مەن كاسىپتى كەيبىر ءىس-ارەكەتكە دەگەن ادامنىڭ شابىتى دەپ تۇسىنەمىن. بىرىنشىدەن، دىنتانۋمەن بايلانىستى ماماندىق نەمەسە كاسىپ تۋرالى ايتۋ ءۇشىن الدىمەن ءدىنتانۋ ۇعىمىنىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن انىقتاۋ كەرەك. ياعني، ءدىنتانۋ دەگەنىمىز نە؟
«ءدىنتانۋ» تەرمينى مازمۇنى جاعىنان وتە كەڭ (مىسالى، «ساياساتتانۋ»، «الەۋمەتتانۋ»، «قۇقىقتانۋ» جانە ت.ب. سياقتى). ونىڭ استىندا ءدىندى عىلىمي-فيلوسوفيالىق زەرتتەۋگە قاتىستى كوپ نارسەنى جيناقتاۋعا بولادى: ءدىن تاريحى، سالىستىرمالى ءدىن، ءدىن پسيحولوگياسى، ءدىن سوتسيولوگياسى، ءدىن فيلوسوفياسى جانە ت.ب. بۇل پاندەردىڭ بارلىعىنىڭ ءوز تاريحى، ءوزىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتى، دامۋ لوگيكاسى جانە ءوز شەكارالارى بار، بىراق ول تولىق انىق بولماسا دا، بۇل «شەكارالىق قاقتىعىستارعا» جانە ولاردىڭ گيپوتەتيكالىق يەرارحياداعى ورنى تۋرالى داۋلارعا اكەلەدى. سوعان قاراماستان، بۇل پاندەر بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر ءوزارا بايلانىستى، ناتيجەلەر ورتاق.
سوندىقتان مەن ءدىنتانۋدى تەك ءدىن تۋرالى ناقتى عىلىمداردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىمەن بايلانىستى فيلوسوفيالىق، مادەني جانە ادىسنامالىق زەرتتەۋلەردى دە قامتيتىن كۇردەلى جانە پانارالىق سالا دەپ اتار ەدىم.
ەكىنشىدەن، جالپى ءدىنتانۋ عىلىمىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە جاس بولعاندىقتان (ونىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسى XΙX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالادى), جانە ونىڭ وتاندىق نۇسقاسىنىڭ تاعدىرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرسەك، ءدىنتانۋ ماماندىعى رەتىندە، مەنىڭ ويىمشا، ادەتتەن تىس ەشتەڭەمەن ەرەكشەلەنبەيدى.
ۇشىنشىدەن، كاسىبي مامان رەتىندە ءدىنتانۋشى نەگىزىنەن ەكى كەيىپتە ارەكەت ەتەدى: زەرتتەۋشى جانە وقىتۋشى; ەكى جاعدايدا دا ول ساراپشى رەتىندە سۇرانىسقا يە بولۋى مۇمكىن. ءدىنتانۋ زەرتتەۋشى رەتىندە عىلىمي نيەتتە باتىل بولۋى، ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە بولىپ، پىكىرتالاستارعا دايىن بولۋى كەرەك.
وقىتۋشى رەتىندە ول اكادەميالىق، سابىرلى، بارلىق كوزقاراستى وبەكتيۆتى تۇردە ءبىلدىرۋى جانە ت.ب. كەرەك. بىراق ساراپشى رەتىندە ول ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن سەنىمىن ارقاشان وبەكتيۆتىلىككە قىزىعۋشىلىق تانىتپايتىن تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ ۇمىتىمەن سالىستىرا وتىرىپ، «پىشاقتىڭ جۇزىندە» جۇرۋگە ءماجبۇر.
تورتىنشىدەن، ءدىنتانۋدى كاسىپ (مىندەت) رەتىندە قاراستىراتىن كەز كەلدى. ياعني، بۇل ۇعىمنىڭ استارىندا شابىتتاندىراتىن عانا ەمەس، مىندەتتەيتىن دە نارسە بار.
ءدىنتانۋ ماماندىعى ءۇشىن كاسىپتىڭ جەكە قاجەتتىلىگىن سەزىنۋ جانە جەكە زەرتتەۋ قىزمەتىنىڭ جالپى پايدالىلىعىنا سەنىمدىلىك بولاتىن كاسىپتىڭ اسىل مانىمەن شەكتەلىپ كورەيىك. ءدىنتانۋدى كاسىپ رەتىندە تاڭداعاندار وزدەرى جازعان ماتىندەرىنىڭ (كىتاپ، ماقالا) سويلەمدەرىندە ويدى تۇجىرىمداي وتىرىپ، لايىقتى جانە قاجەتتى ءىس جاسايتىنىنا سەنىمدى.
كاسىبي ءدىنتانۋشىلار اراسىندا جۇمىسى مەن بوس ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن ءبىر وسى سالاعا ارنايتىن ىنتالى ازاماتتار كوپ پە؟
كەيبىر ادامدار مەنىمەن كەلىسپەۋى مۇمكىن. بىراق مەن مۇنى بىرەۋدى رەنجىتۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان جوقپىن. مەن ءوزىم بولاشاق ءدىنتانۋشىمىن. ال سۇراقتاردى ەڭ الدىمەن وزىمە قويامىن. كەيدە ايتىلعانداردىڭ كەيبىرى تۋرالى ويلار مەنى عانا ەمەس، وزگەلەردى ويلاندىراتىنىنا سەنىمدىمىن.
ءدىندى عىلىمي زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق پەن جەكە بەيىمدىلىك ءالى كاسىپ ەمەس. كەز-كەلگەن عىلىمنىڭ قۇندىلىعى وعان دەگەن الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكپەن انىقتالادى.
جاقىندا قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ اكىمدەرمەن جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسە وتىرىپ ءدىن سالاسىنداعى جۇمىستى جانداندىرۋدى تاپسىردى:
«حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي ءداستۇرلى يسلامدى دارىپتەۋ اسا ماڭىزدى. ونىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزىن دامىتۋ قاجەت. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. شىن مانىندە، بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ونى بەتىمەن جىبەرسەك، ۇلتتىق سالت-سانامىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. اكىمدەرگە قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، ءدىن سالاسىنداعى جۇمىستى جانداندىرۋدى تاپسىرامىن»، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
بۇل ماسەلەمەن تەك ءدىن قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، ءدىنتانۋشىلار جانە وزگە دە عالىمدار اينالىساتىنى ءسوزسىز.
كورىپ وتىرعانىمىزداي ءدىنتانۋدىڭ قۇندىلىعى قوعامنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ارقىلى قول جەتكىزىلەتىن ءدىن تۋرالى سەنىمدى بىلىمگە دەگەن قاجەتتىلىگى مەن كولەمىمەن انىقتالادى. بۇدان باسقا ەشتەڭە جوق. كەز-كەلگەن قوعامدا دىنگە دەگەن سۇرانىس بولعاندىقتان، ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋ قاجەتتىلىگى بار جانە ءاردايىم بولادى. بۇل ءۇشىن ءدىنتانۋشى ماماندىعى بار، ول وعان قىزمەت ەتەدى جانە بۇل ونىڭ كاسىبى (مىندەتى).
«ءدىنتانۋ» ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى شانتەميسوۆ ەرمەك
عىلىمي جەتەكشى: فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور بورباسوۆا قارلىعاش مولداعاليەۆنا
