كۇندەلىكتى ادەتىمشە، نەگىزگى شارۋادان تىسقارى ساتتە قازاق سايتتارىن اقتارىستاپ وتىرعاندا توسىن ءبىر اقپارعا كوزىم تۇسكەنى. باۋىرساق كۇنىن اتاۋلى تىزىمگە ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس.
مىنە، تاماشا! قازاقتىڭ ءجۇز تارام داستارقانىنداعى قاستەرلى تاعامداردىڭ ءبىرى. ءبىرى عانا ەمەس، بالا-شاعا، ۇلكەن-كىشىگە ورتاق، تابەتى تارتىمدى، تاڭسىق اس. قازى-قارتا سياقتى، ەشكىمگە تالاسسىز ۇلتتىق ءدام. قازى-قارتا ونسىز دا ايگىلى، ال باۋىرساق مىندەتتى تۇردە نازارعا الىنۋى ءتيىس. قاجەتتى، ورىندى ۇسىنىس.
جۇمىس كابينەتىمنەن اس ۇيگە باس سۇقسام، ءبىزدىڭ بالالاردىڭ اجەسى قامىر يلەپ جاتىر ەكەن. ءسىرا، جاڭاعى باۋىرساق جونىمەن. ستولدىڭ ءبىر شەتى، نان تاقتايشاسىنا تەتەلەس، اۋزى اشىلعان قاعاز قوراپشا تۇر: «بۇعداي ۇنى». تۇركيا بولعان سوڭ، البەتتە، تۇرىكشە. بىزدەگىدەي ورىسشا ەمەس. جانە ۇلتتىق ءالىپبي – لاتىن تاڭباسىمەن. شامالاپ وقىدىم: «بۇعدايى» – بيداي، ال «ۇنى» – كادىمگى ۇن. عاجاپ ەمەس پە! بۇل عاجاپ – ءتىلدىڭ تۋىستىعىندا ەمەس. ۇننىڭ – ۇن اتالۋىندا.
تۇرىك پەن قازاقتىڭ، ناقتىلاپ ايتساق، وعۇز جۇرتى مەن قىپشاق قاۋىمىنىڭ اراسى ءبىرجولا اجىراعانى – ح عاسىر، ياعني تۇپا-تۋرا مىڭ جىل. ءبىز ەۋرازيا شەگىندە قالدىق، ال وعۇزدار سەيحۇن – سىر-داريادان ىعىسىپ، ءامۋ – جەيحۇن-داريادان ارى اسىپ، انادولىعا ورنىقتى. مىڭ جىل بۇرىنعى كەپ. ياعني، ءبىزدىڭ تۇرىك قاۋىمىندا بۇدان مىڭ جىل بۇرىن دا ديىرمەن تارتىلعان جانە ۇن – ۇن اتالعان. وسى ۇنعا جالعاس باۋىرساق تا بولۋى كۇمانسىز. جانە ايتىلىپ وتىرعان مىڭ جىل – ەڭ بەرگى مەجە. ودان ارىدە تاعى قانشاما زامان. قازىرگى تۇرىكتەر ۇمىتسا دا، ءبىز بايىرعى اتاۋدان قول ۇزبەپپىز.
بايىرعى دەيتىنىم، باۋىرساقتىڭ ارعى ۇشتىعىن دا بىلەدى ەكەم. وسىدان تۋرا جيىرما جىل بۇرىن، بۇگىنگى موڭعول ۇلىسىن ارالاپ جۇرگەن كەزدە قايران قالعان جاعدايات.
القيسسا، مەن ومىرلىك مۇرات تۇتقان ءبىرشاما جازۋىمدى جەرىنە جەتكىزىپ، ەندى سايىپقىران شىڭعىس حان تۋرالى، بىرنەشە كىتاپتىق، كەڭ كولەمدى تاريحقا جان-جاقتى، تياناقتى دايىندىقتىڭ سوڭعى ءبىر قايىرىمى رەتىندە، ارعى بابالارىمنىڭ اتا-مەكەنى – بۇرنادا عۇن، بەرىرەكتە تاتار دالاسى اتانعان، بۇگىندە موڭعول ۇلىسى باۋىر باسقان ۇلى دالانىڭ بەدەر-نۇسقاسىن ناقتى تانۋ ءۇشىن، ارنايى جول-ساپارعا شىققان ەدىم. باس قاعان تۋىپ-وسكەن، كۇش جيناپ، سەرپىن تاپقان كەڭ دۇنيە – ورماندى، تاۋلى، جازاڭ ولكەنى، بويىم سەرگىپ، تۋرا ءبىر اي ارالادىم. قاتپارى مول، تاريحى تولىمدى ۇلى دالا – مەن ءۇشىن ايرىقشا قاستەرلى، ال بۇگىنگى تۇرعىن حالقى قانداي دا قۇرمەتكە لايىق: اق كوڭىل، دارقان، مەيماندوس. ەسكىلىك پەن جاڭالىق ۇشتاسقان ابات ولكە. ەل-جۇرتىمەن قوسا، جۇرەككە سونشاما جاقىن.
