«قىر ەلىنىڭ كرىلوۆى». بۇل وعان اقىن سىرباي اعاسىنىڭ قويعان اتى.قويسا قويعانداي-اق. ول تاريحى تۇنعان تورعاي جەرىندە تۋىپ، ءتالىم الىپقويماي اتىراۋدان التايعا دەيىنگى اتىراپتى اينالىپ ءوتىپ، ۇلتىنىڭ ۇلىمۇراسى سالتى مەن ءداستۇرىن جيىپ ءھام جازىپ شىققان جان. اقىن ىنىسىسەرىك تۇرعىنبەكۇلى ايشپاقشى، «تۋعان ەل تاريحىنىڭ بىلگىشى دە، عالىمى، شەشەنى، ۇستازى دا ءبىر كىسى». ول — سەيىت كەنجەاحمەۇلى. حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن سەيىت اعا ۇلىستىڭ ۇلى مەرەكەسىنىڭ قارساڭىندا الماتىعا كەلدى. قازاق مادەنيەتىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ەتنوگرافپەن بىزگە دە تىلدەسىپ قالۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
— كەيىنگى 1-2 جىلدا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىزدى ەلىمىز ءۇش كۇن تويلايتىن بولدى. دەگەنمەن بىرەر كۇندىك استا-توك داستارقان مەن اسىعىس تىگىلە سالعان اق شاڭقان كيىز ۇيلەر ءالى دە ناۋقاندىق ۇردىستەن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدى اڭعارتپاي ما؟
— ول راس. بىزدىكى تەك ناۋقان عانا. كيىز ۇيلەر تىگىپ تاستاپ، كوجە پىسىرىلسە ناۋرىزدىڭ وتكەنى دەپ ۇعىناتىن باسشىلاردىڭ ارەكەتى عانا ىسپەتتى. سوندىقتان دا ناۋرىزدىڭ نارقىن بىلە الماي ءجۇرمىز.
ال ناعىز ناۋرىز — مىڭداعان جىلدار بويى حالىقتىڭ قانىنا ءسىڭىپ، ساناسىندا ءپىسىپ-جەتىلگەن قۋانىش-قىزىعى بولعان. ەلدىڭ ماقتانىشى ءھام ءسۇيىنىشى. ناۋرىزعا دايىندىق اي بۇرىن باستالادى. ويتكەنى ناۋرىز —ولاردىڭ ۇزدىگە كۇتەتىن ءۇمىتى. حالىق مەرەكەگە دايىندىقتى جان دۇنيەسىن تازارتۋدان باستاسا كەرەك. قاتۋلار تاتۋلاسىپ، تاتۋلار دوستاساتىن شاق تا جىلدىڭ وسى مەزگىلى. بارشانىڭ باتۋاعا كەلىپ، ءتورت كوزى تۇگەل تاۋباعا تۇسەتىن ءتۇس. قالا بەردى، ناۋرىز ايىندا مالعا دا زەكىمەيتىن بولعان. وسىناۋ جايماشۋاق، مامىراجاي كۇندەر دە مەرەكە ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەتىنى ءسوزسىز. حالقىمىز ناۋرىزعا رۋحاني عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان دا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلەتىن. كەرەك دەسەڭىز، كيىمىنە دەيىن جاڭارتىپ، تۇراتىن جەرىنە دەيىن وزگەرتەدى، اعاشىن وتىرعىزادى. دايىندىقتى قوسپاعاننىڭ وزىندە ناۋرىز تويى توعىز كۇنگە ۇلاساتىن بولعان. ونىڭ ءار كۇنى بەرەكەلى ارەكەتكە، يگى ىسكە نەگىزدەلەتىن ەدى.
ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە جۇمسار اقشا، ىشەر تاماق، كيەر كيىم بولعان جوق. ەسەسىنە ەل ءىشى — ونەر كەنىشى ەدى. «مۇقتاجدىق — مىڭ ونەردىڭ اناسى» دەگەن سودان ايتىلسا كەرەك. قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسى، ۇلگى-ونەگەسى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، كۇللى يگى قاسيەتى قاز قالپىندا سول كەزدەگى كەمپىر-شالدارىمىزدىڭ اۋزىندا، ادەتىندە ءجۇردى. ونى بىزگە كىتاپسىز-اق قالىپتاستىردى، مەكتەپسىز-اق ۇيرەتتى. ال بۇگىنگىنىڭ بالاسىندا، كەرىسىنشە، ءبارى بار، ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. بىراق ەرتەڭسىز. ۇلتتىق تامىرىنان الشاقتاپ كەتكەن قوعام ۇرپاقتى ساڭىلاۋسىزداۋ، ساناسىزداۋ، ۇعىمسىزداۋ ەتىپ تەربيەلەۋدە. كورىنگەننىڭ كۇرەسىنگە تاستاعانىنا كوز ساتقىزىپ، جات جۇرتتىڭ جىلتىراعىنا جالتاقتاتىپ وتىر.
