Kúndelikti ádetimshe, negizgi sharýadan tysqary sátte qazaq saıttaryn aqtarystap otyrǵanda tosyn bir aqparǵa kózim túskeni. Baýyrsaq kúnin ataýly tizimge engizý týraly usynys.
Mine, tamasha! Qazaqtyń júz taram dastarqanyndaǵy qasterli taǵamdardyń biri. Biri ǵana emes, bala-shaǵa, úlken-kishige ortaq, tábeti tartymdy, tańsyq as. Qazy-qarta sııaqty, eshkimge talassyz ulttyq dám. Qazy-qarta onsyz da áıgili, al baýyrsaq mindetti túrde nazarǵa alynýy tıis. Qajetti, oryndy usynys.
Jumys kabınetimnen as úıge bas suqsam, bizdiń balalardyń ájesi qamyr ılep jatyr eken. Sirá, jańaǵy baýyrsaq jónimen. Stoldyń bir sheti, nan taqtaıshasyna teteles, aýzy ashylǵan qaǵaz qorapsha tur: «Buǵdaı uny». Túrkııa bolǵan soń, álbette, túrikshe. Bizdegideı oryssha emes. Jáne ulttyq álipbı – latyn tańbasymen. Shamalap oqydym: «Buǵdaıy» – bıdaı, al «uny» – kádimgi un. Ǵajap emes pe! Bul ǵajap – tildiń týystyǵynda emes. Unnyń – un atalýynda.
Túrik pen qazaqtyń, naqtylap aıtsaq, oǵuz jurty men qypshaq qaýymynyń arasy birjola ajyraǵany – H ǵasyr, ıaǵnı tupa-týra myń jyl. Biz Eýrazııa sheginde qaldyq, al oǵuzdar Seıhun – Syr-darııadan yǵysyp, Ámý – Jeıhun-darııadan ary asyp, Anadolyǵa ornyqty. Myń jyl burynǵy kep. Iaǵnı, bizdiń túrik qaýymynda budan myń jyl buryn da dıirmen tartylǵan jáne un – un atalǵan. Osy unǵa jalǵas baýyrsaq ta bolýy kúmánsiz. Jáne aıtylyp otyrǵan myń jyl – eń bergi meje. Odan áride taǵy qanshama zaman. Qazirgi túrikter umytsa da, biz baıyrǵy ataýdan qol úzbeppiz.
Baıyrǵy deıtinim, baýyrsaqtyń arǵy ushtyǵyn da biledi ekem. Osydan týra jıyrma jyl buryn, búgingi Mońǵol ulysyn aralap júrgen kezde qaıran qalǵan jaǵdaıat.
Álqıssa, men ómirlik murat tutqan birshama jazýymdy jerine jetkizip, endi saıypqyran Shyńǵys han týraly, birneshe kitaptyq, keń kólemdi tarıhqa jan-jaqty, tııanaqty daıyndyqtyń sońǵy bir qaıyrymy retinde, arǵy babalarymnyń ata-mekeni – burnada Ǵun, berirekte Tatar dalasy atanǵan, búginde Mońǵol ulysy baýyr basqan Uly Dalanyń beder-nusqasyn naqty taný úshin, arnaıy jol-saparǵa shyqqan edim. Bas qaǵan týyp-ósken, kúsh jınap, serpin tapqan keń dúnıe – ormandy, taýly, jazań ólkeni, boıym sergip, týra bir aı araladym. Qatpary mol, tarıhy tolymdy Uly Dala – men úshin aıryqsha qasterli, al búgingi turǵyn halqy qandaı da qurmetke laıyq: aq kóńil, darqan, meımandos. Eskilik pen jańalyq ushtasqan abat ólke. El-jurtymen qosa, júrekke sonshama jaqyn.
Osy tolqymaly, ǵalamat sapardyń alǵashqy bir kezeńinde, ker betegeli qyrańda qatar-qatarymen tizilgen bes-alty kıiz úıdiń oqshaýyraq turǵan, kórneki bireýine, at basyn dep aıta jazdadym, mashınamyzdyń tumsyǵyn tiredik. Álbette, irgeden dybys estilgen soń úı ıeleri, kim bolsa da kelip turǵan meımandy qarsy alý úshin syrtqa shyǵatyn. Eshbir eles bolmady. Endi biz, meni qostap osy saparǵa alyp júrgen Suraǵan aqyn men tizginshimiz, Esim deıtin er jigit úsheýimiz, burnaǵy qazaqta bolǵan, búgingi mońǵolda saqtalǵan ádet boıynsha, eshqandaı suraýsyz esik ashyp, ishke kirip bardyq.
Úı ıesi, jasańdaý kelinshek, qolynda kákpiri bar, ortalyq oshaqtaǵy qazan basynda tur eken, qyzyl shyraıly betin buryp, qysyla-qymtyryla sálem qaıyrdy. Shyǵa almaýy – qazanda qaınaǵan maı, kádimgi baýyrsaq pisip jatyr. Kádimgi qazaqtyń baýyrsaǵy. Bizde neshe túri bar ǵoı, sonyń biri – sál-pál uzynshaq, tórtburyshty. Bir jaq shette, nan-taqtaıda qamyr daıyndap, shıki baýyrsaqty kesip otyrǵan on eki-on úsh jasar qyz bala da jaıdary amandasty.
Tórge shyqtyq. Jataǵan, tórt qyrly jozy ústine jarty tabaq ystyq baýyrsaq qoıyldy. Jáne sary maı. Jáne kesegimen opyrylǵan, kádimgi qurt. Jáne, ilkide kórgem, sarlyqtyń qoıý sútiniń betine tunǵan shyntaq eli qatyrma qaımaq.
