قازاق ونەرى مەن مادەنيەتى، ونىڭ عاسىردان عاسىرعا ۇلاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى اندەرى تاريحىندا وسى ءبىر ەسىم ەرەكشە اتالاتىنى اقيقات. تەرەڭگە سۇڭگىمەي-اق، بەرتىندەگى امىرەلەر سالعان سارا جول، قازاقتىڭ بولمىس-ءبىتىمى مەن سالت-داستۇرىنە ساي اۋەنى مەن ءسوزى ۇيلەسىم تاباتىن باي مۇراسى – ءداستۇرلى اندەر قاشاندا ءسوز ەتۋگە، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ اڭگىمەلەۋگە تۇرارلىق. ەلورداداعى قازاقتىڭ تاعى ءبىر تالانتتى قىزى ايمان مۇساقوجاەۆا باسقاراتىن ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت اتقارىپ جاتقان ءانشىنى تەلەفون ارقىلى سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان ەدىك. اسپانداعى قۇسپەن ءۇن جارىستىرعان، وزىندىك بەل-بەلەسى بار قايرات اعامىز دا جاعدايىمىزدى تەز ءتۇسىندى بىلەم، ءوتىنىشىمىزدى قۇپ الدى.
– قايرات اعا، نەگىزىن ءبىرتۋار جازۋشى قالتاي مۇحامەدجانوۆ قالاعان، بۇگىندە جىگىت جاسى 20-عا تولىپ وتىرعان حالىقارالىق «تۇركىستان» اپتالىعىنىڭ وقىرماندارى ءوزىڭىزدى ىزدەپ جاتىر دەسەك بولار. استاناعا قاشان، قالاي كەتىپ قالدىڭىز؟ جالپى، تىڭدارماندارىڭىز قۇلاعدار عوي، دەگەنمەن ونەرگە قالاي كەلگەنىڭىز جايلى دا ايتىپ وتسەك…
– ون التى جاسىمنان بەرى قولىمنان قوڭىر دومبىرامدى تاستاماي، حال-قادەرىمىزشە قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىمەن ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقانىمىزدى كوزى قاراقتى تىڭدارمان بىلەر دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا ومىردەرەكتەن ءسوز قوزعاماساق تا بولار. سارىارقانىڭ كىندىگى سانالاتىن جاڭاارقا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلدىم. ول ءبىر ونەر تۇنعان، ونەر قونعان ءوڭىر. قازاق ونەرىنىڭ ءبىرتۋارلارى ومىرگە كەلگەن ءوڭىر.مەن دە سول قاسيەتتى ونەر كوشىنە ىلەسىپ كەلە جاتقانىما تالاي جىلدار بولدى عوي. بالا قيال كەزىندە سۋرەتشى بولۋدى ارماندادىق. كىتاپقۇمار تولقىننىڭ وكىلى بولعاندىقتان، «مىڭ ءبىر ءتۇندى» وقىپ ءجۇرىپ ارحەولوگ بولعىمىز دا كەلگەن. ال انام مال دارىگەرى بولسا ەكەن دەۋشى ەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ الماتىعا كەلدىم. بىراق جاستايىمنان قولىمنان دومبىرا تۇسپەۋشى ەدى. قوڭىر دومبىرانى شەرتىپ، ءسال بوساي قالسام ىڭىلداپ ءان سالىپ، وزىممەن ءوزىم ءان الەمىنە ەنەتىنمىن. ءسويتىپ، انگە دەگەن قۇمارلىق، دومبىرا شەرتۋگە دەگەن ماحاببات الماتى ەسترادا-تسيرك ستۋدياسىنا جەتەلەپ اكەلدى. بالا داۋىس ءالى جەتىلە قويماعاندىقتان ءان ەمەس، كۇي كلاسىنا جىبەرۋ تۋرالى ءسوز بولا باستاعاندا، مەنىڭ باعىما عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ كوزىنە ءتۇسىپپىن. ول كىسى بولاشاعىمدى باعدارلاپ ۇلگەرگەن ءتارىزدى، ۇلكەن ءۇمىت-سەنىم ءبىلدىرىپ، مەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ كلاسىنان ءبىر-اق شىقتىم. قازاقتىڭ ءبىرتۋار كۇمىس كومەي دارىندى انشىسىنە شاكىرت بولدىم. 1969 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىم دا، وسى ستۋديانىڭ وقىتۋشىسى ءارى سول كەزەڭدەردە اتاعى گۇرىلدەپ تۇرعان «گۇلدەر» انسامبلىنە ءانشى بولىپ ورنالاستىم.وسىلاي جىلدار جىلجىپ، تانىلا باستادىق قوي. ودان كەيىن قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، «حالىق ءانى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ودان كەيىن كافەدرا پروفەسسورى بولىپ قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىن ناسيحاتتاۋعا ۇلەس قوستىم، شاكىرتتەر تاربيەلەۋ ىسىمەن اينالىستىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك كوللەدجىن باسقاردىم.ال، ەلوردامىزعا 2009 جىلى قازاقتىڭ تالانتتى قىزى ايمان مۇساقوجاەۆا باسقاراتىن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە حالىق اندەرىن تەرەڭ ناسيحاتتاۋ ءۇشىن «ءداستۇرلى ءان» كافەدراسىن اشۋ كەرەك بولدى دا، ۇسىنىسپەن وسىندا كەلدىم. مىنە، وسىلاي استانالىق بولدىق.