وسى تولقىمالى، عالامات ساپاردىڭ العاشقى ءبىر كەزەڭىندە، كەر بەتەگەلى قىراڭدا قاتار-قاتارىمەن تىزىلگەن بەس-التى كيىز ءۇيدىڭ وقشاۋىراق تۇرعان، كورنەكى بىرەۋىنە، ات باسىن دەپ ايتا جازدادىم، ماشينامىزدىڭ تۇمسىعىن تىرەدىك. البەتتە، ىرگەدەن دىبىس ەستىلگەن سوڭ ءۇي يەلەرى، كىم بولسا دا كەلىپ تۇرعان مەيماندى قارسى الۋ ءۇشىن سىرتقا شىعاتىن. ەشبىر ەلەس بولمادى. ەندى ءبىز، مەنى قوستاپ وسى ساپارعا الىپ جۇرگەن سۇراعان اقىن مەن تىزگىنشىمىز، ەسىم دەيتىن ەر جىگىت ۇشەۋىمىز، بۇرناعى قازاقتا بولعان، بۇگىنگى موڭعولدا ساقتالعان ادەت بويىنشا، ەشقانداي سۇراۋسىز ەسىك اشىپ، ىشكە كىرىپ باردىق.
ءۇي يەسى، جاساڭداۋ كەلىنشەك، قولىندا كاكپىرى بار، ورتالىق وشاقتاعى قازان باسىندا تۇر ەكەن، قىزىل شىرايلى بەتىن بۇرىپ، قىسىلا-قىمتىرىلا سالەم قايىردى. شىعا الماۋى – قازاندا قايناعان ماي، كادىمگى باۋىرساق ءپىسىپ جاتىر. كادىمگى قازاقتىڭ باۋىرساعى. بىزدە نەشە ءتۇرى بار عوي، سونىڭ ءبىرى – ءسال-ءپال ۇزىنشاق، ءتورتبۇرىشتى. ءبىر جاق شەتتە، نان-تاقتايدا قامىر دايىنداپ، شيكى باۋىرساقتى كەسىپ وتىرعان ون ەكى-ون ءۇش جاسار قىز بالا دا جايدارى امانداستى.
تورگە شىقتىق. جاتاعان، ءتورت قىرلى جوزى ۇستىنە جارتى تاباق ىستىق باۋىرساق قويىلدى. جانە سارى ماي. جانە كەسەگىمەن وپىرىلعان، كادىمگى قۇرت. جانە، ىلكىدە كورگەم، سارلىقتىڭ قويۋ ءسۇتىنىڭ بەتىنە تۇنعان شىنتاق ەلى قاتىرما قايماق.
سەرىكتەرىم ءمان-جايدى، ءسىرا، مەنىڭ قۇمەت-مارتەبەمدى قوسا ايتىپ، ءۇي يەسىمەن مونعولشا سويلەسىپ كەتتى. اراسىندا اڭگىمە سۇلباسىن ماعان دا جەتكىزىپ قويادى. وتاعاسى مالدا ءجۇر. قىز بالا ۇلان-باتوردا وقيدى. دەمالىسقا، بىرەر كۇنگە كەلگەن ەكەن. گيمناستيكا عوي دەيمىن، الدەبىر سپورتپەن اينالىسادى ەكەن، ماساتتانىپ، اتاۋلى ورىن العان مەدالدارى مەن ماقتاۋ قاعازدارىن كورسەتتى. بۇدان بۇرىن دا تۇسكەن، ءتىپتى قونالقاعا توقتاعان بارلىق ۇيلەردەگى سياقتى، مۇندا دا تابيعي، رياسىز جاعدايات. سوۆەتتىك سوتسياليزم بۇزىپ ۇلگەرمەگەن، تاۋەلسىزدىك زامانىنان بەرى ءوزىنىڭ اقيقات جولىن تاپقان باۋىرلاس حالىقتى تىم جاقسى كورىپ كەتكەن ەدىم.
اشىق اڭگىمەنىڭ قالت ەتكەن ءبىر تۇسىندا مەن سىپايى كەلىنشەككە تەجەۋسىز، مول داستارقانى ءۇشىن قازاقشا ريزاشىلىق ايتىپ، مىنا ءپىسىرىپ جاتقان، ەندى ءبىزدىڭ الدىمىزعا تارتىلعان وزگەشە تاعامنىڭ اتىن سۇرادىم. «باۋىرساق» دەدى. مەن جاڭىلىس ەستىدىم بە دەپ قايىرا سۇراپ ەدىم. قاتەسى جوق. بىراق ناقتى دىبىستالۋى ءسال-ءپال وزگەشە – بوورتساك ەكەن. ەسەبى، ءبىزدىڭ باۋىرساقتىڭ ءدال ءوزى – بوورتساك، ياعني باۋىرساق.
ەندى ويلاپ قاراڭىز. بۇگىنگى موڭعول جۇرتى دا باۋىرساق پىسىرەدى جانە ناقپا-ناق دەرلىك بىزشە اتايدى. باۋىرساق!
