ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشقان ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبولىپ قاراۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ول ەكى قۇندىلىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ەسكەرتتى.
«ءبىزدى ءدىنسىز ءداستۇر قانشالىقتى ۇشپاققا شىعارادى؟
ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشقان ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبولىپ قاراۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ول ەكى قۇندىلىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ەسكەرتتى.
«ءبىزدى ءدىنسىز ءداستۇر قانشالىقتى ۇشپاققا شىعارادى؟
«كەيبىر ادامدار «ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى بايلانىستىرۋ مۇمكىن با؟» دەپ سۇراپ جاتادى. نەگىزى سۇراقتىڭ بىلاي قويىلۋىن ورىندى دەپ ويلامايمىن. سەبەبى سالت-ءداستۇر مەن ءدىن ءاۋ باستان بىتە قايناسقان دۇنيە. سالت-ءداستۇرىمىز ەجەلگى تاريحتان ۇستانىپ كەلە جاتقان قۇندىلىق بولعان سوڭ دىنمەن ۇشتاسىپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل ەكەۋىن ءبولىپ قاراۋ نەمەسە ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ ءوزى ورىنسىز دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى ەكەۋىن ءبولىپ قاراي باستاعالى بەرى كوپ پروبلەما تۋىنداپ جاتىر. ماسەلەن «مىنانداي ءداستۇر دىندە جوق» دەگەن سەكىلدى ءار ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە شىعىپ جاتىر. ال شىن مانىسىندە ەكەۋى عاسىرلاردان بەرى بايلانىسىپ كەلگەن دۇنيە ەمەس پە ەدى؟ ماسەلەن سالت-ءداستۇرىمىز دىنگە قايشى بولسا، ول باياعىدا ءداستۇر بولۋدان قالاتىن ەدى. ەگەر ءدىننىڭ ىشىندەگى ماسەلە سالت-داستۇرگە قايشى بولاتىن بولسا، ول قابىلدانادى نەمەسە جوققا شىعارىلادى. ارينە سالت-داستۇرىمىزدەگى دۇنيەلەردىڭ كوپشىلىگى دىنمەن قابىسىپ كەتكەن. وكىنىشكە قاراي سوڭعى كەزدەرى تىرناقشانىڭ ىشىندەگى «تازا ءدىندى» ۇستانۋشىلار ءداستۇردى جوققا شىعارىپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا شابۋىل جاساعىسى كەلەدى. بۇل جەردەگى ماقسات تۇسىنىكتى. ەگەر حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جوياتىن بولسا، ونىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى دە جويىلادى. ال ۇلتتىق ەرەكشەلىگى جويىلعان ادامدى كەز كەلگەن ماقساتقا پايدالانۋعا بولادى. جالپى ءار مۇسىلمان حالقىندا وزىنە ءتان سالت-ءداستۇرى قالىپتاسقان. مىسالى ءبىر مۇسىلمان حالقى بولسا دا، مالايزيا مەن پاكىستان حالقىنىڭ ءداستۇرى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ولاردا دا ءبىر-بىرىنە ساكەس كەلمەيتىن سالت-داستۇرلەر بار. سول ءۇشىن ولار يسلامنان شىعىپ كەتىپ جاتقان جوق قوي. ءبىز ۇلت رەتىندە يدەنتيفيكاتسيامىزدى ساقتاۋ ءۇشىن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن قۇندىلىق پەن ءدىن دەڭگەيىندە جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ايتسە دە كەيبىر ادامدار ءداستۇردى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ءدىندى جوققا شىعارىپ جىبەرەتىنى بار. مەنىڭ ويىمشا، بۇلدا اقىلعا قونبايتىن شارۋا. نەگە دەسەڭىز ءبىز ءدىندى عاسىرلاردان بەرى سالت-داستۇرىمىزبەن بىرگە ۇستانىپ كەلدىك قوي. ال ەندى اياق استىنان سالت-ءداستۇرىمىزدى نەگە جوققا شىعارامىز؟ ءبىزدى ءدىنسىز سالت-ءداستۇر قانشالىقتى ۇشپاققا شىعارادى؟ سوندىقتان دا ەكى قۇندىلىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، حالىقتى ەكىگە ءبولۋدىڭ ارتى جاقسىلىققا اكەلمەيدى. سول سەبەپتى ءداستۇرلى ءدىن، دىنگە ءداسۇرلى كوزقاراس دەپ ەمەس، جالپى دىنگە داستۇرلىك كوزقاراس دەگەن پوزيتسيانى ۇستانامىن»، – دەيدى ءدىنتانۋشى.«سالت-ءداستۇر مەن ءدىن ءوزارا بايلانىسىپ كەتكەن»