– قايرات اۋكەنۇلى، كەزىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان مەكتەبى جايلى كوپ جازىلۋشى ەدى. مارقۇم اقسەلەۋ اعا سەيدىمبەكوۆ، سازگەر ءىليا جاقانوۆ كوپ قالام تارتتى. كادىمگىدەي تالداپ-تانىپ جازدى. ماسەلەن، ارقا مەكتەبى، جەتىسۋ مەن باتىستىڭ ءداستۇرلى ءان مەكتەپتەرى جايلى. سول كەزدە وسى وڭىرلەردىڭ ءان مەكتەپتەرى اراسىندا ساباقتاستىق بار بولاتىن، قازىر شە؟
– كەرىسىنشە، قازاق اندەر مەكتەبى جىكتەلمەگەن، جىلىكتەلمەگەن. تۇتاستاي قازاقتىڭ حالىق ءانى بولىپ سانالدى. نەمەسە، اۆتورى، ياعني كومپوزيتورى عانا اتالدى. مىسالى، اقان، ءبىرجان، مۇحيت، كەنەن دەگەن سياقتى. ال 1925 جىلدان باستاپ، ا.زاتاەەۆيچ، احمەت جۇبانوۆ، ب. ەرزاكوۆيچ، مۇقان تولەباەۆ ەڭبەكتەرىندە قازاق اندەرىن تۇتاستاي بولمەي، «قازاقتىڭ كلاسسيكالىق حالىق اندەرى» دەپ اتادى. جىگى اجىراماعان حالىق مۇرالارى بولاتىن. 1992 جىلداردان باستاپ مەكتەپ دەگەن اتاۋ پايدا بولدى دا، ءوڭىر-وڭىرگە بولىنە باستادى. اركىم ءوز مەكتەبىن جىرلاپ، باسقا ايماقتارعا مويىن بۇرمايتىن حالگە جەتتىك. بۇرىن تەك جەتىسۋ اۋەنى، التاي-تارباعاتاي سارىنى، ارقا اۋەنى، باتىس قازاقستان اۋەن-سارىندارى بولىپ قانا بولىنەتىن. سونىمەن قاتار، دومبىرا سۇيەمەلىمەن عانا ەرەكشەلەنگەن.حالىقتىڭ ءانىن ءوڭىر-وڭىرگە ءبولىپ قاراۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. «ارقانىڭ ءانشىسى»، «سىردىڭ ءانشىسى» دەپ جاتادى. مەن – قازاقتىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ ءانشىسىمىن. ال، ءان شەرتپە، توكپە دەپ جىكتەلدى. ماسەلەن، وڭتۇستىكتە دومبىرانى شەرتىپ تارتسا، باتىس وڭىرلەردە توكپە شەرتۋ دامىعان، ءاننىڭ ورىندالۋىنداعى وسىنداي ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى جىكتەۋگە بولار. قاراپ وتىرساڭىز، دومبىرا شەرتۋ، قاعۋ ارقىلى عانا ايىرۋعا بولادى. باتىس قازاقستاندا دومبىرانى جوسىلتىپ، توگىلدىرىپ تارتادى. بۇل قاعىس اننەن گورى كۇيگە كەلىڭكىرەيتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ال، مەكتەپ ءبىر عانا – عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ مەكتەبى دەۋگە قيسىن بار. ول ەندى ەرەكشە داۋىستى، دارىن يەسى ەدى. سوندىقتان دا، سوڭىنان شاكىرتتەر ەردى. ءۇردىسى بولەك مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى.جالپى، قاي وڭىردە بولماسىن ورىنداۋ قابىلەتىڭە، ورىندالۋ ۇردىسىنە بايلانىستى حالىق ءوزى قابىلداپ، ءوز تاڭداۋىن جاسايدى. ويتكەنى حالىقتىڭ ءتول مۇراسى وزىنەن الشاقتاماۋعا ءتيىس. تابيعاتىنان ونەرگە، انگە قۇمارلىعى ەرەكشە جاراتىلعان تۋعان حالقىمىزدىڭ تۋعان ءتول مۇراسى دا سول قالىپتان شىقپاۋى كەرەك ءتارىزدى.
