Ulttyq bıologııa men bıotehnologııa ǵylymynyń kıeli oshaǵy, aınalańdy jiti taný jolyndaǵy ilim-bilimniń artyn arnasyna aınalǵan qara shańyraǵymyzdaǵy Bıologııa jáne bıotehnologııa fakýltetiniń ǵımaratyn betkeıge bir azamat keledi. Shıraq júrisine, nyq basqan senimdi qadamdary men azamattyq bolmysy bıik tulǵasyna qarap eriksiz tańdanasyń. Alystan qarap-aq, besikke bólengen kezeńinen-aq boıynda bitken qazaqy bolmysty aıqyn ańǵarasyń. Tumsa tabıǵattyń kıeli ortasy tárbıelep, ata ósıeti, ana áldıi ǵylymǵa qanattandyrǵan tulǵanyń ónegeli ómir jolyna eriksiz úńilgiń keledi. Nazar salyp kórgenimizde erekshe eńbek joly, qajyr men qaırat tutastyrǵan ǵylymdaǵy tabandylyǵy bizdi erekshe tańdaldyrdy. Onyń ómir joly, rasymen, ónegege toly ǵumyr kezeńderi kez kelgen shákirt pen ustazdy tánti etpeı qoımaıdy. Sebebi, tabıǵatpen tildesip, ómirin óreli órnektegen ustaz, taǵdyry taǵlymǵa toly tulǵa – Bolathan Zaıada Qazyhanulynyń ómirbaıanynda jarqyn jetistik pen eńbekshil qyzmettiń qyzyǵy men shyjyǵy jatyr.
Bıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń korrespondent múshesi, Bıologııa jáne bıotehnologııa fakýltetiniń dekany Zaıada Qazyhanuly el qurmetine bólenip otyr. Qazaqtyń qaımaǵy buzylmaǵan kıeli ortasynda talabyn ushtap, tabıǵattyń qushaǵynda er jetken bala ǵalymnyń ómir órnekteri alǵash 1989 jyly ózgerip sala berdi. Dál osy shaqta onyń ómiri men ǵylymı qyzmetiniń jańa kezeńi bastaldy, onyń ǵylymı qyzyǵýshylyqtarynyń nysany anyqtalyp, onyń táýelsiz ǵalym retinde qalyptasýyna yqpal etti. Sodan da bolar, bolashaǵyna kóz salyp, úmitin úkilegen ustazdarynyń senimin aqtap, Zaıada Qazyhanuly ǵylymǵa degen maqsatty saparyn Máskeýde, KSRO Ǵylym Akademııasynyń K.A. Tımırıazev atyndaǵy «Ósimdikter fızıologııasy ınstıtýtynan» bastaıdy, onda 1989 jyldan 1990 jylǵa deıin algologtar men bıotehnologtardyń tanymal mamandary b.ǵ.d., professor V.E. Semenenko, L.N. oglın jáne M.G. Vladımırovanyń jetekshiligimen zertteýshi-tájirıbe jınaqtaýshy bolyp qyzmet istedi. Elden jyraqta ilim jınap, ulttyq bıologııa ǵylymynyń damýyna qaıtsem de úlesimdi qosamyn degen tegeýrindi maqsat jas aspırantty odan ármen qanattandyryp, ol ǵylymı áleýeti joǵary ortada shynyqty. Ustazdarynyń qoldaýy men shapaǵatyn sezinip, ǵylymı jańalyqtardyń basynda júrdi. Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetiniń bıotehnologııalyq ortalyǵynda 2 jyldyq taǵylymdamadan óttip, professor, KSRO ǴA akademıgi S.G. Inge-Vechtomov, b.ǵ.d., professor K.V. Kvıtko, b.ǵ.d., professor B. V. Gromov, b.ǵ.k., professor A.S. Chýnaev sııaqty tanymal reseılik ǵalymdarmen bir ortada zertteý jumystaryn júrgizdi. Tyń baǵyttardaǵy talapty izdenister, irgeli ǵylymnyń ishki qyrtystaryna tereńnen úńilý, jasampazdyqqa, jańalyqqa qumar kóńil ańsary óziniń nátıjesin kórsetip, óziniń jasynan joǵary jetistikterge bastady. Jas bolsa da, jańa taqyryptarǵa tereńnen boılaǵan talapty ǵalym eńbeginiń kórsetkishi sol kezdegi iri jeńis – «KSRO-nyń mıkrobaldyrlar daqyldary kollekııalarynyń katalogy» jınaǵyna engizilgen hlorella mýtantty shtamdaryn sıpattaý jáne sertıfıkattaý sanatymen kórinis tapty. Ǵylymdaǵy sırek kezdesetin qubylystardy jas ǵalym Zaıada Qazyhanuly tap basyp, sol kezderdegi bıologııa salasyndaǵy bulyńǵyr baǵyttarǵa sáýle syılady. Baıypty zertteýdiń baǵdarynda Spirulina platensis mıkrobaldyrlarynyń fotorezıstentti shtamyn alyp, onyń bıologııalyq belsendi zattardyń óndirýshisi retindegi bıotehnologııa salasyndaǵy mańyzdylyǵyn aıqyndady. Taǵylymdama bolsa da, talap-talaıymen sol kezderden avtorlyq qoltańbasyn aıqyn tanytqan ǵalym ómir ótkelderine nazar sala otyryp: «Bul men úshin qıyn, biraq sonymen birge baqytty kezeń boldy. Izdenis pen úmit ýaqyty», - dep erekshe tebirenedi.
