«Salt-dästür zaŋnan biık»

3543
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2016/02/6d3bfe56732bd7c4d2d64b99a9f76880-960x500.jpg?token=8ccf22fe9be5f4cde113a1ceae7898ce

«Qyr elınıŋ Krylovy». Būl oǧan aqyn Syrbai aǧasynyŋ qoiǧan aty.Qoisa qoiǧandai-aq. Ol tarihy tūnǧan Torǧai jerınde tuyp, tälım alypqoimai Atyraudan Altaiǧa deiıngı atyrapty ainalyp ötıp, ūltynyŋ ūlymūrasy salty men dästürın jiyp häm jazyp şyqqan jan. Aqyn ınısıSerık Tūrǧynbekūly aişpaqşy, «tuǧan el tarihynyŋ bılgışı de, ǧalymy, şeşenı, ūstazy da bır kısı». Ol — Seiıt Kenjeahmeūly. Halqynyŋ qūrmetıne bölengen Seiıt aǧa Ūlystyŋ Ūly merekesınıŋ qarsaŋynda Almatyǧa keldı. Qazaq mädenietınıŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışken etnografpen bızge de tıldesıp qaludyŋ sätı tüsken edı.

 Keiıngı 1-2 jylda Ūlystyŋ Ūly künı Nauryzdy elımız üş kün toilaityn boldy. Degenmen bırer kündık asta-tök dastarqan men asyǧys tıgıle salǧan aq şaŋqan kiız üiler älı de nauqandyq ürdısten aryla almai kele jatqanymyzdy aŋǧartpai ma?