ءوزىنىڭ «ەسكىلىك كيىمى» اتالاتىن ءبىر ولەڭىندە: «ويلانىپ، ويعا كەتتىم ءجۇز جىلعا وتكەن...» – دەيتىن اباي اتامنىڭ جوراسىمەن، ودان دا ءارى – مىڭ جىلعا كەتىپپىز. قىز بالاعا، وقۋىندا، اۋەسقوي سپورتىندا ۇلكەن تابىسقا جەتۋىن تىلەپ، قازاقى سۋۆەنير سىيلاپ، باۋىرساققا تويعىزعان ءۇي يەسى ايەلگە ىقىلاس-پەيىلىمىزدى ءبىلدىرىپ، جولعا شىققاننان سوڭ سەرىكتەرىمە شاعىن تاريحي ءدارىس ايتىپپىن. سول جەردە قالمادى، ەندى قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ ورايى كەلىپتى. ۇمىتپاستىق ءۇشىن.
جىل ساناۋدان بۇرىنعى ءداۋىر، بۇگىنگى موڭعول ءۇستىرتى جانە تەرىستىك-شىعىس قىتاي شەگىندە بابا-تۇرىك (پروتوتۇرىك) تايپالارىمەن قاتار، بابا-موڭعول تايپالارى ىرگەلەس جاساعان. ارىدا عۇن، كەيىنىرەك ايگىلى قاعانات تۇرىكتەرى ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى لەگىندە بولدى. ەستە جوق ەسكى داۋىردە، جابايى اڭ تۇقىمدارىن جۋاسىتىپ، ءۇي مالىنا اينالدىردى، جاڭا ەراعا دەيىن، شاماسى بەس مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنى قولعا ۇيرەتتى; تىرشىلىككە، كوشى-قونعا قولايلى، اعاش سۇيەكتى كيىز ءۇي قۇرىلىمىن ويلاپ تاپتى. ال ىرگەلەس، كەيدە تاتۋ، كوبىنە قاتۋ بابا-موڭعولدار بۇل كەزدە تەك قانا اڭشىلىقپەن جان باقتى، اڭ تەرىسى جابىلعان كۇركە، لاشىقتاردا تۇردى. مۇندا، ءوز زامانىنان تىس الابوتەن كەمىستىك جوق، بۇگىنگى ەۋروپانىڭ الدىڭعى قاتارلى سانالاتىن حالىقتارىنىڭ ءوزى ءداپ وسىنداي، بۇدان دا جۇپىنى تۇرمىس كەشكەن. مىڭ جىل العا كەتكەن حانزۋ تەكتى جۇرتتى ايتپاساق، تۇرىك قاۋىمى بۇكىل الەمنىڭ الدىندا بولاتىن.
حوش. ۋاقىت وزا كەلە، ماناعى جاپپاي اڭشى جۇرت، كورشىلەس بابا-تۇرىك اسەرىمەن، ولار دا مال ۇستاي باستايدى. اسەرى دەيتىنىمىز تالاسسىز – بۇگىنگى موڭعول تىلىندەگى مال اتاۋلارى تۇگەلگە دەرلىك – تۇرىك نەگىزدى. ءوزارا الشاق ەكى ءتىلدىڭ تۋىستىعى ەمەس، اۋىسۋ، الماسۋ ناتيجەسى. سونداي-اق، سالدىر-سالاڭ لاشىقتان كيىز ۇيگە كوشەدى. جانە ءداندى داقىل، ونىڭ ىشىندە بيداي ەگۋگە بوي ۇرادى.
مىنە، باعزى تۇرىكتىڭ باۋىرساعى – دالمە-ءدال ءوز اتاۋىمەن موڭعول جۇرتىنا جۇعىسۋى دا وسى قادىم زامانعا سايكەسپەك. البەتتە، كەيىنگى قۋاتتى قاعاناتتار ىقىلىمىنا دەيىن. عۇن ءداۋىرى، بالكىم، ودان كوپ بۇرىن.
ەسەبى، بۇگىنگى باۋىرساقتىڭ كەم دەگەندە جيىرما عاسىرلىق عۇمىرى بار. ارعى بابالارىمىزدان باستاپ، ەكى مىڭ جىل بويى باۋىرساق جەپ كەلەمىز. شىنىندا دا تاڭ قالارلىق، ءسۇيىنىشتى جاعدايات.
ەندەشە، كەيىنگى ءبىر اقىلدى بالالار ۇسىنىپ وتىرعانداي، باۋىرساق كۇنىن تويلاماسقا نەمەنە.
جاساسىن، قازاقتىڭ قاستەرلى باۋىرساعى!
ءتىسى جاڭا شىققان جاس بالادان باستاپ، ازۋى كەتىلگەن قارتىمىزعا دەيىن، بۇيىرتىپ جەگىزە بەرگەي!
قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان قايران باۋىرساق!..
16-17.ءحى.2023
كەمەر، تۇركيا.
