ۇلتتىق بيولوگيا مەن بيوتەحنولوگيا عىلىمىنىڭ كيەلى وشاعى، اينالاڭدى ءجىتى تانۋ جولىنداعى ءىلىم-ءبىلىمنىڭ ارتىن ارناسىنا اينالعان قارا شاڭىراعىمىزداعى بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ عيماراتىن بەتكەيگە ءبىر ازامات كەلەدى. شيراق جۇرىسىنە، نىق باسقان سەنىمدى قادامدارى مەن ازاماتتىق بولمىسى بيىك تۇلعاسىنا قاراپ ەرىكسىز تاڭداناسىڭ. الىستان قاراپ-اق، بەسىككە بولەنگەن كەزەڭىنەن-اق بويىندا بىتكەن قازاقى بولمىستى ايقىن اڭعاراسىڭ. تۇمسا تابيعاتتىڭ كيەلى ورتاسى تاربيەلەپ، اتا وسيەتى، انا ءالديى عىلىمعا قاناتتاندىرعان تۇلعانىڭ ونەگەلى ءومىر جولىنا ەرىكسىز ۇڭىلگىڭ كەلەدى. نازار سالىپ كورگەنىمىزدە ەرەكشە ەڭبەك جولى، قاجىر مەن قايرات تۇتاستىرعان عىلىمداعى تاباندىلىعى ءبىزدى ەرەكشە تاڭدالدىردى. ونىڭ ءومىر جولى، راسىمەن، ونەگەگە تولى عۇمىر كەزەڭدەرى كەز كەلگەن شاكىرت پەن ۇستازدى ءتانتى ەتپەي قويمايدى. سەبەبى، تابيعاتپەن تىلدەسىپ، ءومىرىن ورەلى ورنەكتەگەن ۇستاز، تاعدىرى تاعلىمعا تولى تۇلعا – بولاتحان زايادا قازىحانۇلىنىڭ ءومىربايانىندا جارقىن جەتىستىك پەن ەڭبەكشىل قىزمەتتىڭ قىزىعى مەن شىجىعى جاتىر.
بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى زايادا قازىحانۇلى ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ وتىر. قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان كيەلى ورتاسىندا تالابىن ۇشتاپ، تابيعاتتىڭ قۇشاعىندا ەر جەتكەن بالا عالىمنىڭ ءومىر ورنەكتەرى العاش 1989 جىلى وزگەرىپ سالا بەردى. ءدال وسى شاقتا ونىڭ ءومىرى مەن عىلىمي قىزمەتىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى، ونىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارىنىڭ نىسانى انىقتالىپ، ونىڭ تاۋەلسىز عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. سودان دا بولار، بولاشاعىنا كوز سالىپ، ءۇمىتىن ۇكىلەگەن ۇستازدارىنىڭ سەنىمىن اقتاپ، زايادا قازىحانۇلى عىلىمعا دەگەن ماقساتتى ساپارىن ماسكەۋدە، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ك.ا. تيميريازەۆ اتىنداعى «وسىمدىكتەر فيزيولوگياسى ينستيتۋتىنان» باستايدى، وندا 1989 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن الگولوگتار مەن بيوتەحنولوگتاردىڭ تانىمال ماماندارى ب.ع.د.، پروفەسسور ۆ.ە. سەمەنەنكو، ل.ن. تسوگلين جانە م.گ. ۆلاديميروۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن زەرتتەۋشى-تاجىريبە جيناقتاۋشى بولىپ قىزمەت ىستەدى. ەلدەن جىراقتا ءىلىم جيناپ، ۇلتتىق بيولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىنا قايتسەم دە ۇلەسىمدى قوسامىن دەگەن تەگەۋرىندى ماقسات جاس اسپيرانتتى ودان ارمەن قاناتتاندىرىپ، ول عىلىمي الەۋەتى جوعارى ورتادا شىنىقتى. ۇستازدارىنىڭ قولداۋى مەن شاپاعاتىن سەزىنىپ، عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ باسىندا ءجۇردى. لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيوتەحنولوگيالىق ورتالىعىندا 2 جىلدىق تاعىلىمدامادان ءوتتىپ، پروفەسسور، كسرو عا اكادەميگى س.