– ەرتەرەكتە تەلەديداردان ءىليا جاقانوۆ ەكەۋىڭىز جۇرگىزگەن حابارلارىڭىزدى ءالى ۇمىتا قويعان جوقپىز. سوندا ۇمىت قالعان تالاي اندەردىڭ تۇساۋى كەسىلگەنىن دە بىلەمىز. ماسەلەن، ءوزىڭىز باعىن اشقان دەۋگە بولاتىن شىعار، اسىرەسە، ءبىرجاننىڭ «ايبوزىمى». قازىر نەگە وسىنداي ىزدەنىستەر جوق.اقان سەرى، ءبىرجان سالدىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ ۇمىت قالعان نەمەسە ايتىلماي جۇرگەن اندەرى بولۋى مۇمكىن بە؟
– دۇرىس ايتاسىڭ، 1980 جىلدارى قازاق تەلەديدارىنان «اسىل مۇرا» تەلەجوباسى ءتۇسىرىلدى. وسى حابار بارىسىندا كوپتەگەن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن حالىق اندەرىنىڭ تابىلىپ، تىڭدارمانعا جەتۋىنە ونەر زەرتتەۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءىليا جاقانوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. فولكلورلىق ساپارمەن ەل ارالاپ، مول مۇرا جيناۋدا ول كىسىنىڭ ەڭبەكقورلىعى، جانكەشتىلىگى ءبىر اڭگىمەنىڭ اياسىنا سىيمايتىن تىرلىك دەر ەدىم. ونسىز دا قازاق اندەرىنىڭ مول مۇراسىنىڭ اياسى كەڭەيىپ، تىنىسى اشىلا ءتۇستى. ىلەكەڭنىڭ وسى باستاعان ەڭبەگى جالعاسىن تاۋىپ جاتىر دەۋگە بولادى. كەزىندە حالىق جاۋى بولىپ اتىلىپ كەتكەن تايجان قالماعامبەتوۆتىڭ ون ەكى، قۇلتۋما وتەمىسۇلىنىڭ ون بەس ءانى تابىلدى. بۇگىندە ءوزىم قىزمەت جاساپ جاتقان قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ءداستۇرلى ءان» كافەدراسى وسى ءبىر يگى ءداستۇردى جالعاستىرۋدا. ۇستازدارىمىز ايتبەك نىعىزباەۆ، ارداق بالاجانوۆا، كلارا تولەنباەۆا، ەربول ساريندەر مۇراعاتتاعى مۇرالاردى تەرەڭ زەرتتەپ، ەل ىشىندە ايتىلا بەرمەيتىن كوپتەگەن بەلگىسىز اندەردى ورىنداۋدا ستۋدەنتتەرىن جۇمىلدىرا بىلۋدە.سوندىقتان دا ۇمىت بولعان، سيرەك ورىندالاتىن اندەردى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، حالىق اراسىنا تاراتۋ ءۇردىسى جالعاسۋدا دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ساباقتاستىق بار. كەزىندە ەل اراسىندا ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اندەردى اۋىل اقساقالدارىنىڭ اۋزىنان ەرىنبەي ىزدەپ ءجۇرىپ جازىپ الىپ، ونىڭ تۇبىرىنەن الشاقتاماي وڭدەپ، ىلەكەڭ ماعان ۇسىناتىن. مەن ونى دومبىراعا سالىپ، ورىندايتىنمىن. سونداي اندەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ءبىرجاننىڭ «ايبوزىمى».