Tarıhı otan, qasterli atajurtqa jetelegen arman-murat aǵysynyń qýatymen Bolathan Zaıada Qazyhanuly 1991 jyly Qazaq eliniń qasıetti topyraǵyna aıaq basty. Onyń elimdi kórkeıtýge qaıtsem de at salysamyn degen izgi murat týǵan el topyraǵynda aıryqsha kóktep, el men jerdiń damý jolyna jumsaldy. Alataý eteginde ornalasqan arman qala Almatydaǵy qyzmet ǵylym salasymen órbip, Zaıada Qazyhanuly Qazaqstan Ulttyq Jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, qazirgi ýaqytta RMK «Mıkrobıologııa jáne vırýsologııa ınstıtýty» bas dırektory A.K. Sadanovtyń shapaǵatyna bólendi. Olardyń birlesken ǵylymı jumystarynyń nátıjesinde Bolathan Qazyhanulynyń jetekshiligimen mıkrobaldyrlardyń ekologııasy boıynsha alǵashqy kandıdattyq dıssertaııa qorǵaldy. Shákirtin baýlyǵan mereıli ustaz mártebesi, ǵylymı ortanyń erekshe qoldaýy Bolathan Qazyhanulynyń taǵdyr torabyn Qazaqstan Ulttyq Jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi A.A. Jubanovanyń jeteleýimen Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde túıistirdi. Qazaq ulttyq ýnıversıtetindegi bıologııalyq zerthanalar, mol kitap qory ǵalymnyń ǵylymı tegeýrinin jetildirip, onyń «bıoálemindegi» altyn qazyqqa aınaldy. Zertteý nysanasyna dóp tıetin ǵylymı kózqarasynyń arqasynda ustazdyq baspaldaqqa aıaq basyp, sol kezderdegi Qazaqstan mıkrobıologııasyndaǵy tyń qatparlardyń biri fototrofty mıkroorganızmderdiń bıotehnologııasyn damytýǵa túren saldy. Osylaısha, Qazaqstanda alǵash ret ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń sol kezdegi mıkrobıologııa kafedrasynda, B.K. Zaıadan fotobıotehnologııa zerthanasyn qurdy, onyń bazasynda qazirgi ýaqytta mıkrobaldyrlar men ıanobakterııalardyń molekýlıarlyq-genetıkalyq taksonomııasy, mıkrobaldyrlar bıologııasy men ekologııasy, fototrofty mıkroorganızmderdiń fızıologııasy, bıohımııasy jáne bıotehnologııasy baǵyttary boıynsha ǵylymı zertteýler tabysty júrgizilip keledi.
Joǵaryda atalǵan ǵylym jolyndaǵy soqpaqtar men jarqyn jetistikter, oqý-bilim sanatyndaǵy mańyzdy tarıhı datalar – Bolathan Zaıada Qazyhanulyna tıesili ónegeli ómirdiń bir parasy ǵana. Árqashan berekeli isterge bastamashy ǵalym «Fototrofty mıkroorganızmder, olardy bıotehnologııa men bıoenergetıkada qoldaný» baǵyty boıynsha Qazaqstanda tuńǵysh ǵylymı mektep qurdy. Jasampaz mektep irgesinde qazir ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Bıologııa jáne bıotehnologııa máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bıotehnologııa zerthanasy jumys isteıdi. Osy zerthana bazasynda ǵalym mıkrobaldyrlar men ıanobakterııalardyń bıologııasy men bıotehnologııasyna arnalǵan QR BǴM jáne UǴA qarjylandyratyn 18 ǵylymı-zertteý jobasyna basshylyq jasady. Komandalyq ǵumystardy tıimdi uıymdastyra bilgen zertteýshi mekteptegi ǵylymı baǵyttardy bıotehnologııalyq mańyzdy faktorlaǵa oraılastyra qura bildi. Atalmysh sanattardyń ishinde: fototrofty mıkroorganızmderdiń perspektıvti daqyldaryn izdeýmen jáne zertteýmen, atap aıtqanda medıınada bıologııalyq belsendi zattar (BBZ) jáne aýyl sharýashylyǵy úshin bıologııalyq belsendi qospalar (BBQ) alý, bıootyn jáne bıotyńaıtqyshtar alý, lastanǵan qorshaǵan orta obektilerine bıomonıtorıng jáne bıoremedıaııa júrgizýden turatyn birneshe baǵyttar bar.
