Osy sailauǧa erekşe daiyndaldym. Kezınde qyzyǧyp, mümkındıgımşe ızdenıp, özımşe zerttegen ǧylymi jūmysymnyŋ bırneşe jyldan keiıngı obektısıne ainaldyrdym. Mūndaǧy maqsatym qoǧamymnyŋ, äleumetımnıŋ, ūltymyzdyŋ däl qazırgı diagnozyn tabu boldy. Student kezde äleumettıŋ psihologiiasyn zertteu ūnady. Keiın tastap kettım, qazır tüsınıp jürmın: daiyn bolmaǧan ekem. Sailau barysyn syrt adam, anyǧy şeteldık retınde baqyladym. Halyqaralaq jaŋalyqtar, reportajdar men maqalalar arqyly bılıp otyruǧa bel budym. Aşyq aqparattyq qoǧamda, äsırese är adamnyŋ telearnasy öz qolynda tūrǧan bügıngıdei zamanda sailaudaǧy bassyzdyqtar şeteldık BAQ-ta alǧaş ret köp jäne jiı jazyldy.
«Būl sailau – būrynǧydan özgerek» dedık, solai boldy. Qazaq qoǧamy (qalǧan ūlt ökılderın zertteu nysanyma almadym) baikotşylar, bilıkke qarsylar, sabaqtastyqty qoldaityndar, nemqūraidylar, beitaraptar men belsendıler bolyp bölındı. Ekzitpoldyŋ nätijesı şyǧa salysymen jazǧanymdai, osy taraptyŋ barlyǧy jeŋıske jettı. Jäne jeŋıldı. Sol sözımdı tüsınbei, türlı emosiiasyn bıldırgender köp boldy, bıraq keiın osy oiymdy bıraz adam aitty. Sailau aldynda, sosyn soŋynda ainalamdaǧy adamdarǧa saualnama jürgızdım. Äuelı «Kımge dauys beresıŋ?», dep sūradym. «Qosanovty qoldaimyn» degenderge özım Toqaevty qoldaitynymdy aittym. Toqaevty qoldaityndarǧa kerısınşe Qosanovty. Al baikotşylarǧa alǧaş ret sailauǧa qatysatynymdy aityp, baruǧa barynşa ügıttedım. Belsendılerdı sailaudyŋ ssenariiı aldyn ala daiyndalǧanyna sendıruge tyrystym. Sonda olardyŋ bärı öz ūstanymdaryn argumenttermen, keibırı tıptı konfliktımen däleldep baqty. Maǧan keregı – osy edı. Sailaudan soŋ «Kımge dauys berdıŋ?» dep däl sol būrynǧy adamdardan sūrap şyqtym. Bıreuı qysylyŋqyrap: «Toqaevqa. Öitkenı basqa taŋdau bolmady», dese, ekınşısı dälızde ötıp bara jatyp: «Qosanovqa», dep sybyrlady. Onyŋ türınen «tynyş, eşkım estıp qoimasyn» degendı oquǧa bolatyn edı. Kei baikotşylar özın säuegeidei sezınse, nemqūraidylar selfilete almaǧanyna sol sätte ǧana ökındı. Al bıraz beitaraptar özın batyr kördı.
NELIKTEN BÄRI JEŊDI JÄNE JEŊILDI?
Osy sailaudyŋ eŋ atyşuly keiıpkerı Qosanovtan bastaiyq. Abyroiynan aiyrylǧanyn jeŋılıs deseŋız, qatelesesız. Jeŋısın qoldan bere salǧany da, qarǧystyŋ astynda qalǧany da, tıptı oppozisiiany bilıktıŋ aldynda jyǧyp bergenı de jeŋılısı emes. Ol būnyŋ bärın būdan būryn bıldı. Onyŋ jeŋılısı – halyqtyŋ osynşa oiau, kez kelgen mümkındıktı qarmap qaluǧa taiau ekenın aldyn ala anyq bılmeuı. «Bıldı» dep sözıme jarmasa ketuıŋızge bolady. Alaida aqiqaty – osy. «Ǧani Qasymovtai ötıp ketermın» degen bolar, äiteuır däl osynşa oiau dep oilamady. Al jeŋısı – qaǧaz jüzınde demokratiia, ıs jüzınde monarhiiaǧa ainalyp bara jatqan eldıŋ halqyn adamǧa emes, ideianyŋ astyna bırıgu kerektıgın jarasyn tyrnap tūryp tüsındırıp bergenı.
