وسى سايلاۋعا ەرەكشە دايىندالدىم. كەزىندە قىزىعىپ، مۇمكىندىگىمشە ىزدەنىپ، وزىمشە زەرتتەگەن عىلىمي جۇمىسىمنىڭ بىرنەشە جىلدان كەيىنگى وبەكتىسىنە اينالدىردىم. مۇنداعى ماقساتىم قوعامىمنىڭ، الەۋمەتىمنىڭ، ۇلتىمىزدىڭ ءدال قازىرگى دياگنوزىن تابۋ بولدى. ستۋدەنت كەزدە الەۋمەتتىڭ پسيحولوگياسىن زەرتتەۋ ۇنادى. كەيىن تاستاپ كەتتىم، قازىر ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن: دايىن بولماعان ەكەم. سايلاۋ بارىسىن سىرت ادام، انىعى شەتەلدىك رەتىندە باقىلادىم. حالىقارالاق جاڭالىقتار، رەپورتاجدار مەن ماقالالار ارقىلى ءبىلىپ وتىرۋعا بەل بۋدىم. اشىق اقپاراتتىق قوعامدا، اسىرەسە ءار ادامنىڭ تەلەارناسى ءوز قولىندا تۇرعان بۇگىنگىدەي زاماندا سايلاۋداعى باسسىزدىقتار شەتەلدىك باق-تا العاش رەت كوپ جانە ءجيى جازىلدى.
«بۇل سايلاۋ – بۇرىنعىدان وزگەرەك» دەدىك، سولاي بولدى. قازاق قوعامى (قالعان ۇلت وكىلدەرىن زەرتتەۋ نىسانىما المادىم) بايكوتشىلار، بيلىككە قارسىلار، ساباقتاستىقتى قولدايتىندار، نەمقۇرايدىلار، بەيتاراپتار مەن بەلسەندىلەر بولىپ ءبولىندى. ەكزيتپولدىڭ ناتيجەسى شىعا سالىسىمەن جازعانىمداي، وسى تاراپتىڭ بارلىعى جەڭىسكە جەتتى. جانە جەڭىلدى. سول ءسوزىمدى تۇسىنبەي، ءتۇرلى ەموتسياسىن بىلدىرگەندەر كوپ بولدى، بىراق كەيىن وسى ويىمدى ءبىراز ادام ايتتى. سايلاۋ الدىندا، سوسىن سوڭىندا اينالامداعى ادامدارعا ساۋالناما جۇرگىزدىم. اۋەلى «كىمگە داۋىس بەرەسىڭ؟»، دەپ سۇرادىم. «قوسانوۆتى قولدايمىن» دەگەندەرگە ءوزىم توقاەۆتى قولدايتىنىمدى ايتتىم. توقاەۆتى قولدايتىندارعا كەرىسىنشە قوسانوۆتى. ال بايكوتشىلارعا العاش رەت سايلاۋعا قاتىساتىنىمدى ايتىپ، بارۋعا بارىنشا ۇگىتتەدىم. بەلسەندىلەردى سايلاۋدىڭ ستسەناريى الدىن الا دايىندالعانىنا سەندىرۋگە تىرىستىم. سوندا ولاردىڭ ءبارى ءوز ۇستانىمدارىن ارگۋمەنتتەرمەن، كەيبىرى ءتىپتى كونفليكتىمەن دالەلدەپ باقتى. ماعان كەرەگى – وسى ەدى. سايلاۋدان سوڭ «كىمگە داۋىس بەردىڭ؟» دەپ ءدال سول بۇرىنعى ادامداردان سۇراپ شىقتىم. بىرەۋى قىسىلىڭقىراپ: «توقاەۆقا. ويتكەنى باسقا تاڭداۋ بولمادى»، دەسە، ەكىنشىسى دالىزدە ءوتىپ بارا جاتىپ: «قوسانوۆقا»، دەپ سىبىرلادى. ونىڭ تۇرىنەن «تىنىش، ەشكىم ەستىپ قويماسىن» دەگەندى وقۋعا بولاتىن ەدى. كەي بايكوتشىلار ءوزىن ساۋەگەيدەي سەزىنسە، نەمقۇرايدىلار سەلفيلەتە الماعانىنا سول ساتتە عانا وكىندى. ال ءبىراز بەيتاراپتار ءوزىن باتىر كوردى.