— ناۋرىزدىڭ نارقىنا بارا الماي جۇرگەنىمىزدى بىلاي قويعاندا ۇلتتىق كيىمىزگە — كونتسەرتتىك كوستيۋم، ۇلتتىق تاعامىمىزعا — مەرەكەلىك ءمازىر رەتىندە قارايتىن كۇيگە جەتتىك…
— امال نەشىك؟… قازاق اقتى جاقسى كورەدى. سۇتتەن تاعام جاساۋ تەحنولوگياسىن قازاقتان ارتىق مەڭگەرگەن حالىق جوق. ءبىر جولى الماتىداعى تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عالىمدارمەن كەزدەسكەنىمدە «بۇگىنگى ۋاقىتتا سۇتتەن قانشا تاعام ءتۇرىن الۋعا بولادى؟» دەپ ءسۇرادىم. ولار الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنەن باستاپ ءبارىن قوسقاندا 97 تاعامنىڭ ءتۇرىن الۋعا بولاتىنىن ايتتى. مەن قازاقتاردىڭ ءوزى سۇتتەن 100-دەن (!) استام تاعام جاساي الاتىنىن ايتقانىمدا ولار لاجسىز باستارىن شۇلعىدى دا «ءبىز بار بولعانى تەوريتيكپىز عوي. ال ءسىز سونىڭ ءبارىن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەن پراكتيكسىز» دەدى.
قالا بەردى، قاتە جازاتىن بولىپ الدىق. تاياۋدا عانا ءبىر بەدەلدى رەسپۋبليكالىق باسىلىم ناۋرىز مەرەكەسىنە بەت ارناپتى. ءتىلشىنىڭ ساۋالىنا ءبىر جاس ءانشى «مەن ناۋرىزعا جاقسى دايىندالىپ جاتىرمىن. ۇلىما «ۇيقىاشار» دايىنداپ بەرگەلى وتىرمىن» دەيدى. ال كەرەك بولسا! ولاردىڭ ويىنشا، ۇيقىاشار — ۇيىقتاپ قالعاننىڭ ۇيقىسىن شايداي اشاتىن تاعام عانا ەكەن. ول ازداي تالاي جىل زايىبىمەن وتاسقان جاسامىستاۋ جىگىت اعاسى «مەن ايەلىمە «سەلت ەتكىزەر» سىيلايمىن» دەپ قاراپ وتىرماسى بار ما؟ «ۇيقىشار» بوزبالانى كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان ايىرا جازدايتىن عاشىقتىققا اپارار جولداعى، «سەلتەتكىزەر» سامارقاۋ جاتقان سەزىمدى سەلت ەتكىزەر سيمۆولعا يە حالىقتىق ادەتتىڭ ادەمىسى ەمەس پە؟! بۇدان بولەك «باس تاباققا باس، جامباس، ارقا سالىنادى» دەپ جۇرگەندەر بار. ارقا دەگەن مۇشەنى اتام قازاق اتاپ پا ەدى؟
بازبىرەۋلەر ايتپاقشى، ۇلتتىق كيىمدى مەكتەپ فورماسىنا، ۇلتتىق تاعامدى ءدامحانالاردىڭ مازىرىنە كىرگىزۋ كەرەك ەمەس. ولاردى ومىرگە ەنگىزۋ كەرەك. ءومىر ول — وتباسى، بالاباقشا، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت، جۇمىس ت.ب. سوراقىسى سول، كوشەدەن ۇلتتىق كيىم كيگەن قازاق كورسەك، «قاي جەردە كونتسەرت بولعالى جاتىر ەكەن؟» دەيتىن حالگە جەتتىك. وكىنىشتى. ىرگەدەگى وزبەكتەرىڭىزدىڭ ءوزى سوناۋ كپسس-ءتىڭ سەزىنە تاقياسىن تاستاماي كەلەتىن. ول ونىڭ — ۇلتتىق ماقتانىشى، وزبەكتىك پاسپورتى. ۇيالماي كور.