Baikotşylar da az şulaǧan joq. Olardyŋ jeŋısı – «aittym ǧoi» dep bastalatyn aqyldy sözı emes, Qosanovşylardy tabalaudan tapqan aşy läzzaty da emes, tıptı beitarap bolǧandardyŋ «sızderdıkı dūrys boldy» degenıne bır lauazymǧa ie bolǧandai marqaiuy da emes, halyqty, anyǧy aŋǧal halyqty tüpkı oidy bılgısı kelse, aluan türlı pıkırdı bır basyna syiǧyzyp köru kerektıgın körsetken keiıpker bolǧany. Būl – köp oqytuşylar qol jetkıze almaǧan jeŋıs. Al jeŋılısı – öz ūstanymdarynan nätije şyǧatynyn däleldei almauy, tıptı talpynbauy, özın ūzaqty boljai alatyn «saiasatker» sezınumen şekteluı. Şyndyǧynda mūnyŋ bärı ärısı on jyl (qaiyn ata turaly povestte), berısı 6-3 jyldan berı ışkı ashanasyn bıletın, bilıkte «baǧy janbaǧandardyŋ» auyzymen aitylyp keledı. Jaŋalyq emes. Aqiqatynda osyny ūstanǧandar aianbai eŋbek etse, (naq janaşyr bolsa, ūstanymyn tüsındıru jolynda postpen şektelmei, arnaiy ūiym qūryp, bırlese jūmys ısteuge bolar edı) baikotpen de bırdeŋe şeşuge bolady.
Nemqūraidylarǧa men de nemqūraidy bola salaiyn. Kezek – Toqaevty qoldaǧandarda. Oǧan dauys bergen bır tanysyma onyŋ kelıstı uäjın tyŋdap bolǧannan keiın: «Toqaevqa belgı qoiǧanyŋ – 30 jylǧy jemıssız jüienıŋ jalǧasqanyn qoldaitynyŋ dep jattandy, jalyqtyratyn dünienı aitpai-aq qoiaiyn. Bıraq osy dauysyŋ – şeteldık BAQ-ta jazylǧandai, «zaŋdy» jolmen Nazarbaevanyŋ prezidenttıkke keluın qoldauyŋ bolyp şyǧady ǧoi?», dedım. Tanysym: «Sen öitıp qorqytpaşy...», dedı. Jeŋılısı – mıne. Qosanovşylarǧa baikotşylar, belsendıler, beitaraptar, tıptı nemqūraidylardyŋ kenetten qosylyp, jabyla jer-jebırıŋızge jetuı eşteŋe emes, tarihtyŋ tabalauy – bärınen auyr. Jäne Toqaevşylardyŋ men jeke tanyǧan jeŋılısı – qūlap bara jatqan jüienıŋ balaǧyna jarmasuy. Keşırıŋızderşı, bırıŋız – bauyr, bırıŋız – dos, janym aşidy.
Bilıktıŋ jeŋısı – qanşa qarsylas bolsa da, ün şyqsa da bırneşe jyl būryn jazylyp qoiǧan ssenariidı soŋyna deiın jetkızuı emes, bırıguge daiyn halyqty top-topqa taǧy da böluı. Al jeŋılısı – strategiia men jospardy älı künge syrt adamǧa daiyndatatyny da, äleumettık saualnamany oidan, ofiste otyryp oilastyratyny da emes, sonyŋ kesırınen şeteldık arenada öz aiybyn äşkerelep alǧany. Osyǧan deiın barlyq äreket pen köptegen ıstıŋ basynda, qarapaiym halyqtyŋ tılımen aitqanda, «jūrtqa jaqsy körınsem boldy, ışım ırıp-şırıse de meilı» degen oi tūratyn. Ol oi, ökınışke qarai, jaqsy körınbeuge jūmys ıstep kettı. Sailaudyŋ osy nätijesı, sol turaly syrttaǧy sözder bolaşaqta, anyǧy belgılı bır kelısımder bolǧanda basşylyqqa alynatyn, elımızdıŋ mümkındıgı kei tūstarda şekteletın, şetteletın bolady.
Halyqtyŋ jeŋılısı – aldanyp qalǧanynda da, senım demei-aq qoiaiyn, ümıtınıŋ aqtalmauy da emes, bärıne ortaq bır ideia bola tūra, soǧan bırıge almauy, şamasy jetkenşe bır-bırın tütıp jeuınde. Al jeŋısı – oianuy da, belsendı bola bastaǧany da emes, «bılgenın ıstesın, maǧan tiıspese boldy» degennıŋ mänısı kesır ekenın, saiasattyŋ özınen ainalyp ötpeitının, qol sıltei saludyŋ, aralaspaǧannyŋ aqyry ne bolatynyn, «tynyştyqtyŋ» tübı (ündemeudıŋ) özıne taiaq bop tietının tüsıngenı.