كەڭشىلىك تىشقان قازاق حالقى ءدىندى سالت-داستۇرىمىزگە ساي ۇستانىپ، سول دەڭگەيدە قابىلداعانىن ايتادى. ءدىنتانۋشى بۇل رەتتە ءابۋ حانيفا ءمازھابىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ەسكەرتتى. «نەگىزى ءدىننىڭ ىشىندە دە ءارتۇرلى قاعيداتتار بار. ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا ءمازھابى قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىن جوققا شىعارمايدى. سول سەبەپتى ءبىز ادەت-عۇرىپ پەن سالت ءداستۇردى ۇلتتىڭ قۇندىلىعى دەپ قابىلدايمىز. ياعني، ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبولىپ، تارازىعا قويمايمىز. سوڭعى كەزدەرى ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبىر-بىرىنە قارسى قوياتىن جاعىمسىز دۇنيە پايدا بولدى. مەن بۇل نارسەنى جاقسى دۇنيە دەپ ەسەپتەمەيمىن. «ءداستۇردىڭ ءبارى دىندە جوق. دەمەك ونىڭ ءبارى قۇدايعا قارسى كەلۋ» دەگەن ءسوزدى ءاۋ باستا ۋاحابيلىك، سالافيتتىك ۇستانىمداعى ازاماتتار شىعاردى. مىنە وسىعان قارسى كەيبىر ازاماتتار «يسلام ءدىنى ارابتاردىڭ ءدىنى» دەپ يسلاموفوبياعا دا بارىپ جاتىر. بۇل جاعداي حالىقتىڭ اۋىز بىرشىلىگىن بۇزىپ، جاعدايدى كۇردەلەندىرە تۇسەدى. شىن مانىسىندە سالت-ءداستۇر مەن ءدىن ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسىپ، ءوزارا بايلانىسىپ كەتكەن. ەگەر ءدىن بولماسا ومىردەن وتكەن ادامعا قالاي كوڭىل ايتىپ، ونى جەرلەيمىز؟ سوندىقتان دا ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ وتە قيىن. ماسەلەن ءبىزدىڭ ەلدە «رەسمي مەكەمەلەردە ءدىني ءراسىمدى ورىنداۋعا بولمايدى» دەگەن تالاپ بار. مەن «بۇل ءدىني ءراسىم ەمەس، ءداستۇر عوي» دەپ ايتامىن. ءبىزدىڭ ەلدە ومىردەن وزعان ادامعا بەت سيپاپ، قۇران وقۋ ءداستۇر عوي. ال كەيبىر ازاماتتار «جوق، ول ءدىن» دەپ، بەت باقتىرمايدى. ەكەۋى الدەقاشان بىتە قايناسىپ كەتكەن دۇنيەنى تارازىلاپ، بولگىمىز كەلەدى. اشىعىن ايتسام ءدىن مەن سالت-ءداستۇر بولىنبەيدى. ال ءبىز ونى بولەتىن بولساق، حالىق ودان تەك قانا زارداپ شەگەدى. ءبىز عاسىرلار بويى حالىقتىڭ تالقىسىنان وتكەن سالت-ءداستۇر مەن ءدىندى ۇشتاستىرىپ، ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. بۇعان دەيىن ونى ەشكىم جوققا شىعارعان جوق. بۇرىن «سەن ءدىنسىزسىڭ» نەمەسە «مەن ءدىندارمىن» دەگەن قايشىلىق بولمايتىن ەدى. وسى قۇندىلىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. ءبىز ءدىن مەن سالت-ءداستۇردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىن بۇزۋدىڭ الدىندا تۇرمىز. ەگەر حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىن بۇزىپ الاتىن بولساق، بۇقارا دەگراداتسياعا ۇشىراپ كەتەدى. راديكال ءدىني اعىم سەنىمىندەگى ازاماتتار ءداستۇردى جوققا شىعارىپ، حالىقتى كاپىرگە شىعارادى، ال ءداستۇردى ۇستانۋشىلار دىنگە بەت بۇرعانداردى جاۋعا سانايدى. مۇنىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن»، – دەيدى ءدىنتانۋشى.