— تىلىمەن تالايلاردى تاعىنان تۇسىرمەسەڭىز دە، ءتاۋباسىنا تۇسىرگەن، ساتيرانىڭ سىن ساداعىن اسىنعان سارباز بولا ءجۇرىپ ەتنوگرافياعا بەت بۇردىڭىز. «ساتيرا مەنسىز دە جازىلادى» دەپ ەدىڭىز سول كەزدە. بۇل قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ زەرتتەلۋى جاعىنان اقساپ قالعانىنا جانىڭىز اشىعاندىقتان با، الدە… جالپى قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ قازىرگى اياق الىسى كالاي؟
—مەنىڭ ەتنوگرافياعا بەت بۇرۋىما باعىت سىلتەگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ دەگەن قازاقتىڭ قارا نارداي قادىرلى ازاماتى ەدى. «قازاقتىڭ تۇڭعىش ەتنوگرافتارى» دەگەن كىتاپتى قۇراستىرىپ شىعارعان سول كىسى بولاتىن. ونىڭ قايراتكەرلىگىن، ورلىگىن بىلاي قويعاندا ول ۇلتىنىڭ ناعىز پاتريوت پەرزەنتى ەدى. مەن سول كىسىمەن بىرگە جۇمىس ىستەدىم. ەتنوگرافيا ءاۋ باستان زەرتتەلىنبەدى دەۋگە بولمايدى.
ءبىر كەزدەرى الكەيلەر باستاپ قازاق ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋدى قولعا الدى. الايدا دەندەپ ەنە المادى. ءدۇرىسى — وعان جەتكىزبەدى. ال ۇلتتىڭ ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ — ۇلتىڭدى تانۋ، ەلىڭدى سۇيە ءتۇسۋ، تاريحىڭنىڭ تۇڭعيىعىنا ۇڭىلە ءتۇسۋ دەگەن ءسوز. وعان قوسا قازاق مادەنيەتى باي، وركەنيەتتى حالىق قوي. قاي حالىق بولماسىن تەگىن تانىپ، ءتۇبىن بىلە تۇسكەن سايىن رۋحتانا تۇسەتىنى داۋسىز. وزگەلەر سودان قورىقتى. ويتكەنى سول كەزدە-اق ماسكەۋ، پيتەر، ءتىپتى سوناۋ پاريج بارساڭىز دا قازاقتىڭ كيىز ءۇيى الدىڭىزدان شىعاتىن. اتباساردان شىققان كەنەسارىنىڭ باتىرى جانايداردىڭ ۇلى مەيرام قازان قالاسىنا كيىز ءۇي اپارىپ باس بايگەنى ەنشىلەگەنىن، شىڭعىستىڭ ۇلى شوقانعا ارناپ 24 قانات اق وردا تىككىزگەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟ ودان قالسا كيىز ءۇيدىڭ ءىشى تولعان قولونەر.
قازىر شە؟ قازىر كيىز ءۇيدى كەز كەلگەن قازاق جاساي المايدى. قولدانىستا قولونەر بۇيىمدارى جوق. ال بالا ونى قايدان كورەدى سوندا؟ نەگە ەلىكتەپ وسەدى؟ وسىدان ءتورت جىل ءبۇرىن ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي ەتنوگرافيالىق سوزدىك جاساۋعا كوشتى. ونى قازاقتىڭ اڭىز-باباسىنا اينالعان جاعدا بابالىقۇلى باستاپ، ءمۇيىزى قاراعايداي سەيىت قاسقاباسوۆ سىندى ەتنوگراف-عالىمدار قوستاپ، بىرىگىپ جازدى. ول قازىر دايىن. بىراق باسىلعان جوق. «قارجى جوق!» دەپ قول قۋسىرىپ وتىرعان جايىمىز بار. مەنىڭشە، ەتنوگرافيا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاۋعا كەلگەندە قارجىدان قاعاجۋ كورمەۋىمىز كەرەك. ۇلتتى ۇلت ەتىپ ساقتاپ قالاتىن ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى. كەزىندە ۆيتسە مينيستر بولعان ناعاشىباي شايكەنوۆ دەگەن ءبىلىمدار ادام «حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى زاڭنان بيىك» دەپ وتىراتىن. ءوزى — زاڭگەر. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ دا «دىننەن كەيىنگى حالىقتىڭ ەڭ كۇشتى، قۋاتتى قۇرالى — سالت-ءداستۇرى» دەگەنى ەسىمىزگە تۇسەدى. مەن حالقىمنىڭ مادەنيەتىنە تاڭعالۋمەن، تامسانۋمەن كەلە جاتقان جانمىن. العاش سالت-ءداستۇردىڭ 250 ءتۇرىن جازىپ شىققانىمدا سەنىمسىزدىك تانىتقاندار 440 ءتۇرىن تامامداعانىمدا تاڭداي قاقتى. مەن بارماقتايىمنان ۇلتتىق تانىم مەن ۇعىمنان ءبىلىپ وسكەنىم بەس قىردان اسادى. ال ونى ەل ەرتەڭى ءۇشىن جازىپ قالدىرۋ — پەرزەنتتىك بورىشىم.