ايبوزىم، ايحوي بوزىم، داڭعىل بوزىم،
ەل شالعاي، جۇرە المادىم جالعىز ءوزىم.
سۇيىكتىم سۇيىسكەندى ساعىنعاننان،
تالادى قاراي-قاراي ەكى كوزىم،– دەسە، ەندى بىردە:
ءوزىڭنىڭ تەڭدەس قۇربىڭ بولماعان سوڭ،
وتەدى ەندى كىمگە ايتقان ءسوزىڭ،– دەيدى. ءبىرجان سالدىڭ ابدەن اۋرۋى دەندەپ، بارىستان دا، كەلىستەن دە قالعان، ياعني بازاردان قايتقان شاعىندا زارلانا جازعان سوڭعى اندەرىنىڭ ءبىرى. ءومىرىن ءانسىز-جىرسىز ەلەستەتە المايتىن ابىز ءبىرجان مىنا جارىق دۇنيەنىڭ قادىر-قاسيەتىنە فيلوسوفيالىق كوزقاراسپەن قاراپ، جانىنا باتقان سىرقاتتى ءسال-ءپال بولسا دا وسىلاي جىرعا قوسىپ، شاراسىز ءبىر كۇي كەشكەن دەسەدى.
ۇكىلى ىبىرايدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ جارىق جۇلدىزىنداي بولعان «گاككۋ» دەسەك، سول اۋەزدى ءاننىڭ بۇگىندە ءتورت ءتۇرىن زەرتتەپ، ءتىرىلتىپ، ءانشىنىڭ شىعارماسىن حالىققا جەتكىزۋ جولىندا دا وسى ىلەكەڭنىڭ ەڭبەگى زور. سازگەردىڭ «ەكى جيرەن»، «ۇزىلگەن ءان» اتتى كىتاپتارى وسىنداي تاريحي اندەر جايلى، ونىڭ ىشىندە ارقا ءوڭىرىنىڭ ءان ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعايدى. زەردەلى زەرتتەۋلەرى وتە تەرەڭ، سازدى ءان ءتارىزدى ەسسەلەر عوي. وقىرمان جىلى قابىلداعان دۇنيە.
– امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءداستۇرلى اندەر بايقاۋىن وتكىزۋ، ءتىپتى، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە داستۇرگە اينالىپ ەدى. تالاي بەلگىلى انشىلەردىڭ تۇساۋىن كەسكەن وسىنداي بايقاۋلار وتكىزۋگە بۇگىندە نە كەدەرگى؟
– ولاي دەۋگە كەلمەس. ويتكەنى كەڭەس داۋىرىندە امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى جالعىز-اق بايقاۋ بولعان.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەستاي، نارتاي، مايرا، جاياۋ مۇسا، ءمادي، كەنەن، اسەت اتىنداعى رەسپۋبليكالىق بايقاۋلار، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ جانە دانەش راقىشەۆ اتىنداعى ءان بايقاۋلارى جۇيەلى تۇردە ءوتىپ كەلەدى. بىراق ناسيحاتتالۋى، حالىق اراسىنا جەتۋى قيىنداۋ.