Baqylauşylardyŋ jeŋılısı de – jeŋıs, jeŋısı de – jeŋıs. Öz dauysyŋdy qorǧau, ärısı halyqtyŋ amanatyn arqalau – eŋ ülken azamattyq.
SONYMEN..
Söz basyndaǧy aitqan zertteuımnıŋ nätijesı nendei?. Auyr da bolsa, bızdegı derttıŋ diagnozyn aitaiyn: qazaq qoǧamy qazır, ökınıştısı, öz ūstanymynda tūra almaityndardan qūralǧan. Menı aiyptauǧa asyqpaŋyz, tüsındıreiın:
-«Ol jürgen «jihaz» ǧoi, kerek emes». Osy pıkırdıŋ iesıne Toqaevşylardyŋ «Aǧylşynşa bıledı, BŪŪ-da ıstegen» (ol qyzmetke qalai barǧanyn bılsem de) deitın uäjın keltıremın, bet-baqtyrmaidy, senbeitının aitady;
-«Onyŋ quyrşaq ekenın tügenşe mälımdedı emes pe?» Būl sözdıŋ iesıne «Kezınde ükımetke kädımgıdei qarsy şyqqan eken ǧoi» degen Qosanovşylardyŋ uäjın keltıremın, bolmaidy.
-«Öi, tük te şyqpaidy, äneukünı Pälenşe efirde eskerttı». Osy sözdıŋ egesıne «Öz dauysyŋdy qorǧa!» degen belsendılerdıŋ uäjın keltıremın, qolyn bır sılteidı.
Baiqaisyz ba, bızde özındık oi, jürektıŋ qalauynan tuǧan (osy sözdı qaitalap oqyŋyz, ötınem) közqaras, subektivtı pıkır joq. Jan dauysyŋyzben yşqynyp «Olai emes!» dersız, moiyndaiyqşy, osy otyrǧan köbımız, tıptı özın aqyldy sezınetın ärbırımız öz sözımızdı emes, bıreudıkın qaitaladyq. İä, aqymaq bolǧandyqtan qaitalamadyŋyz, sol adamdy aqyldy dep oilaǧandyqtan qaitaladyŋyz, 3 myŋ jyl būryn jazylyp ketken aforizmdı alǧa tartatynyŋyz sekıldı ǧoi. Äiteuır derekközı bar, onyŋ qaidan alynǧanyn da bılıp tūrasyŋ. Özımızden ıştei, sybyrlap bolsyn «Osy aitqanym öz sözım be? Menıŋ qalauym ba? Jüregım osylai dedı me?» dep sūrap köreiıkşı. Bıreudıŋ oiynan oi qalyptastyru, özgenıŋ közqarasymen qalamasaŋ da jüru – özındık ūstanymy joq adamnyŋ äreketı. Al äldekımnıŋ «äŋgımesınen» paida bolǧan ūstanymdy ūzaq ūstap tūru mümkın emes. Sondyqtan ūstanymǧa sol sätte berık bolmaǧandardy aiyptamaimyn. Al berıkterdı baǧalaimyn. Midy ıske qosaiyqşy, tot basyp jatyr, aqyl aituǧa, «qaitsem aqyldy bolyp körınem»-ge küşı ketıp qalǧan midy eldık ıske qosaiyqşy. Sol midy ǧana sonan soŋ jürekke jıbereiık, tüpkırdegı oidy alyp şyqsyn. Ol qandai oi? Myna sözge toqtaiyq: bır sailauda 5-6 topqa bölıngen barlyq taraptyŋ basyn bırıktıretın bır ǧana oi bar, ol – özgerıs. Demek, qoǧamnyŋ jık-jıkke bölınuı bärıne ortaq osy oidyŋ jüzege aspauyn qalaityn Qazaqstandaǧy jalǧyz adamǧa qyzmet etedı.