گ. ينگە-ۆەچتوموۆ، ب.ع.د.، پروفەسسور ك.ۆ. كۆيتكو، ب.ع.د.، پروفەسسور ب. ۆ. گروموۆ، ب.ع.ك.، پروفەسسور ا.س. چۋناەۆ سياقتى تانىمال رەسەيلىك عالىمدارمەن ءبىر ورتادا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. تىڭ باعىتتارداعى تالاپتى ىزدەنىستەر، ىرگەلى عىلىمنىڭ ىشكى قىرتىستارىنا تەرەڭنەن ءۇڭىلۋ، جاسامپازدىققا، جاڭالىققا قۇمار كوڭىل اڭسارى ءوزىنىڭ ناتيجەسىن كورسەتىپ، ءوزىنىڭ جاسىنان جوعارى جەتىستىكتەرگە باستادى. جاس بولسا دا، جاڭا تاقىرىپتارعا تەرەڭنەن بويلاعان تالاپتى عالىم ەڭبەگىنىڭ كورسەتكىشى سول كەزدەگى ءىرى جەڭىس – «كسرو-نىڭ ميكروبالدىرلار داقىلدارى كوللەكتسيالارىنىڭ كاتالوگى» جيناعىنا ەنگىزىلگەن حلورەللا مۋتانتتى شتامدارىن سيپاتتاۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ ساناتىمەن كورىنىس تاپتى. عىلىمداعى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىستاردى جاس عالىم زايادا قازىحانۇلى تاپ باسىپ، سول كەزدەردەگى بيولوگيا سالاسىنداعى بۇلىڭعىر باعىتتارعا ساۋلە سىيلادى. بايىپتى زەرتتەۋدىڭ باعدارىندا Spirulina platensis ميكروبالدىرلارىنىڭ فوتورەزيستەنتتى شتامىن الىپ، ونىڭ بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردىڭ ءوندىرۋشىسى رەتىندەگى بيوتەحنولوگيا سالاسىنداعى ماڭىزدىلىعىن ايقىندادى. تاعىلىمداما بولسا دا، تالاپ-تالايىمەن سول كەزدەردەن اۆتورلىق قولتاڭباسىن ايقىن تانىتقان عالىم ءومىر وتكەلدەرىنە نازار سالا وتىرىپ: «بۇل مەن ءۇشىن قيىن، بىراق سونىمەن بىرگە باقىتتى كەزەڭ بولدى. ىزدەنىس پەن ءۇمىت ۋاقىتى»، - دەپ ەرەكشە تەبىرەنەدى.
تاريحي وتان، قاستەرلى اتاجۇرتقا جەتەلەگەن ارمان-مۇرات اعىسىنىڭ قۋاتىمەن بولاتحان زايادا قازىحانۇلى 1991 جىلى قازاق ەلىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا اياق باستى. ونىڭ ەلىمدى كوركەيتۋگە قايتسەم دە ات سالىسامىن دەگەن ىزگى مۇرات تۋعان ەل توپىراعىندا ايرىقشا كوكتەپ، ەل مەن جەردىڭ دامۋ جولىنا جۇمسالدى. الاتاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان ارمان قالا الماتىداعى قىزمەت عىلىم سالاسىمەن ءوربىپ، زايادا قازىحانۇلى قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازىرگى ۋاقىتتا رمك «ميكروبيولوگيا جانە ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتى» باس ديرەكتورى ا.ك. سادانوۆتىڭ شاپاعاتىنا بولەندى. ولاردىڭ بىرلەسكەن عىلىمي جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە بولاتحان قازىحانۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ميكروبالدىرلاردىڭ ەكولوگياسى بويىنشا العاشقى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. شاكىرتىن باۋلىعان مەرەيلى ۇستاز مارتەبەسى، عىلىمي ورتانىڭ ەرەكشە قولداۋى بولاتحان قازىحانۇلىنىڭ تاعدىر تورابىن قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا.ا. جۇبانوۆانىڭ جەتەلەۋىمەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءتۇيىستىردى. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى بيولوگيالىق زەرتحانالار، مول كىتاپ قورى عالىمنىڭ عىلىمي تەگەۋرىنىن جەتىلدىرىپ، ونىڭ «بيوالەمىندەگى» التىن قازىققا اينالدى. زەرتتەۋ نىساناسىنا ءدوپ تيەتىن عىلىمي كوزقاراسىنىڭ ارقاسىندا ۇستازدىق باسپالداققا اياق باسىپ، سول كەزدەردەگى قازاقستان ميكروبيولوگياسىنداعى تىڭ قاتپارلاردىڭ ءبىرى فوتوتروفتى ميكروورگانيزمدەردىڭ بيوتەحنولوگياسىن دامىتۋعا تۇرەن سالدى. وسىلايشا، قازاقستاندا العاش رەت ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ سول كەزدەگى ميكروبيولوگيا كافەدراسىندا، ب.ك. زايادان فوتوبيوتەحنولوگيا زەرتحاناسىن قۇردى، ونىڭ بازاسىندا قازىرگى ۋاقىتتا ميكروبالدىرلار مەن تسيانوباكتەريالاردىڭ مولەكۋليارلىق-گەنەتيكالىق تاكسونومياسى، ميكروبالدىرلار بيولوگياسى مەن ەكولوگياسى، فوتوتروفتى ميكروورگانيزمدەردىڭ فيزيولوگياسى، بيوحيمياسى جانە بيوتەحنولوگياسى باعىتتارى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر تابىستى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
جوعارىدا اتالعان عىلىم جولىنداعى سوقپاقتار مەن جارقىن جەتىستىكتەر، وقۋ-ءبىلىم ساناتىنداعى ماڭىزدى تاريحي داتالار – بولاتحان زايادا قازىحانۇلىنا تيەسىلى ونەگەلى ءومىردىڭ ءبىر پاراسى عانا. ارقاشان بەرەكەلى ىستەرگە باستاماشى عالىم «فوتوتروفتى ميكروورگانيزمدەر، ولاردى بيوتەحنولوگيا مەن بيوەنەرگەتيكادا قولدانۋ» باعىتى بويىنشا قازاقستاندا تۇڭعىش عىلىمي مەكتەپ قۇردى. جاسامپاز مەكتەپ ىرگەسىندە قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ بيوتەحنولوگيا زەرتحاناسى جۇمىس ىستەيدى. وسى زەرتحانا بازاسىندا عالىم ميكروبالدىرلار مەن تسيانوباكتەريالاردىڭ بيولوگياسى مەن بيوتەحنولوگياسىنا ارنالعان قر بعم جانە ۇعا قارجىلاندىراتىن 18 عىلىمي-زەرتتەۋ جوباسىنا باسشىلىق جاسادى. كوماندالىق عۇمىستاردى ءتيىمدى ۇيىمداستىرا بىلگەن زەرتتەۋشى مەكتەپتەگى عىلىمي باعىتتاردى بيوتەحنولوگيالىق ماڭىزدى فاكتورلاعا ورايلاستىرا قۇرا ءبىلدى. اتالمىش ساناتتاردىڭ ىشىندە: فوتوتروفتى ميكروورگانيزمدەردىڭ پەرسپەكتيۆتى داقىلدارىن ىزدەۋمەن جانە زەرتتەۋمەن، اتاپ ايتقاندا مەديتسينادا بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار (ببز) جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار (ببق) الۋ، بيووتىن جانە بيوتىڭايتقىشتار الۋ، لاستانعان قورشاعان ورتا وبەكتىلەرىنە بيومونيتورينگ جانە بيورەمەدياتسيا جۇرگىزۋدەن تۇراتىن بىرنەشە باعىتتار بار.