ءبىزدىڭ وتاندىق تەلەراديودان بەرىلىپ، ءجيى-ءجيى قايتالانىپ كورسەتىلىپ وتىرسا جاقسى بولار ەدى. ونداي مۇمكىندىكتەر بار، اتتەڭ، ەنجارلىق پا ەكەن، كىم ءبىلسىن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ناسيحاتتالۋى جەتكىلىكسىز. ونىڭ ۇستىنە، بۇل شارالاردىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا دا بايلانىستى. بايقاۋدىڭ كىمنىڭ، نەنىڭ قۇرمەتىنە وتكىزىلەتىنىنە باسا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ماسەلەن، بالۋان شولاق اتىنداعى بايقاۋ بولسا، ونىڭ ءومىربايانى، شىعارماشىلىعى، اندەرىنىڭ تاريحىنا دەيىن جەتە بىلەتىن ورىنداۋشىلار عانا قاتىسۋى قاجەت. ەستاي بولسا، ەستايدىڭ ورىنداۋ ءستيلى، شىعارماشىلىعىنان تولىق حاباردار، مۇحيت اتىنداعى بايقاۋ بولسا، قۇر جاتتاپ ەمەس، ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنىپ بارىپ ورىندايتىن انشىلەر عانا قاتىستىرىلۋى ءتيىس. تاعى دا ايتۋىم كەرەك، بايقاۋدا ەڭ نازاردا ۇستاناتىن ءجايت، ول ءان ىرعاعىنىڭ ساقتالۋى. ۇلتتىق ونەردى كەيىنگى جاستارعا ۇيرەتۋدە ەڭ ۇستانىمدى ماقسات تا وسى بولۋعا كەرەك. ۇلتتىق ناقىشتى، ۇلتتىق ىرعاقتى ۇستانا وتىرىپ قانا ۇلتتىق ونەردىڭ ءمانىن ارتتىرامىز.جوعارىدا ايتىلعان تەلەحابارلاردى ۇزدىكسىز قايتالاپ بەرىپ وتىرۋ دا – حالىق اندەرىنىڭ باعىت-باعدارىنان اداسپاۋدىڭ، انىعىراق ايتقاندا، اداستىرماۋدىڭ ءبىر جولى دەر ەدىم. جالعىز ىلەكەڭ عانا ەمەس، ەسىڭىزدە بولسا، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، جانىبەك كارمەنوۆ، بەرتىندە تىنىشباي راحيموۆ جۇرگىزگەن تالاي مۋزىكالىق، ونىڭ ىشىندە ءون بويىنا ۇلتتىق بوياۋ-بولمىسى، ادەت-عۇرىپتى سىڭىرگەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرى مەن ەستراداعا ۇندەستىرىلگەن تالاي باعدارلامالار بولدى. ەگەر قازاق تەلەديدارى مەن راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» بولسا، قايتالانىپ بەرىلىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ال، بۇگىنگى جاستاردىڭ بويىنداعى جالقاۋلىق، ىزدەنىمپازدىققا بەي-جاي قارايتىنى قىنجىلتادى. ارينە، ءبارى ەمەس، دەگەنمەن ساباق بارىسىندا وسىنداي كەمشىلىكتەر بايقالىپ قالىپ جاتادى.
– ءسىزدىڭ ۇستازىڭىز جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بولعانىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىڭىز. بىلايشا ايتقاندا، ۇستازدان باعىڭىز جانعان ءانشىسىز. وسى رەتتە قازىرگى ۇستازدىق، شاكىرت تاربيەلەۋ جونىندە نە ايتاسىز?
– ءيا، ءاننىڭ باعىن اشاتىن ءانشى دەر بولساق، سول وتە كىرپياز، تازا ونەر جولىندا تالعامى بيىك، تالاپشىل ۇستازدىڭ دا ەڭبەگى زور. كەز كەلگەن ءانشىنىڭ قانشالىقتى دارىندى، قابىلەتتى بولعانىمەن، تۋما تالانت بولعانىمەن، ۇستاز الدىنان وتپەيتىنى جوق. ۇستازىم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەن العان ءدارىس، ءتالىم-تاربيە بۇگىندە ءوز جولىمەن-جونىمەن شاكىرت تاربيەلەۋ جولىندا پايداعا اسىپ جاتىر. «ۇيادا نە كورسەڭ…» دەگەندەي، ۇلى ۇستازدارىمىزدىڭ ەڭبەگى جالعاسىپ جاتىر، جۇزەگە اسىپ جاتىر.