Bır syilaityn aǧam Qosanov mälımdeme jasaǧannan keiıngı jazbama ainalyp-tolǧanyp aqylyn aitypty. Keiın tappai qaldym, äiteuır sözınde «Saiasatta neŋ bar? Sen ne bılesıŋ?» degen emeurın boldy. Özın öte saiasi sauatty sanaityndardyŋ «Aittym ǧoi men» dep bastalatyn sailau töŋıregındegı sözı sol sūraqqa, sondai sarkazmǧa saiady. Sonda maǧan: «Elımızde bärın aldyn ala boljaityn «saiasatkerler» kö-ö-p bola tūra 30 jyl boiy nege bırde-bır halyqtyŋ müddesıne baǧyttalǧan saiasi reforma jasai almadyq?», degen sūraq keldı. Jauaby qarapaiym: bız aqylymyzdy ısten görı aqyldy bolyp körınuge paidalanamyz jäne sodan keremet läzzat alamyz.
Qūrmettı «saiasatkerer», anyǧy saiasatker symaqtar, Qazaqstanda tuyp, ösken jäne osy eldıŋ azamaty retınde ärı ömırınde tūŋǧyş ret sailauǧa sanaly türde qatysqan (dauys bergen emes) qarapaiym sailauşy retınde aitaiyn:
-tyrnaqşanyŋ ışındegı demoktratiialy elde ömır süretınımdı;
-Qazaqstannyŋ pälen jylǧa deiıngı strategiiasyn menıŋ elımde tumaǧan, ömır sürmegen, ai saiyn menıŋ salyǧymnan pälen myŋ dollar ailyq alǧan adamnyŋ jazǧanyn;
-oppozisiianyŋ Zäkeŋ, Altekeŋmen qosa ölıp qalǧanyn, aqiqaty öltırılgenın;
-Altekeŋdı sailauǧa az uaqyt qalǧanda öltırgenın;
-maida-şüide zaŋdarymyzdy bylai qoiǧanda, Konstitusiianyŋ özı halyqqa emes, jüiege jūmys ısteitın;
-sailaudyŋ ssenariiı bır tılekke qūrylatynyn bılemın.
Ärı oǧan improvizasiia jasau – tek ssenariide rölı baryn bılmeitınderdıŋ ǧana qolynda ekenın de bılem. Bıraq sızder, «saiasatkerler» būǧan senbeisızder. Sondyqtan sızderden būryn bolaşaqtan ümıt etem, är mümkındıktı kerı tartpai paidalanuǧa tyrysamyn jäne ainalamdy şaqyramyn.
Osy jerde öz ūstanymymdy da bıldıre keteiın. Men öz oiyŋdy aita qalǧanda estitın «Saiasat senıŋ ne teŋıŋ?» degen syŋaidaǧy sözderdı suqanym süimeidı. Ol – adam qūqyǧyn şekteu! Nege? Aldymen «Saiasat degen ne?», soǧan jauap tabaiyq. Ol – sen ömırge kelgende saǧan järdemaqyny jazatyn zaŋ. Ol – sen oquǧa tüskende grantty ädıl böluge baǧyttalǧan baǧdarlama. Ol – sen otbasyn qūryp, kenet ydys-aiaq syldyrlap, aşumen aryz bergende ısıŋ qaralatyn qūjat, ony basşylyqqa alatyn sot. Ol – sen eŋbek etkende maŋdai terıŋdı sürtuge jarar jalaqyny belgıleitın, anyǧy ūstap qalmai berıluın baqylaityn organ. Ol – sen tūryp, ūiyqtap jatqan üiıŋ salynǧan jerdıŋ şeteldıkke satylyp ketpeuın toqtatyn moratorii. Ol – sen süiegıŋ syqyrlap, özıŋe emes, jüiege jūmys ıstep bolǧanda berıletın, raqatyn köretın zeinetaqyŋa EKSPO ötkızuge rūqsat beretın jarlyq. Saiasat degen – bız jäne bızdıŋ ömır. Osynyŋ bärı «sen ainalysqyŋ kelmeitın» saiasattyŋ şeŋberınde şeşıledı. Men üşın saiasatker – saiasi reforma jasaǧan adam, qalǧanynyŋ bärı – saiasattanuşylar. Al eldegı saiasatqa, äsırese öz ömırı men salasyna qatysty şeşımderge ünın şyǧaryp, qalauyn aitu – är azamattyŋ qūqy, kei kezde paryzy.
Aǧylşynşa bız fraza oqyp edım, «Sen öz-özıŋdı bilemeseŋ, basqa bıreu basqarady», deptı. Halyq bır ideia astynda özın-özı basqaruǧa köşpese, būrynǧydai bilık bilei beredı.
Aidana ŞOTBAIQYZY
"Adyrna" ūlttyq portaly
