عىلىمداعى ەلەۋلى وزگەرىستەر: قوعامداعى عىلىمنىڭ ماڭىزى مەن جەتىستىگى

ۆاكتسينالار جاساۋ، جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋ، ەكزوپلانەتالاردى اشۋ، زاعيپتاردىڭ كورۋ تاسىلدەرىن ويلاپ تابۋ سياقتى جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى سوڭعى جىلدارداعى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ ەڭ ۇزدىك ءونىمى بولىپ تابىلادى. الەمدىك عىلىمي قىزمەت وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەلەۋلى وقيعالاردى باستان كەشۋدە. ال قازاقستان الەمدىك وقيعالاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋعا ۇمتىلۋدا. ءبىلىم مەن عىلىمي ءبىلىمنىڭ قۇندىلىعى قازاقستاندىق قوعامدا باسىمدىق بولىپ تابىلادى. الىنعان مالىمەتتەرگە سايكەس، ازاماتتاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى وسۋدە. ماسەلەن، 2010 جىلى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى حالىقتىڭ 42%-ى ورتا دەڭگەيدە، قالعان 40%-ىنىڭ جوعارى ءبىلىمى بار ەكەنى انىقتالعان ەدى. ينتەللەكتتىڭ وسۋىمەن قاتار عىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى ارتقانىن اڭعارۋعا بولادى. وعان دالەل، 2000 جىلداردىڭ باسىنداعى عىلىمي قىزمەتكەرلەر سانى 15 مىڭعا جەتپەسە، 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 22,5 مىڭ ادامعا دەيىن ءوستى. ايتا كەتۋ كەرەك، ساندىق كورسەتكىشتەر ەمەس، ساپالىق كورسەتكىشتەردىڭ دە ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. وسىلايشا عىلىمي دارەجەسى بارلاردىڭ سانى ارتىپ، عىلىمي قۇرىلىم دا دامي ءتۇستى. بۇگىن دە 8%-دى  عىلىم دوكتورلارى، 11%-دى PhD فيلوسوفيا دوكتورلارى جانە 18%-دى عىلىم كانديداتتارى قۇرايدى. ءبىر قىزىعى، عىلىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ گەندەرلىك وكىلدىگى دە وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. كوپتەگەن ايەلدەر اكادەميالىق بىلىكتىلىكتى يەلەنىپ،  قانشاما ۋاقىت بويى ەرلەردىڭ قۇزىرەتىندە بولعان عىلىمي سالادا بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى. يۋنەسكو-نىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، ايەلدەر بۇكىل الەمدەگى عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ شامامەن 30%-عا جۋىعىن قۇرايدى. پروگرەسس، اسىرەسە، ايەلدەر الەمدىك جۇمىس كۇشىنىڭ 49%-ىن قۇرايتىن مەديتسينالىق-بيولوگيالىق ونەركاسىپ سياقتى كەيبىر كىشى سەكتورلاردا بايقالادى. دۇنيەجۇزىلىك زياتكەرلىك مەنشىك ۇيىمى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا 2023 جىلعا ارنالعان جاھاندىق يننوۆاتسيالىق يندەكستى (عزي) جاريالادى. وندا 80-نەن استام كورسەتكىشتى قامتيتىن 7 كومپونەنت بويىنشا 132 ەل باعالاندى. قازاقستان 2022 جىلى 83-ءشى ورىننان 2023 جىلى 81-ءشى ورىنعا كوتەرىلىپ، رەيتينگتەگى ءوز پوزيتسياسىن ءبىر جىل ىشىندە جاقسارتتى. قازاقستاننىڭ ەڭ وزىق تۇستارىن عزي ساراپشىلارى اتاپ ءوتتى:

• مەملەكەتتىك ونلاين-سەرۆيستەر،
• ازاماتتاردى ەلەكتروندىق ۇكىمەت قىزمەتىنە تارتۋ يندەكسى،
• ورتا ءبىلىم بەرۋدەگى وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ اراقاتىناسى،
• عىلىمي دارەجەسى بار جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەر،
• جوعارى بىلىممەن قامتۋ،
• جوعارى تەحنولوگيالار ەكسپورتى جانە باسقالار.

ءبىر جىل ىشىندە قازاقستان اكت دامۋىن تىكەلەي نەمەسە جاناما سيپاتتايتىن 10 ينديكاتور بويىنشا ءوز پوزيتسياسىن جاقسارتتى: اكت-عا قولجەتىمدىلىك، مەملەكەتتىك ونلاين-سەرۆيستەر، ازاماتتاردىڭ ەلەكتروندىق ۇكىمەت قىزمەتىنە تارتىلۋ يندەكسى، اكت قىزمەتتەرىنىڭ ەكسپورتى، جوعارعى دەڭگەيدەگى ۇلتتىق دومەندەردىڭ سانى، GitHub مىندەتتەمەلەرى، قۇرىلاتىن ءموبيلدى قوسىمشالاردىڭ قۇنى جانە ت.ب.