– قايرات اعا، ۇيادا دەگەندى ايتىپ قالدىڭىز، ارقا ءوڭىرى، ونىڭ ىشىندە جاڭاارقا دەسە، جوتامىز قىزىپ، بۇيرەگىمىز بۇلك ەتە قالاتىنى بار. ويتكەنى كىندىك قانىم تامباسا دا، وسكەن-ونگەن ورتا دەپ قابىلدايتىنىمدى جاسىرا الماي وتىرمىن. ول ءبىر بەسىكتەگى بالادان اسا تاياقتى اقساقالىنا دەيىن انقۇمار، جىرقۇمار ءوڭىر سانالادى. ءوزىڭىز دە سونداي وتباسىنان شىقتىڭىز…
– نەسىن ايتاسىڭ، تاعى دا ىلەكەڭە اڭگىمە تىزگىنىن بۇرساق، «جايلاۋكول كەشتەرى»، «تولاعاي»، «سىرىمبەت»، «بوزقاراعان»، «بالقانتاۋ»، «كەڭگىردىڭ قوڭىر كەشتەرى»، «ەدىل مەن جايىق»، «ەسىل بويىندا» سىندى شىعارمالار ارنالعان تۋعان جەرگە نە جەتسىن؟!
تۋعان باۋىرىم احات بايبوسىنوۆ شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى. جەزقازعان قالاسىنداعى اتاقتى «ۇلىتاۋ» انسامبلىندە ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقاردى. ارقانىڭ جانعا جايلى ءبىراز كەرىم اندەرىنىڭ اۆتورى جاقسىگەلدى سەيىلوۆپەن قىزمەتتەس بولعان. بىرنەشە بايقاۋلاردا باس جۇلدەنى بەرمەيتىن ويناقى بەساسپاپ كۇيشى. جۇبايى روزا دا ەلگە تانىلىپ قالعان ءانشى. ال قىزدارى ايشا بايبوسىنوۆا بۇگىنگى كوزى قاراقتى تىڭدارمان مويىنداپ قالعان جاس انشىلەر قاتارىندا.
بالا كەزدەگى سۋرەتشى بولسام دەگەن ارمانىمدى ۇلىم مۇحتار ورىندادى. بەلگىلى سۋرەتشى، اسىرەسە تابيعات كورىنىستەرىن كوركەم سۋرەتتەيدى. جەڭگەلەرىڭ ومىرباقي مەنىڭ بابىمدى جاساپ، تەك قانا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىما مۇمكىندىك جاساپ وتىرعان اياۋلى جار، اقىلمان انا.
– ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ ءداستۇرلى انشىلەرى از بولماعان. سولار ءبىر-ءبىرىن قايتالامايتىن، وزىنشە بولەك ءۇنى بولدى. ال قازىرگىلەردە ەلىكتەۋ باسىم سياقتى. ماسەلەن، سىزگە ۇقساعىسى كەلەدى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– ونەردىڭ ءوزى ەلىكتەۋ مەن ۇقساستىقتان باستالادى. كىم ونەرگە قالاي، قانشا جاستا كەلسە دە، ءوز جولى، ءوز ءۇردىسىن قالىپتاستىرادى. تەك تازا ونەردى ايالاي، قادىرلەي ءبىلۋى كەرەك دەر ەدىم. الاۋىزدىق، قىزعانشاقتىق، ءبىر-ءبىرىنىڭ اياعىنان شالۋ، كورە الماۋشىلىق دەگەن ءتارىزدى قاسيەتتەر ونەرگە جات. تازا ونەردە شىعارماشىلىق باسەكەلەستىك قانا بولادى. مەنىڭ ونەردەگى ءومىربايانىم جاستارعا ۇناپ جاتسا، ولار وزدەرىنە ۇلگى-ونەگە تۇتىپ جاتسا، نەگە قۋانباسقا، قولداماسقا! ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداپ، قورعاپ، ءبىر-بىرىمىزگە عانا ەلىكتەپ جاتساق، قانە؟! ەڭ باستىسى داڭعازا، ۋ-شۋى مول شەتەلدىك ونەردىڭ جوقتاۋشىسى بولىپ كەتپەسەك ەكەن دەگەن وي مازالايدى. «ونەردى ۇيرەن دە جيرەن» دەگەندى ايتقان اباي اتامىز مەڭزەگەن ويدى تۇسىنە بىلسە، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قادىرىن تۇسىنسە، ساحنانىڭ، كيەلى ساحنانىڭ سالماعىن ارتتىرا تۇسسە، نەگە قۋانباسقا؟!