— تاياۋدا نەمەن قۋانتاسىز؟
— ءارى كەتسە ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە «اتامۇرا» باسپاسىنان «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى» دەگەن ەنتسيكلوپەديا شىعادى. وعان تىكەلەي قامقورلىق تانىتىپ وتىرعان مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد.
— سالت پەن سانا، ءتىل مەن ءداستۋر — تامىرلاس ۇعىمدار. تالاي جىل «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسى-قاسىندا بولدىڭىز. ارقالىقتاعى انا ءتىلىنىڭ احۋالى نەشىك؟ سىزدىڭشە، تۋعان ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋ ءۇشىن قازاققا تاعى قانشا جىل كەرەك؟
— ەڭ العاش «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلعان ۋاقىتتا ونىڭ باسىندا ءابدۋالي قايدار دەگەن ازامات بولدى. كەيىن وسى اتتاس قوعامدار ءاربىر اۋدانداردا اشىلدى. ولاردىڭ قارەكەتى دە قارىمدى بولاتىن. ءسويتىپ ەندى جولعا ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا «قازاق ءتىلى» قوعامدارىن جابا باستادى. قازىر دە سول اتى بار، زاتى جوق. راس، بۇل كۇن تارتىبىنەن ءتىل ماسەلەسى ءتۇسىپ قالدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ايتىلىپ جاتىر. بىراق باياۋ، جۇيكەگە تيەدى. ال بۇرىن 5 جىلدىق باعدارلامالار دەگەن بولاتىن. مىسالى، «وسىنداي مەرزىمدە تەمىر جولدى سالىپ بىتىرەمىز» دەگەن سەكىلدى. قازىرگى ءتىلدى تۇزەيمىز، ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرامىز دەپ جۇرگەن ۇيىمدار مەن قوعامداردىڭ ءجۇمىسىنان مۇنداي قارەكەت كورە المايمىن. بىلسەڭىز، ءبىر كەزدەرى قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلدى. ءبىر عانا تسەلينوگراد وبلىسىندا 17 اۋدان بولسا سول ون جەتى اۋداننىڭ بىرەۋىنىڭ-اق قازاق سەكرەتارى بولىپتى. سويتسە ونىڭ ايەلىنىڭ ءوزى ورىس ەكەن! مىنە، كوردىڭىز بە؟ ءبارىن وزگەرتتى. ۇلتتىق بولمىس، رۋح، ەرلىك ۇمىتىلدى. ال قازىر دۇنيەجۇزىندە ءوز ءتىلىن اقشا بەرىپ وزدەرىنە ۇيرەتىپ جاتقان ءبىر-اق ەل بار، ول — ءبىز. وكىنىشتى-اق. مىڭداعان جىلدارى ءوتسىن، مال ەكەش مال بالاسى سيىر دا موڭىرەۋىنەن تانعان جوق قوي. سوندا نە ىستەۋ كەرەك دەيسىز عوي؟ كەزىندە ءبىزدى ورىسشا ۇيرەنۋگە ماجبۇرلەدى. ونسىز ءومىر سۇرە المايتىن جاعدايعا جەتكىزدى. قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك، دۇرىسى مۇقتاجدىق تۋعىزۋ كەرەك. بولعانى سول-اق. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارا كۇش، قالا بەردى تىزە كەرەك.
— ۇلىس كۇنى ىرىستى بولسىن، اعا! اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
دينارا ىزتىلەۋ
