Bır nūsqasy Taivanda, endı bırı Londonda jatyr. Beijıŋde bır nūsqasy bar. Qytai tılın, mänjür tılın, qazaq tılın bılmeseŋ, būl köne kartalardy tüsınbeisıŋ. 1824 jylǧa deiın qazaq dalasy Reseidıŋ otary bolǧan joq. Resei ol kezderı endı-endı ǧana Ertıs boiyn­da bekınısterın salyp kele jatqan. Būl kartada Abylaihan men Sin impe­riiasy arasyndaǧy şekara anyq körse­tılgen. Mūny syzǧan – men emes, qytai. Ärbır qarauyl atauyna deiın bar. Är qarauylda kımder tūrdy, anyq ja­zylǧan. Qazaqtyŋ qystauyna deiın körse­tılgen. Jyl so­ŋynda aǧylşyn tılın­de Germaniiadan kıtabym şyǧady. Köne kartaǧa, şekaraǧa qatysty tarihi derekter älı de bolsyn zerttelmei jatyr. Zerttelmegen dünie köp. Odan da Qazaqstannyŋ qazırgı şekarasyn kım belgılep edı, sony aityŋyzşy? – Alaş Orda (tosynnan qoiylǧan sūraqqa oilanbastan jauap berdım). – İä, Alaş Orda ziialylary. 1918 jyly Zäki Uälidi Toǧan şekarany bel­gıleuge qatysqan. Leninnıŋ kelısımımen Qazaq­stannyŋ soltüstık şekarasynda Başqūrtstandy qosyp alyp belgılegen. Alaştyŋ qazaq tarihyna qosqan ülken ülesı osy edı. – Dese de, Qazaqstan jerıne, ter­ri­toriiamyzǧa qatysty alypqaşpa ärtürlı pıkırler aitylyp jürgenın özıŋız bılesız... – Qazaqqa mynau baitaq jerdı eşkım syiǧa tartqan joq. Ol – ejelden Ūly dalanyŋ iesı men kiesı. Şekara syzyǧy köne kartalarda taiǧa taŋba basqandai körınıp tūr. Jerımız tarylmasa, keŋeiıp ketpegen. Qytailar üş jüzdıŋ kartasyna deiın syzǧan. Ony Abylai tūsyndaǧy qazaq memleketınıŋ kartasy dep ataǧan. Būdan artyq qandai tarihi dälel kerek?! Al XVI-XVIII ǧasyr arasyndaǧy Europa, Qytaidyŋ tarihi kartalarynda Qazaq handyǧy «Qazaqi orda», «Qazaqiia» nemese «qazaqi» dep atalǧan. 1562 jylǧy kartada qazırgı Taşkentke deiın Ūly jüzge qaraǧany anyq belgı­lengen. Töle bi bilık qūrǧanyn bılesızder. 1593 jylǧy kartadaǧy Reseidı qaraŋyz; Altaiyndaǧy myna bır köl – Altyn köl dep atalǧan. Telesköl degen de aty bar. Qazaqtardyŋ şyǧys şekarasy osyǧan deiın jetken. – Saliqaly sūhbatyŋyzǧa myŋ da bır alǧys aitamyz! Osynau keŋ-baitaq jerımızdıŋ syrty jaudan, ışı daudan aman bolsyn!  

Merei QAINARŪLY,

«Egemen Qazaqstan»