نەلىكتەن ءبارى جەڭدى جانە جەڭىلدى؟
وسى سايلاۋدىڭ ەڭ اتىشۋلى كەيىپكەرى قوسانوۆتان باستايىق. ابىرويىنان ايىرىلعانىن جەڭىلىس دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. جەڭىسىن قولدان بەرە سالعانى دا، قارعىستىڭ استىندا قالعانى دا، ءتىپتى وپپوزيتسيانى بيلىكتىڭ الدىندا جىعىپ بەرگەنى دە جەڭىلىسى ەمەس. ول بۇنىڭ ءبارىن بۇدان بۇرىن ءبىلدى. ونىڭ جەڭىلىسى – حالىقتىڭ وسىنشا وياۋ، كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى قارماپ قالۋعا تاياۋ ەكەنىن الدىن الا انىق بىلمەۋى. «ءبىلدى» دەپ سوزىمە جارماسا كەتۋىڭىزگە بولادى. الايدا اقيقاتى – وسى. «عاني قاسىموۆتاي ءوتىپ كەتەرمىن» دەگەن بولار، ايتەۋىر ءدال وسىنشا وياۋ دەپ ويلامادى. ال جەڭىسى – قاعاز جۇزىندە دەموكراتيا، ءىس جۇزىندە مونارحياعا اينالىپ بارا جاتقان ەلدىڭ حالقىن ادامعا ەمەس، يدەيانىڭ استىنا بىرىگۋ كەرەكتىگىن جاراسىن تىرناپ تۇرىپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەنى.
بايكوتشىلار دا از شۋلاعان جوق. ولاردىڭ جەڭىسى – «ايتتىم عوي» دەپ باستالاتىن اقىلدى ءسوزى ەمەس، قوسانوۆشىلاردى تابالاۋدان تاپقان اششى ءلاززاتى دا ەمەس، ءتىپتى بەيتاراپ بولعانداردىڭ «سىزدەردىكى دۇرىس بولدى» دەگەنىنە ءبىر لاۋازىمعا يە بولعانداي مارقايۋى دا ەمەس، حالىقتى، انىعى اڭعال حالىقتى تۇپكى ويدى بىلگىسى كەلسە، الۋان ءتۇرلى پىكىردى ءبىر باسىنا سىيعىزىپ كورۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەن كەيىپكەر بولعانى. بۇل – كوپ وقىتۋشىلار قول جەتكىزە الماعان جەڭىس. ال جەڭىلىسى – ءوز ۇستانىمدارىنان ناتيجە شىعاتىنىن دالەلدەي الماۋى، ءتىپتى تالپىنباۋى، ءوزىن ۇزاقتى بولجاي الاتىن «ساياساتكەر» سەزىنۋمەن شەكتەلۋى. شىندىعىندا مۇنىڭ ءبارى ءارىسى ون جىل (قايىن اتا تۋرالى پوۆەستتە), بەرىسى 6-3 جىلدان بەرى ىشكى اسحاناسىن بىلەتىن، بيلىكتە «باعى جانباعانداردىڭ» اۋىزىمەن ايتىلىپ كەلەدى. جاڭالىق ەمەس. اقيقاتىندا وسىنى ۇستانعاندار ايانباي ەڭبەك ەتسە، (ناق جاناشىر بولسا، ۇستانىمىن ءتۇسىندىرۋ جولىندا پوستپەن شەكتەلمەي، ارنايى ۇيىم قۇرىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋگە بولار ەدى) بايكوتپەن دە بىردەڭە شەشۋگە بولادى.