مەملەكەت باسشىسى: "قازىر عىلىم ەكونوميكانى تەز العا جىلجىتاتىن الىپ يندۋسترياعا اينالدى", "عىلىمدى قاجەتسىنەتىن ەكونوميكانى قۇرۋ – ەڭ الدىمەن قازاق ەكونوميكاسىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ", ء"بىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ جۇمىسى ساپالى ءونىم شىعارۋى نەمەسە ءوندىرىستى تيىمدىرەك ەتۋى ءتيىس", - دەپ اتاپ ءوتتى.

جاقىندا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك عىلىمي مەكەمەلەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا عىلىمعا جۇمسالاتىن شىعىستار ءجىو-ءنىڭ 1%-نا جەتكەنىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار عىلىمي جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرىنە قويىلاتىن تالاپتار ارتىپ كەلەدى، ەل عىلىمنىڭ قايتارىمىن كۇتۋدە. مينيستر پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ: "قاتاڭ سۇرانىس جانە ءاربىر عىلىمي جۇمىستان ناقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، وندىرىستىك، تەحنيكالىق قايتارىم بولۋى ءتيىس" دەگەن ءسوزىن مىسالعا كەلتىردى. قازاقستان 2023 جىلى ءتۇرلى سالالاردا ەلەۋلى عىلىمي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. وسى جەتىستىكتەردىڭ ەڭ ۇزدىگى:

• عارىشتىق زەرتتەۋلەر جانە عارىش تەحنولوگياسى سالاسىنداعى قازاقستاندىق عالىمداردى ازىرلەۋ. قازاقستان ءوزىنىڭ العاشقى دەربەس سپۋتنيگىن ءساتتى ۇشىرىپ، بىرقاتار ءساتتى عارىش ميسسيالارىن وتكىزدى. بۇل ەلگە الەمدىك عارىش يندۋسترياسىنىڭ ماڭىزدى قاتىسۋشىسى بولۋعا مۇمكىندىك بەردى.
• ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ. قازاقستاندىق عالىمدار جاڭا ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ جانە قولدانىستاعىلارىن جاقسارتۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جاسادى. بۇعان كۇن ەنەرگياسى، جەل ەنەرگەتيكاسى جانە باسقا دا جاڭارتىلاتىن كوزدەر بويىنشا زەرتتەۋلەر كىرەدى.
• دارىلىك پرەپاراتتاردى ازىرلەۋ. قازاقستاندىق عالىمدار بيومەديتسينا جانە مەديتسينا سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە، سونىڭ ناتيجەسىندە ءارتۇرلى اۋرۋلارمەن كۇرەسۋگە كومەكتەسەتىن جاڭا دارىلىك پرەپاراتتار مەن ەمدەۋ ادىستەرى دۇنيەگە كەلدى.
• اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ. قازاقستان اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىن دامىتۋعا جانە ستارتاپتاردى قولداۋعا بەلسەندى ينۆەستيتسيا سالۋدا. ناتيجەسىندە، ەل جاساندى ينتەللەكت، ماشينالىق وقىتۋ جانە كيبەرقاۋىپسىزدىك سياقتى سالالاردا دامىپ، IT سالاسىندا ماڭىزدى ويىنشىعا اينالدى.
• كليماتولوگيا جانە ەكولوگيا سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر. ەل عالىمدارى كليماتتىڭ وزگەرۋىن جانە ادام قىزمەتىنىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن بەلسەندى تۇردە زەرتتەپ جاتىر. تابيعاتتى قورعاۋ، بيوارتۇرلىلىكتى ساقتاۋ جانە پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋ ستراتەگيالارىن ازىرلەۋگە كوپ كوڭىل بولۋدە.
• گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ دامۋى. قازاقستاندىق گەنەتيكتەر گەنوم مەن گەنەتيكالىق اۋرۋلاردى زەرتتەۋمەن تابىستى جۇمىس ىستەۋدە. وسىنىڭ ارقاسىندا تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردى دياگنوستيكالاۋ مەن ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرى جاسالدى.

بۇل قازاقستان 2023 جىلى قول جەتكىزىپ وتىرعان كوپتەگەن عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ ساناۋلىسى جانە نەگىزگىسى. مەملەكەت عىلىم مەن بىلىمگە بەلسەندى تۇردە ينۆەستيتسيا سالادى جانە پروگرەسس پەن يننوۆاتسيالىق دامۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەردى ىنتالاندىرۋدى جالعاستىرۋدا.