Ǵylym joly – asa kúrdeli baǵyt. Onyń qudireti sonda, ataýly joldyń kezekti núktelerinen ótýde, belesterin eńserýde tózimsizdik tanytqandar bolsa, birden jolda qaldyrady. Ushan-teńiz bilimmen qarýlanyp, shydam men shyńdalýdyń sheberligin bolmysyna qashaǵandar ǵana shynaıy ǵylymnyń minberine shyqpaq. Barshamyzdyń ustazymyz, bıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Zaıada Qazyhanulynyń eńbegi de áriptesteri, ujymy, ultynyń tarapynan esh eleýsiz qalmady. Onyń ishinde ǵylym doktorlyǵynan bastap, halyqaralyq marapattar tizbegi ónimdi eńbeginiń jarqyn nátıjesin aıǵaqtap, ǵylymı-kópshilik qaýymdy, izbasarlardy jigerlendiredi. Máselen, 2018 jyly QR Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi marapattaǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýǵa sińirgen eńbegi úshin» tósbelgisi kóńilimizge erekshe qýanysh syılap, ǵylym jolyndaǵy jarqyn jetistiktiń etalony retinde oıymyzǵa ornyqty. Oqytýshylyq, ustazdyq qyzmette bıik belesterdi eńserip, ǵylymı-pedagogıkalyq nátıjelerimen ónege órnegin saldy. Qazirgi ýaqytta ol alys jáne jaqyn shetelderde jáne Qazaqstanda 20-ǵa jýyq patentter men 400-ge jýyq pýblıkaııalar, onyń ishinde 15 kitap pen 5 monografııanyń jáne International Journal of Hydrogen Energy, Journal of Biotechnology, Genome Announcements, FEMS Microbiology Letters, Photosynthesis Research, Russian journal of Plant physiology, Microbiology, Applied Microbiology and Biotechnology, Renewable and Sustainable Energy Reviews sııaqty halyqaralyq, joǵary reıtıngti jýrnaldarda jarııalanǵan 80-nen astam maqalalardyń avtory. Rasynda, Zaıada Qazyhanuly bizdiń derekter naqtylaǵandaı, ǵylymda tabysty eren tulǵa, izdenimpaz oqytýshy, kásibı ustaz ǵana emes, eliniń qoǵamdyq-saıası órkendeýine óz únin qosqan azamat. 2017 jyly B.K. Zaıadan Astanada ótken «Bolashaq energııasy» taqyrybyna arnalǵan EXPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesine qatysyp, onda energııa únemdeýdiń úzdik álemdik tehnologııalary, qoldanystaǵy balamaly energııa kózderin paıdalanýdyń jańa ázirlemeleri men tehnologııalaryn usyndy. Sheteldik Adunic AG (Avstrııa) jáne EcologicStudio (London) kompanııalarymen birlesip «EKSPO 2017 sheńberinde fotobıoreaktorlarda bıodızel alý úshin mıkrobaldyrlardy jappaı daqyldaý jáne monıtorıngileý» jobasyn basqardy.
Qadirmendi oqyrman, qasterli «ustaz» atyn bıikten túsirmeı júrgen áriptes qaýym! Bıyl Bolathan Zaıada Qazyhanuly mereıli ... jasqa kelip otyr. Biz shama-sharqymyz jetkenshe ustazymyzdyń «Ónegege toly ómir» kartınasyna úńilip kórdik. Syry men syny ketpegen, abyroıy men bedelin bıikten esh quldyratpaǵan ustazdyń ómirbaıanynan tabıǵatpen bite qaınasqan aıryqsha bolmysty ańǵardyq. Tabıǵatpen tildesip, onyń qyr-syryna qanyqqan ǵalymǵa uzaq ómir, baıandy baqyt, ǵylymı tabystar tileımiz!
Dastan Qastaı
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ oqytýshysy
"Adyrna" ulttyq portaly