نەمقۇرايدىلارعا مەن دە نەمقۇرايدى بولا سالايىن. كەزەك – توقاەۆتى قولداعانداردا. وعان داۋىس بەرگەن ءبىر تانىسىما ونىڭ كەلىستى ءۋاجىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن: «توقاەۆقا بەلگى قويعانىڭ – 30 جىلعى جەمىسسىز جۇيەنىڭ جالعاسقانىن قولدايتىنىڭ دەپ جاتتاندى، جالىقتىراتىن دۇنيەنى ايتپاي-اق قويايىن. بىراق وسى داۋىسىڭ – شەتەلدىك باق-تا جازىلعانداي، «زاڭدى» جولمەن نازارباەۆانىڭ پرەزيدەنتتىككە كەلۋىن قولداۋىڭ بولىپ شىعادى عوي؟»، دەدىم. تانىسىم: «سەن ءويتىپ قورقىتپاشى...»، دەدى. جەڭىلىسى – مىنە. قوسانوۆشىلارعا بايكوتشىلار، بەلسەندىلەر، بەيتاراپتار، ءتىپتى نەمقۇرايدىلاردىڭ كەنەتتەن قوسىلىپ، جابىلا جەر-جەبىرىڭىزگە جەتۋى ەشتەڭە ەمەس، تاريحتىڭ تابالاۋى – بارىنەن اۋىر. جانە توقاەۆشىلاردىڭ مەن جەكە تانىعان جەڭىلىسى – قۇلاپ بارا جاتقان جۇيەنىڭ بالاعىنا جارماسۋى. كەشىرىڭىزدەرشى، ءبىرىڭىز – باۋىر، ءبىرىڭىز – دوس، جانىم اشيدى.
بيلىكتىڭ جەڭىسى – قانشا قارسىلاس بولسا دا، ءۇن شىقسا دا بىرنەشە جىل بۇرىن جازىلىپ قويعان ستسەناريدى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋى ەمەس، بىرىگۋگە دايىن حالىقتى توپ-توپقا تاعى دا ءبولۋى. ال جەڭىلىسى – ستراتەگيا مەن جوسپاردى ءالى كۇنگە سىرت ادامعا دايىنداتاتىنى دا، الەۋمەتتىك ساۋالنامانى ويدان، وفيستە وتىرىپ ويلاستىراتىنى دا ەمەس، سونىڭ كەسىرىنەن شەتەلدىك ارەنادا ءوز ايىبىن اشكەرەلەپ العانى. وسىعان دەيىن بارلىق ارەكەت پەن كوپتەگەن ءىستىڭ باسىندا، قاراپايىم حالىقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جۇرتقا جاقسى كورىنسەم بولدى، ءىشىم ءىرىپ-شىرىسە دە مەيلى» دەگەن وي تۇراتىن. ول وي، وكىنىشكە قاراي، جاقسى كورىنبەۋگە جۇمىس ىستەپ كەتتى. سايلاۋدىڭ وسى ناتيجەسى، سول تۋرالى سىرتتاعى سوزدەر بولاشاقتا، انىعى بەلگىلى ءبىر كەلىسىمدەر بولعاندا باسشىلىققا الىناتىن، ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى كەي تۇستاردا شەكتەلەتىن، شەتتەلەتىن بولادى.
حالىقتىڭ جەڭىلىسى – الدانىپ قالعانىندا دا، سەنىم دەمەي-اق قويايىن، ءۇمىتىنىڭ اقتالماۋى دا ەمەس، بارىنە ورتاق ءبىر يدەيا بولا تۇرا، سوعان بىرىگە الماۋى، شاماسى جەتكەنشە ءبىر-ءبىرىن ءتۇتىپ جەۋىندە. ال جەڭىسى – ويانۋى دا، بەلسەندى بولا باستاعانى دا ەمەس، «بىلگەنىن ىستەسىن، ماعان تيىسپەسە بولدى» دەگەننىڭ ءمانىسى كەسىر ەكەنىن، ساياساتتىڭ وزىنەن اينالىپ وتپەيتىنىن، قول سىلتەي سالۋدىڭ، ارالاسپاعاننىڭ اقىرى نە بولاتىنىن، «تىنىشتىقتىڭ» ءتۇبى (ۇندەمەۋدىڭ) وزىنە تاياق بوپ تيەتىنىن تۇسىنگەنى.