— Ol ras. Bızdıkı tek nauqan ǧana. Kiız üiler tıgıp tastap, köje pısırılse Nauryzdyŋ ötkenı dep ūǧynatyn basşylardyŋ äreketı ǧana ıspettı. Sondyqtan da Nauryzdyŋ narqyn bıle almai jürmız.
Al naǧyz Nauryz — myŋdaǧan jyldar boiy halyqtyŋ qanyna sıŋıp, sanasynda pısıp-jetılgen quanyş-qyzyǧy bolǧan. Eldıŋ maqtanyşy häm süiınışı. Nauryzǧa daiyndyq ai būryn bastalady. Öitkenı Nauryz —olardyŋ üzdıge kütetın ümıtı. Halyq merekege daiyndyqty jan düniesın tazartudan bastasa kerek. Qatular tatulasyp, tatular dostasatyn şaq ta jyldyŋ osy mezgılı. Barşanyŋ bätuaǧa kelıp, tört közı tügel täubaǧa tüsetın tüs. Qala berdı, Nauryz aiynda malǧa da zekımeitın bolǧan. Osynau jaimaşuaq, mamyrajai künder de mereke maŋyzyn arttyra tüsetını sözsız. Halqymyz Nauryzǧa ruhani ǧana emes, ekonomikalyq jaǧynan da ülken daiyndyqpen keletın. Kerek deseŋız, kiımıne deiın jaŋartyp, tūratyn jerıne deiın özgertedı, aǧaşyn otyrǧyzady. Daiyndyqty qospaǧannyŋ özınde Nauryz toiy toǧyz künge ūlasatyn bolǧan. Onyŋ är künı berekelı äreketke, igı ıske negızdeletın edı.
Bızdıŋ bala kezımızde jūmsar aqşa, ışer tamaq, kier kiım bolǧan joq. Esesıne el ışı — öner kenışı edı. «Mūqtajdyq — myŋ önerdıŋ anasy» degen sodan aitylsa kerek. Qazaqtyŋ bükıl bolmysy, ülgı-önegesı, salt-dästürı, mädenietı, küllı igı qasietı qaz qalpynda sol kezdegı kempır-şaldarymyzdyŋ auzynda, ädetınde jürdı. Ony bızge kıtapsyz-aq qalyptastyrdy, mektepsız-aq üirettı. Al bügıngınıŋ balasynda, kerısınşe, bärı bar, ışkenı aldynda, ışpegenı artynda. Bıraq erteŋsız. Ūlttyq tamyrynan alşaqtap ketken qoǧam ūrpaqty saŋylausyzdau, sanasyzdau, ūǧymsyzdau etıp terbieleude. Körıngennıŋ küresınge tastaǧanyna köz satqyzyp, jat jūrttyŋ jyltyraǧyna jaltaqtatyp otyr.
— Nauryzdyŋ narqyna bara almai jürgenımızdı bylai qoiǧanda ūlttyq kiımızge — konserttık kostium, ūlttyq taǧamymyzǧa — merekelık mäzır retınde qaraityn küige jettık…
— Amal neşık?… Qazaq aqty jaqsy köredı. Sütten taǧam jasau tehnologiiasyn qazaqtan artyq meŋgergen halyq joq. Bır joly Almatydaǧy tehnologiialyq universitetınde ǧalymdarmen kezdeskenımde «Bügıngı uaqytta sütten qanşa taǧam türın aluǧa bolady?» dep süradym. Olar älem elderınıŋ täjıribesınen bastap bärın qosqanda 97 taǧamnyŋ türın aluǧa bolatynyn aitty. Men qazaqtardyŋ özı sütten 100-den (!) astam taǧam jasai alatynyn aitqanymda olar lajsyz bastaryn şūlǧydy da «Bız bar bolǧany teoritikpız ǧoi. Al Sız sonyŋ bärın qolmen ūstap, közben körgen praktiksız» dedı.
Qala berdı, qate jazatyn bolyp aldyq. Taiauda ǧana bır bedeldı respublikalyq basylym Nauryz merekesıne bet arnapty. Tılşınıŋ saualyna bır jas änşı «Men Nauryzǧa jaqsy daiyndalyp jatyrmyn. Ūlyma «ūiqyaşar» daiyndap bergelı otyrmyn» deidı. Al kerek bolsa! Olardyŋ oiynşa, ūiqyaşar — ūiyqtap qalǧannyŋ ūiqysyn şaidai aşatyn taǧam ǧana eken. Ol azdai talai jyl zaiybymen otasqan jasamystau jıgıt aǧasy «Men äielıme «selt etkızer» syilaimyn» dep qarap otyrmasy bar ma? «Ūiqyşar» bozbalany kündız külkı, tünde ūiqydan aiyra jazdaityn ǧaşyqtyqqa aparar joldaǧy, «seltetkızer» samarqau jatqan sezımdı selt etkızer simvolǧa ie halyqtyq ädettıŋ ädemısı emes pe?! Būdan bölek «bas tabaqqa bas, jambas, arqa salynady» dep jürgender bar. Arqa degen müşenı atam qazaq atap pa edı?
Bazbıreuler aitpaqşy, ūlttyq kiımdı mektep formasyna, ūlttyq taǧamdy dämhanalardyŋ mäzırıne kırgızu kerek emes. Olardy ömırge engızu kerek. Ömır ol — otbasy, balabaqşa, mektep, universitet, jūmys t.b. Soraqysy sol, köşeden ūlttyq kiım kigen qazaq körsek, «Qai jerde konsert bolǧaly jatyr eken?» deitın halge jettık. Ökınıştı. Irgedegı özbekterıŋızdıŋ özı sonau KPSS-tıŋ sezıne taqiiasyn tastamai keletın. Ol onyŋ — ūlttyq maqtanyşy, özbektık pasporty. Ūialmai kör.
— Tılımen talailardy taǧynan tüsırmeseŋız de, täubasyna tüsırgen, satiranyŋ syn sadaǧyn asynǧan sarbaz bola jürıp etnografiiaǧa bet būrdyŋyz. «Satira mensız de jazylady» dep edıŋız sol kezde. Būl qazaq etnografiiasynyŋ zertteluı jaǧynan aqsap qalǧanyna janyŋyz aşyǧandyqtan ba, älde… Jalpy qazaq etnografiiasynyŋ qazırgı aiaq alysy kalai?
—Menıŋ etnografiiaǧa bet būruyma baǧyt sıltegen Özbekälı Jänıbekov degen qazaqtyŋ qara nardai qadırlı azamaty edı. «Qazaqtyŋ tūŋǧyş etnograftary» degen kıtapty qūrastyryp şyǧarǧan sol kısı bolatyn. Onyŋ qairatkerlıgın, örlıgın bylai qoiǧanda ol ūltynyŋ naǧyz patriot perzentı edı. Men sol kısımen bırge jūmys ıstedım. Etnografiia äu bastan zerttelınbedı deuge bolmaidy.

Bır kezderı Älkeiler bastap qazaq etnografiiasyn zertteudı qolǧa aldy. Alaida dendep ene almady. Dürysy — oǧan jetkızbedı. Al ūlttyŋ etnografiiasyn zertteu, zerdeleu — ūltyŋdy tanu, elıŋdı süie tüsu, tarihyŋnyŋ tūŋǧiyǧyna üŋıle tüsu degen söz. Oǧan qosa qazaq mädenietı bai, örkeniettı halyq qoi. Qai halyq bolmasyn tegın tanyp, tübın bıle tüsken saiyn ruhtana tüsetını dausyz. Özgeler sodan qoryqty. Öitkenı sol kezde-aq Mäskeu, Piter, tıptı sonau Parij barsaŋyz da qazaqtyŋ kiız üiı aldyŋyzdan şyǧatyn. Atbasardan şyqqan Kenesarynyŋ batyry Janaidardyŋ ūly Meiram Qazan qalasyna kiız üi aparyp bas bäigenı enşılegenın, Şyŋǧystyŋ ūly Şoqanǧa arnap 24 qanat aq orda tıkkızgenın sız bılesız be? Odan qalsa kiız üidıŋ ışı tolǧan qolöner.

