Vaksinalar jasau, jasandy intellekttı damytu, ekzoplanetalardy aşu, zaǧiptardyŋ köru täsılderın oilap tabu siiaqty jaŋalyqtardyŋ barlyǧy soŋǧy jyldardaǧy ǧylym men tehnologiianyŋ eŋ üzdık önımı bolyp tabylady. Älemdık ǧylymi qyzmet osy uaqytqa deiın būryn-soŋdy bolmaǧan eleulı oqiǧalardy bastan keşude. Al Qazaqstan älemdık oqiǧalardyŋ aldyŋǧy qatarynda boluǧa ūmtyluda.
Bılım men ǧylymi bılımnıŋ qūndylyǧy qazaqstandyq qoǧamda basymdyq bolyp tabylady. Alynǧan mälımetterge säikes, azamattardyŋ bılım deŋgeiı ösude. Mäselen, 2010 jyly Qazaqstanda jūmys ısteuge qabılettı halyqtyŋ 42%-y orta deŋgeide, qalǧan 40%-ynyŋ joǧary bılımı bar ekenı anyqtalǧan edı. İntellekttıŋ ösuımen qatar ǧylym salasynda jūmys ısteitın qazaqstandyqtardyŋ sany artqanyn aŋǧaruǧa bolady. Oǧan dälel, 2000 jyldardyŋ basyndaǧy ǧylymi qyzmetkerler sany 15 myŋǧa jetpese, 2022 jyly būl körsetkış 22,5 myŋ adamǧa deiın östı. Aita ketu kerek, sandyq körsetkışter emes, sapalyq körsetkışterdıŋ de maŋyzy artyp keledı. Osylaişa ǧylymi därejesı barlardyŋ sany artyp, ǧylymi qūrylym da dami tüstı. Bügın de 8%-dy ǧylym doktorlary, 11%-dy PhD filosofiia doktorlary jäne 18%-dy ǧylym kandidattary qūraidy.
Bır qyzyǧy, ǧylym qyzmetkerlerınıŋ genderlık ökıldıgı de özgerıske ūşyrauda. Köptegen äielder akademiialyq bılıktılıktı ielenıp, qanşama uaqyt boiy erlerdıŋ qūzyretınde bolǧan ǧylymi salada belsendı jūmys ısteidı. IýNESKO-nyŋ mälımetterıne süiensek, äielder bükıl älemdegı ǧylymi qyzmetkerlerdıŋ şamamen 30%-ǧa juyǧyn qūraidy. Progress, äsırese, äielder älemdık jūmys küşınıŋ 49%-yn qūraityn medisinalyq-biologiialyq önerkäsıp siiaqty keibır kışı sektorlarda baiqalady.
Düniejüzılık ziiatkerlık menşık ūiymy qyrküiek aiynyŋ soŋynda 2023 jylǧa arnalǧan Jahandyq innovasiialyq indekstı (ǦZİ) jariialady. Onda 80-nen astam körsetkıştı qamtityn 7 komponent boiynşa 132 el baǧalandy. Qazaqstan 2022 jyly 83-şı orynnan 2023 jyly 81-şı orynǧa köterılıp, reitingtegı öz pozisiiasyn bır jyl ışınde jaqsartty.
Qazaqstannyŋ eŋ ozyq tūstaryn ǦZİ sarapşylary atap öttı:
- Memlekettık onlain-servister,
- azamattardy elektrondyq ükımet qyzmetıne tartu indeksı,
- orta bılım berudegı oquşylar men mūǧalımderdıŋ araqatynasy,
- ǧylymi därejesı bar jūmys ısteitın äielder,
- joǧary bılımmen qamtu,
- joǧary tehnologiialar eksporty jäne basqalar.
Memleket basşysy: "Qazır ǧylym ekonomikany tez alǧa jyljytatyn alyp industriiaǧa ainaldy", "Ǧylymdy qajetsınetın ekonomikany qūru – eŋ aldymen qazaq ekonomikasynyŋ äleuetın arttyru", "Bızdıŋ ǧalymdarymyzdyŋ jūmysy sapaly önım şyǧaruy nemese öndırıstı tiımdırek etuı tiıs", - dep atap öttı.Jaqynda ǧylym jäne joǧary bılım ministrı Saiasat Nūrbek ǧylymi mekemeler men joǧary oqu oryndarynyŋ basşylarymen kezdesude Memleket basşysynyŋ qoldauynyŋ arqasynda ǧylymǧa jūmsalatyn şyǧystar JIÖ-nıŋ 1%-na jetkenın atap öttı. Sonymen qatar ǧylymi jūmystardyŋ nätijelerıne qoiylatyn talaptar artyp keledı, el ǧylymnyŋ qaitarymyn kütude. Ministr Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ: "Qataŋ sūranys jäne ärbır ǧylymi jūmystan naqty äleumettık-ekonomikalyq, öndırıstık, tehnikalyq qaitarym boluy tiıs" degen sözın mysalǧa keltırdı. Qazaqstan 2023 jyly türlı salalarda eleulı ǧylymi jetıstıkterge qol jetkızdı. Osy jetıstıkterdıŋ eŋ üzdıgı:
- Ǧaryştyq zertteuler jäne ǧaryş tehnologiiasy salasyndaǧy qazaqstandyq ǧalymdardy äzırleu. Qazaqstan özınıŋ alǧaşqy derbes sputnigın sättı ūşyryp, bırqatar sättı ǧaryş missiialaryn ötkızdı. Būl elge älemdık ǧaryş industriiasynyŋ maŋyzdy qatysuşysy boluǧa mümkındık berdı.
- Energetikalyq tehnologiialardy damytu. Qazaqstandyq ǧalymdar jaŋa energiia közderın damytu jäne qoldanystaǧylaryn jaqsartu boiynşa belsendı jūmys jasady. Būǧan kün energiiasy, jel energetikasy jäne basqa da jaŋartylatyn közder boiynşa zertteuler kıredı.
- Därılık preparattardy äzırleu. Qazaqstandyq ǧalymdar biomedisina jäne medisina salasynda zertteuler jürgızude, sonyŋ nätijesınde ärtürlı aurularmen küresuge kömektesetın jaŋa därılık preparattar men emdeu ädısterı düniege keldı.
- Aqparattyq tehnologiialardy damytu. Qazaqstan aqparattyq tehnologiialar salasyn damytuǧa jäne startaptardy qoldauǧa belsendı investisiia saluda. Nätijesınde, el jasandy intellekt, maşinalyq oqytu jäne kiberqauıpsızdık siiaqty salalarda damyp, IT salasynda maŋyzdy oiynşyǧa ainaldy.
- Klimatologiia jäne ekologiia salasyndaǧy zertteuler. El ǧalymdary klimattyŋ özgeruın jäne adam qyzmetınıŋ qorşaǧan ortaǧa äserın belsendı türde zerttep jatyr. Tabiǧatty qorǧau, bioärtürlılıktı saqtau jäne parniktık gazdar şyǧaryndylaryn azaitu strategiialaryn äzırleuge köp köŋıl bölude.
- Genetikalyq zertteulerdıŋ damuy. Qazaqstandyq genetikter genom men genetikalyq aurulardy zertteumen tabysty jūmys ısteude. Osynyŋ arqasynda tūqym qualaityn aurulardy diagnostikalau men emdeudıŋ jaŋa ädısterı jasaldy.