باقىلاۋشىلاردىڭ جەڭىلىسى دە – جەڭىس، جەڭىسى دە – جەڭىس. ءوز داۋىسىڭدى قورعاۋ، ءارىسى حالىقتىڭ اماناتىن ارقالاۋ – ەڭ ۇلكەن ازاماتتىق.
سونىمەن..
ءسوز باسىنداعى ايتقان زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسى نەندەي؟. اۋىر دا بولسا، بىزدەگى دەرتتىڭ دياگنوزىن ايتايىن: قازاق قوعامى قازىر، وكىنىشتىسى، ءوز ۇستانىمىندا تۇرا المايتىنداردان قۇرالعان. مەنى ايىپتاۋعا اسىقپاڭىز، تۇسىندىرەيىن:
-«ول جۇرگەن «جيھاز» عوي، كەرەك ەمەس». وسى پىكىردىڭ يەسىنە توقاەۆشىلاردىڭ «اعىلشىنشا بىلەدى، بۇۇ-دا ىستەگەن» (ول قىزمەتكە قالاي بارعانىن بىلسەم دە) دەيتىن ءۋاجىن كەلتىرەمىن، بەت-باقتىرمايدى، سەنبەيتىنىن ايتادى;
-«ونىڭ قۋىرشاق ەكەنىن تۇگەنشە مالىمدەدى ەمەس پە؟» بۇل ءسوزدىڭ يەسىنە «كەزىندە ۇكىمەتكە كادىمگىدەي قارسى شىققان ەكەن عوي» دەگەن قوسانوۆشىلاردىڭ ءۋاجىن كەلتىرەمىن، بولمايدى.
-«ءوي، تۇك تە شىقپايدى، انەۋكۇنى پالەنشە ەفيردە ەسكەرتتى». وسى ءسوزدىڭ ەگەسىنە «ءوز داۋىسىڭدى قورعا!» دەگەن بەلسەندىلەردىڭ ءۋاجىن كەلتىرەمىن، قولىن ءبىر سىلتەيدى.
بايقايسىز با، بىزدە وزىندىك وي، جۇرەكتىڭ قالاۋىنان تۋعان (وسى ءسوزدى قايتالاپ وقىڭىز، وتىنەم) كوزقاراس، سۋبەكتيۆتى پىكىر جوق. جان داۋىسىڭىزبەن ىشقىنىپ «ولاي ەمەس!» دەرسىز، مويىندايىقشى، وسى وتىرعان كوبىمىز، ءتىپتى ءوزىن اقىلدى سەزىنەتىن ءاربىرىمىز ءوز ءسوزىمىزدى ەمەس، بىرەۋدىكىن قايتالادىق. ءيا، اقىماق بولعاندىقتان قايتالامادىڭىز، سول ادامدى اقىلدى دەپ ويلاعاندىقتان قايتالادىڭىز، 3 مىڭ جىل بۇرىن جازىلىپ كەتكەن ءافوريزمدى العا تارتاتىنىڭىز سەكىلدى عوي. ايتەۋىر دەرەككوزى بار، ونىڭ قايدان الىنعانىن دا ءبىلىپ تۇراسىڭ. وزىمىزدەن ىشتەي، سىبىرلاپ بولسىن «وسى ايتقانىم ءوز ءسوزىم بە؟ مەنىڭ قالاۋىم با؟ جۇرەگىم وسىلاي دەدى مە؟» دەپ سۇراپ كورەيىكشى. بىرەۋدىڭ ويىنان وي قالىپتاستىرۋ، وزگەنىڭ كوزقاراسىمەن قالاماساڭ دا ءجۇرۋ – وزىندىك ۇستانىمى جوق ادامنىڭ ارەكەتى. ال الدەكىمنىڭ «اڭگىمەسىنەن» پايدا بولعان ۇستانىمدى ۇزاق ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ۇستانىمعا سول ساتتە بەرىك بولماعانداردى ايىپتامايمىن. ال بەرىكتەردى باعالايمىن. ميدى ىسكە قوسايىقشى، توت باسىپ جاتىر، اقىل ايتۋعا، «قايتسەم اقىلدى بولىپ كورىنەم»-گە كۇشى كەتىپ قالعان ميدى ەلدىك ىسكە قوسايىقشى. سول ميدى عانا سونان سوڭ جۇرەككە جىبەرەيىك، تۇپكىردەگى ويدى الىپ شىقسىن. ول قانداي وي؟ مىنا سوزگە توقتايىق: ءبىر سايلاۋدا 5-6 توپقا بولىنگەن بارلىق تاراپتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءبىر عانا وي بار، ول – وزگەرىس. دەمەك، قوعامنىڭ جىك-جىككە ءبولىنۋى بارىنە ورتاق وسى ويدىڭ جۇزەگە اسپاۋىن قالايتىن قازاقستانداعى جالعىز ادامعا قىزمەت ەتەدى.
ءبىر سىيلايتىن اعام قوسانوۆ مالىمدەمە جاساعاننان كەيىنگى جازباما اينالىپ-تولعانىپ اقىلىن ايتىپتى. كەيىن تاپپاي قالدىم، ايتەۋىر سوزىندە «ساياساتتا نەڭ بار؟ سەن نە بىلەسىڭ؟» دەگەن ەمەۋرىن بولدى. ءوزىن وتە ساياسي ساۋاتتى سانايتىنداردىڭ «ايتتىم عوي مەن» دەپ باستالاتىن سايلاۋ توڭىرەگىندەگى ءسوزى سول سۇراققا، سونداي ساركازمعا سايادى. سوندا ماعان: «ەلىمىزدە ءبارىن الدىن الا بولجايتىن «ساياساتكەرلەر» كو-ءو-پ بولا تۇرا 30 جىل بويى نەگە بىردە-ءبىر حالىقتىڭ مۇددەسىنە باعىتتالعان ساياسي رەفورما جاساي المادىق؟»، دەگەن سۇراق كەلدى. جاۋابى قاراپايىم: ءبىز اقىلىمىزدى ىستەن گورى اقىلدى بولىپ كورىنۋگە پايدالانامىز جانە سودان كەرەمەت ءلاززات الامىز.
قۇرمەتتى «ساياساتكەرەر»، انىعى ساياساتكەر سىماقتار، قازاقستاندا تۋىپ، وسكەن جانە وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە ءارى ومىرىندە تۇڭعىش رەت سايلاۋعا سانالى تۇردە قاتىسقان (داۋىس بەرگەن ەمەس) قاراپايىم سايلاۋشى رەتىندە ايتايىن:
-تىرناقشانىڭ ىشىندەگى دەموكتراتيالى ەلدە ءومىر سۇرەتىنىمدى;
-قازاقستاننىڭ پالەن جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسىن مەنىڭ ەلىمدە تۋماعان، ءومىر سۇرمەگەن، اي سايىن مەنىڭ سالىعىمنان پالەن مىڭ دوللار ايلىق العان ادامنىڭ جازعانىن;
-وپپوزيتسيانىڭ زاكەڭ، التەكەڭمەن قوسا ءولىپ قالعانىن، اقيقاتى ولتىرىلگەنىن;
-التەكەڭدى سايلاۋعا از ۋاقىت قالعاندا ولتىرگەنىن;
-مايدا-شۇيدە زاڭدارىمىزدى بىلاي قويعاندا، كونستيتۋتسيانىڭ ءوزى حالىققا ەمەس، جۇيەگە جۇمىس ىستەيتىن;
-سايلاۋدىڭ ستسەناريى ءبىر تىلەككە قۇرىلاتىنىن بىلەمىن.