عىلىم جولى – اسا كۇردەلى باعىت. ونىڭ قۇدىرەتى سوندا، اتاۋلى جولدىڭ كەزەكتى نۇكتەلەرىنەن وتۋدە، بەلەستەرىن ەڭسەرۋدە توزىمسىزدىك تانىتقاندار بولسا، بىردەن جولدا قالدىرادى. ۇشان-تەڭىز بىلىممەن قارۋلانىپ، شىدام مەن شىڭدالۋدىڭ شەبەرلىگىن بولمىسىنا قاشاعاندار عانا شىنايى عىلىمنىڭ مىنبەرىنە شىقپاق. بارشامىزدىڭ ۇستازىمىز، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زايادا قازىحانۇلىنىڭ ەڭبەگى دە ارىپتەستەرى، ۇجىمى، ۇلتىنىڭ تاراپىنان ەش ەلەۋسىز قالمادى. ونىڭ ىشىندە عىلىم دوكتورلىعىنان باستاپ، حالىقارالىق ماراپاتتار تىزبەگى ءونىمدى ەڭبەگىنىڭ جارقىن ناتيجەسىن ايعاقتاپ، عىلىمي-كوپشىلىك قاۋىمدى، ءىزباسارلاردى جىگەرلەندىرەدى. ماسەلەن، 2018 جىلى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ماراپاتتاعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىسى كوڭىلىمىزگە ەرەكشە قۋانىش سىيلاپ، عىلىم جولىنداعى جارقىن جەتىستىكتىڭ ەتالونى رەتىندە ويىمىزعا ورنىقتى. وقىتۋشىلىق، ۇستازدىق قىزمەتتە بيىك بەلەستەردى ەڭسەرىپ، عىلىمي-پەداگوگيكالىق ناتيجەلەرىمەن ونەگە ورنەگىن سالدى. قازىرگى ۋاقىتتا ول الىس جانە جاقىن شەتەلدەردە جانە قازاقستاندا 20-عا جۋىق پاتەنتتەر مەن 400-گە جۋىق پۋبليكاتسيالار، ونىڭ ىشىندە 15 كىتاپ پەن 5 مونوگرافيانىڭ جانە International Journal of Hydrogen Energy, Journal of Biotechnology, Genome Announcements, FEMS Microbiology Letters, Photosynthesis Research, Russian journal of Plant physiology, Microbiology, Applied Microbiology and Biotechnology, Renewable and Sustainable Energy Reviews سياقتى حالىقارالىق، جوعارى رەيتينگتى جۋرنالداردا جاريالانعان 80-نەن استام ماقالالاردىڭ اۆتورى. راسىندا، زايادا قازىحانۇلى ءبىزدىڭ دەرەكتەر ناقتىلاعانداي، عىلىمدا تابىستى ەرەن تۇلعا، ىزدەنىمپاز وقىتۋشى، كاسىبي ۇستاز عانا ەمەس، ەلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي وركەندەۋىنە ءوز ءۇنىن قوسقان ازامات. 2017 جىلى ب.ك. زايادان استانادا وتكەن «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىنا ارنالعان EXPO-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە قاتىسىپ، وندا ەنەرگيا ۇنەمدەۋدىڭ ۇزدىك الەمدىك تەحنولوگيالارى، قولدانىستاعى بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدىڭ جاڭا ازىرلەمەلەرى مەن تەحنولوگيالارىن ۇسىندى. شەتەلدىك Adunic اگ (اۆستريا) جانە EcologicStudio (لوندون) كومپانيالارىمەن بىرلەسىپ «ەكسپو 2017 شەڭبەرىندە فوتوبيورەاكتورلاردا بيوديزەل الۋ ءۇشىن ميكروبالدىرلاردى جاپپاي داقىلداۋ جانە مونيتورينگىلەۋ» جوباسىن باسقاردى.
قادىرمەندى وقىرمان، قاستەرلى «ۇستاز» اتىن بيىكتەن تۇسىرمەي جۇرگەن ارىپتەس قاۋىم! بيىل بولاتحان زايادا قازىحانۇلى مەرەيلى ... جاسقا كەلىپ وتىر. ءبىز شاما-شارقىمىز جەتكەنشە ۇستازىمىزدىڭ «ونەگەگە تولى ءومىر» كارتيناسىنا ءۇڭىلىپ كوردىك. سىرى مەن سىنى كەتپەگەن، ابىرويى مەن بەدەلىن بيىكتەن ەش قۇلدىراتپاعان ۇستازدىڭ ءومىربايانىنان تابيعاتپەن بىتە قايناسقان ايرىقشا بولمىستى اڭعاردىق. تابيعاتپەن تىلدەسىپ، ونىڭ قىر-سىرىنا قانىققان عالىمعا ۇزاق ءومىر، باياندى باقىت، عىلىمي تابىستار تىلەيمىز!
داستان قاستاي
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ وقىتۋشىسى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