Serikterim mán-jaıdy, sirá, meniń qumet-mártebemdi qosa aıtyp, úı ıesimen monǵolsha sóılesip ketti. Arasynda áńgime sulbasyn maǵan da jetkizip qoıady. Otaǵasy malda júr. Qyz bala Ulan-Batorda oqıdy. Demalysqa, birer kúnge kelgen eken. Gımnastıka ǵoı deımin, áldebir sportpen aınalysady eken, masattanyp, ataýly oryn alǵan medaldary men maqtaý qaǵazdaryn kórsetti. Budan buryn da túsken, tipti qonalqaǵa toqtaǵan barlyq úılerdegi sııaqty, munda da tabıǵı, rııasyz jaǵdaıat. Sovettik soıalızm buzyp úlgermegen, táýelsizdik zamanynan beri óziniń aqıqat jolyn tapqan baýyrlas halyqty tym jaqsy kórip ketken edim.
Ashyq áńgimeniń qalt etken bir tusynda men sypaıy kelinshekke tejeýsiz, mol dastarqany úshin qazaqsha rızashylyq aıtyp, myna pisirip jatqan, endi bizdiń aldymyzǵa tartylǵan ózgeshe taǵamnyń atyn suradym. «Baýyrsaq» dedi. Men jańylys estidim be dep qaıyra surap edim. Qatesi joq. Biraq naqty dybystalýy sál-pál ózgeshe – boorak eken. Esebi, bizdiń baýyrsaqtyń dál ózi – boorak, ıaǵnı baýyrsaq.
Endi oılap qarańyz. Búgingi mońǵol jurty da baýyrsaq pisiredi jáne naqpa-naq derlik bizshe ataıdy. Baýyrsaq!
Óziniń «Eskilik kıimi» atalatyn bir óleńinde: «Oılanyp, oıǵa kettim júz jylǵa ótken...» – deıtin Abaı atamnyń jorasymen, odan da ári – myń jylǵa ketippiz. Qyz balaǵa, oqýynda, áýesqoı sportynda úlken tabysqa jetýin tilep, qazaqy sývenır syılap, baýyrsaqqa toıǵyzǵan úı ıesi áıelge yqylas-peıilimizdi bildirip, jolǵa shyqqannan soń serikterime shaǵyn tarıhı dáris aıtyppyn. Sol jerde qalmady, endi qaǵazǵa túsirýdiń oraıy kelipti. Umytpastyq úshin.
Jyl sanaýdan burynǵy dáýir, búgingi Mońǵol ústirti jáne teristik-shyǵys Qytaı sheginde baba-túrik (prototúrik) taıpalarymen qatar, baba-mońǵol taıpalary irgeles jasaǵan. Aryda ǵun, keıinirek áıgili qaǵanat túrikteri óz zamanynyń aldyńǵy leginde boldy. Este joq eski dáýirde, jabaıy ań tuqymdaryn jýasytyp, úı malyna aınaldyrdy, jańa eraǵa deıin, shamasy bes myń jyl buryn jylqyny qolǵa úıretti; tirshilikke, kóshi-qonǵa qolaıly, aǵash súıekti kıiz úı qurylymyn oılap tapty. Al irgeles, keıde tatý, kóbine qatý baba-mońǵoldar bul kezde tek qana ańshylyqpen jan baqty, ań terisi jabylǵan kúrke, lashyqtarda turdy. Munda, óz zamanynan tys alabóten kemistik joq, búgingi Eýropanyń aldyńǵy qatarly sanalatyn halyqtarynyń ózi dáp osyndaı, budan da jupyny turmys keshken. Myń jyl alǵa ketken hanzý tekti jurtty aıtpasaq, túrik qaýymy búkil álemniń aldynda bolatyn.
Hosh. Ýaqyt oza kele, manaǵy jappaı ańshy jurt, kórshiles baba-túrik áserimen, olar da mal ustaı bastaıdy. Áseri deıtinimiz talassyz – búgingi mońǵol tilindegi mal ataýlary túgelge derlik – túrik negizdi. Ózara alshaq eki tildiń týystyǵy emes, aýysý, almasý nátıjesi. Sondaı-aq, saldyr-salań lashyqtan kıiz úıge kóshedi. Jáne dándi daqyl, onyń ishinde bıdaı egýge boı urady.
Mine, baǵzy túriktiń baýyrsaǵy – dálme-dál óz ataýymen mońǵol jurtyna juǵysýy da osy qadym zamanǵa sáıkespek. Álbette, keıingi qýatty qaǵanattar yqylymyna deıin. Ǵun dáýiri, bálkim, odan kóp buryn.
Esebi, búgingi baýyrsaqtyń kem degende jıyrma ǵasyrlyq ǵumyry bar. Arǵy babalarymyzdan bastap, eki myń jyl boıy baýyrsaq jep kelemiz. Shynynda da tań qalarlyq, súıinishti jaǵdaıat.
Endeshe, keıingi bir aqyldy balalar usynyp otyrǵandaı, Baýyrsaq kúnin toılamasqa nemene.
Jasasyn, qazaqtyń qasterli Baýyrsaǵy!
Tisi jańa shyqqan jas baladan bastap, azýy ketilgen qartymyzǵa deıin, buıyrtyp jegize bergeı!
Qazaqpen birge jasap kele jatqan qaıran Baýyrsaq!..
16-17.HI.2023
Kemer, Túrkııa.