ءارى وعان يمپروۆيزاتسيا جاساۋ – تەك ستسەناريدە ءرولى بارىن بىلمەيتىندەردىڭ عانا قولىندا ەكەنىن دە بىلەم. بىراق سىزدەر، «ساياساتكەرلەر» بۇعان سەنبەيسىزدەر. سوندىقتان سىزدەردەن بۇرىن بولاشاقتان ءۇمىت ەتەم، ءار مۇمكىندىكتى كەرى تارتپاي پايدالانۋعا تىرىسامىن جانە اينالامدى شاقىرامىن.
وسى جەردە ءوز ۇستانىمىمدى دا بىلدىرە كەتەيىن. مەن ءوز ويىڭدى ايتا قالعاندا ەستيتىن «ساياسات سەنىڭ نە تەڭىڭ؟» دەگەن سىڭايداعى سوزدەردى سۋقانىم سۇيمەيدى. ول – ادام قۇقىعىن شەكتەۋ! نەگە؟ الدىمەن «ساياسات دەگەن نە؟»، سوعان جاۋاپ تابايىق. ول – سەن ومىرگە كەلگەندە ساعان جاردەماقىنى جازاتىن زاڭ. ول – سەن وقۋعا تۇسكەندە گرانتتى ءادىل بولۋگە باعىتتالعان باعدارلاما. ول – سەن وتباسىن قۇرىپ، كەنەت ىدىس-اياق سىلدىرلاپ، اشۋمەن ارىز بەرگەندە ءىسىڭ قارالاتىن قۇجات، ونى باسشىلىققا الاتىن سوت. ول – سەن ەڭبەك ەتكەندە ماڭداي تەرىڭدى سۇرتۋگە جارار جالاقىنى بەلگىلەيتىن، انىعى ۇستاپ قالماي بەرىلۋىن باقىلايتىن ورگان. ول – سەن تۇرىپ، ۇيىقتاپ جاتقان ءۇيىڭ سالىنعان جەردىڭ شەتەلدىككە ساتىلىپ كەتپەۋىن توقتاتىن موراتوري. ول – سەن سۇيەگىڭ سىقىرلاپ، وزىڭە ەمەس، جۇيەگە جۇمىس ىستەپ بولعاندا بەرىلەتىن، راقاتىن كورەتىن زەينەتاقىڭا ەكسپو وتكىزۋگە رۇقسات بەرەتىن جارلىق. ساياسات دەگەن – ءبىز جانە ءبىزدىڭ ءومىر. وسىنىڭ ءبارى «سەن اينالىسقىڭ كەلمەيتىن» ساياساتتىڭ شەڭبەرىندە شەشىلەدى. مەن ءۇشىن ساياساتكەر – ساياسي رەفورما جاساعان ادام، قالعانىنىڭ ءبارى – ساياساتتانۋشىلار. ال ەلدەگى ساياساتقا، اسىرەسە ءوز ءومىرى مەن سالاسىنا قاتىستى شەشىمدەرگە ءۇنىن شىعارىپ، قالاۋىن ايتۋ – ءار ازاماتتىڭ قۇقى، كەي كەزدە پارىزى.
اعىلشىنشا ءبىز فرازا وقىپ ەدىم، «سەن ءوز-ءوزىڭدى بيلەمەسەڭ، باسقا بىرەۋ باسقارادى»، دەپتى. حالىق ءبىر يدەيا استىندا ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا كوشپەسە، بۇرىنعىداي بيلىك بيلەي بەرەدى.
ايدانا شوتبايقىزى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