Qazır şe? Qazır kiız üidı kez kelgen qazaq jasai almaidy. Qoldanysta qolöner būiymdary joq. Al bala ony qaidan köredı sonda? Nege elıktep ösedı? Osydan tört jyl büryn Ortalyq Memlekettık muzei etnografiialyq sözdık jasauǧa köştı. Ony qazaqtyŋ aŋyz-babasyna ainalǧan Jaǧda Babalyqūly bastap, müiızı qaraǧaidai Seiıt Qasqabasov syndy etnograf-ǧalymdar qostap, bırıgıp jazdy. Ol qazır daiyn. Bıraq basylǧan joq. «Qarjy joq!» dep qol qusyryp otyrǧan jaiymyz bar. Menıŋşe, etnografiia, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūlyqtauǧa kelgende qarjydan qaǧaju körmeuımız kerek. Ūltty ūlt etıp saqtap qalatyn onyŋ ūlttyq bolmysy. Kezınde vise ministr bolǧan Naǧaşybai Şäikenov degen bılımdar adam «Halyqtyŋ salt-dästürı zaŋnan biık» dep otyratyn. Özı — zaŋger. Älihan Bökeihanovtyŋ da «Dınnen keiıngı halyqtyŋ eŋ küştı, quatty qūraly — salt-dästürı» degenı esımızge tüsedı. Men halqymnyŋ mädenietıne taŋǧalumen, tamsanumen kele jatqan janmyn. Alǧaş salt-dästürdıŋ 250 türın jazyp şyqqanymda senımsızdık tanytqandar 440 türın tamamdaǧanymda taŋdai qaqty. Men barmaqtaiymnan ūlttyq tanym men ūǧymnan bılıp öskenım bes qyrdan asady. Al ony el erteŋı üşın jazyp qaldyru — perzenttık boryşym.
— Taiauda nemen quantasyz?
— Ärı ketse ekı-üş aidyŋ ışınde «Atamūra» baspasynan «Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı» degen ensiklopediia şyǧady. Oǧan tıkelei qamqorlyq tanytyp otyrǧan Mädeniet ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed.
Salt pen sana, tıl men dästur — tamyrlas ūǧymdar. Talai jyl «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ basy-qasynda boldyŋyz. Arqalyqtaǧy ana tılınıŋ ahualy neşık? Sızdıŋşe, tuǧan tıldı tūǧyryna qondyru üşın qazaqqa taǧy qanşa jyl kerek?
— Eŋ alǧaş «Qazaq tılı» qoǧamy qūrylǧan uaqytta onyŋ basynda Äbduäli Qaidar degen azamat boldy. Keiın osy attas qoǧamdar ärbır audandarda aşyldy. Olardyŋ qareketı de qarymdy bolatyn. Söitıp endı jolǧa tüsıp kele jatqanda «Qazaq tılı» qoǧamdaryn jaba bastady. Qazır de sol aty bar, zaty joq. Ras, būl kün tärtıbınen tıl mäselesı tüsıp qaldy degendı bıldırmeidı. Aitylyp jatyr. Bıraq baiau, jüikege tiedı. Al būryn 5 jyldyq baǧdarlamalar degen bolatyn. Mysaly, «osyndai merzımde temır joldy salyp bıtıremız» degen sekıldı. Qazırgı tıldı tüzeimız, tıldı tūǧyryna qondyramyz dep jürgen ūiymdar men qoǧamdardyŋ jümysynan mūndai qareket köre almaimyn. Bılseŋız, bır kezderı qazaq mektepterı jappai jabyldy. Bır ǧana Selinograd oblysynda 17 audan bolsa sol on jetı audannyŋ bıreuınıŋ-aq qazaq sekretary bolypty. Söitse onyŋ äielınıŋ özı orys eken! Mıne, kördıŋız be? Bärın özgerttı. Ūlttyq bolmys, ruh, erlık ūmytyldy. Al qazır düniejüzınde öz tılın aqşa berıp özderıne üiretıp jatqan bır-aq el bar, ol — bız. Ökınıştı-aq. Myŋdaǧan jyldary ötsın, mal ekeş mal balasy siyr da möŋıreuınen tanǧan joq qoi. Sonda ne ısteu kerek deisız ǧoi? Kezınde bızdı orysşa üirenuge mäjbürledı. Onsyz ömır süre almaityn jaǧdaiǧa jetkızdı. Qazaq tılıne qajettılık, dūrysy mūqtajdyq tuǧyzu kerek. Bolǧany sol-aq. Ol üşın memlekettık deŋgeide qara küş, qala berdı tıze kerek.
— Ūlys künı yrysty bolsyn, aǧa! Äŋgımeŋızge rahmet.


Dinara IZTILEU

Pıkırler