– شىنى كەرەك، ءداستۇرلى ءان مەكتەبىنىڭ وقىتىلۋ مەتوديكاسى مەن ءداستۇرلى ءان كلاستارى بىزدە قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريادا، ونەر اكادەمياسىندا، ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا-تسيرك كوللەدجىندە، ت.ب جوعارى وقۋ ورىندارىندا بار. دەگەنمەن، جالپى ءداستۇرلى ونەرگە ارنالعان ارنايى وقۋ ورنىن اشۋعا بولماس پا ەدى؟
– الماتىدا قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريادا، ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا-تسيرك كوللەدجىندە، استاناداعى ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءداستۇرلى ءان» كافەدرالارى تازا قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرگە باي مۇرالارىن تەرەڭ وقىتىپ، زەرتتەۋمەن اينالىسادى. مەنىڭشە، وسى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان قازاق ونەرىنىڭ، ءداستۇرلى حالىق اندەرىنىڭ بولاشاق جاناشىرلارىنا بۇدان ارتىق جەكە وقۋ ورنىنىڭ قاجەتى شامالى.
– بۇرىنىراقتا ءوزىڭىز سەكىلدى بەلگىلى انشىلەرمەن كەزدەسۋلەر مەن كونتسەرتتەر ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ تۇراتىن. قازىر وسى ءۇردىس نەگە ءۇزىلىپ قالدى؟
– بۇل پىكىرگە بىرجاقتى قاراۋعا بولماس، كەزىندە ەلىمىز تۇگىلى، الىس-جاقىن شەتەلدەردى ونەر ساپارىمەن ارمانسىز ارالادىق. امەريكادان باستاپ، جاپونيا، گەرمانيا، فرانتسيا، يسپانيا، يتاليا، تۇركيا مەن قىتاي، ءتىپتى سوناۋ سينگاپۋرعا دەيىن قازاقتىڭ اندەرىن، ۇلتتىق اندەرىمىز بەن قوڭىر دومبىرامىزدى ارقالاپ، تالاي جولساپار شەكتىك. تەلەديدار مەن قازاق راديوسى جارىسىپ بەرىپ جاتاتىن. ءار نارسەنىڭ دە ءوز ۋاقىتى، ءوز كەزەڭى بولادى. قالىپتاسادى. شارىقتايدى. ارينە، قۇلدىراماي-اق قويسىن. ال، سوڭعى جىلدارى جاستار تاربيەلەۋگە، وزىمىزدەگى ونەردى كەيىنگىلەرگە دارىتىپ، ۇيرەتۋگە كىرىسكەن جايىمىز بار. دەگەنمەن، كەزدەسۋلەردەن قاشپايمىز، اتا-انامىز كوگىلدىر جاشىك دەپ اتاعان تەلەديداردا ءجيى بەرەمىز، كونتسەرتتەرىڭىزدى قايتالايمىز دەپ جاتسا، ءوز قولدارىڭدا ەمەس پە؟! وعان نەگە قارسى بولايىق؟..
– كەيدە، ءتىپتى، كوبىنە دەۋگە بولاتىن شىعار، ۇكىمەتتىك كونتسەرتتەردە دومبىراعا، ءداستۇرلى اندەرگە كوپ ورىن بەرىلمەي جاتادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ول جوعارى قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان كەتىپ جاتاتىن كەمشىلىكتەر بولار. اسىرەسە، مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان قاداعالاۋدى قاجەت ەتەتىن، نازاردان تىس قالدىرمايتىن ماسەلە. وزەكتى، وتكىر ماسەلە دەر ەدىم. سوندىقتان، ءدال ادرەسكە ءدوپ كەلمەي تۇر. مەنەن گورى بۇل سۇراقتى جوعارى جاققا جولداساڭىزدار بولار ەدى.
– سونداي-اق، كەيىنگى كەزدەرى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اتاعىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە رۋحاني ورتادا ءجيى ءسوز بولىپ ءجۇر. ءسىزدىڭ ويىڭىز؟
– شىندىعىنا كەلسەك، بۇل سۇراققا دا انىق جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ۇكىمەت تاراپىنان شەشىلىپ جاتاتىن شارۋا. ەڭ باستىسى، ونەر ادامدارىنىڭ اتاق-ابىرويى، بەدەلى اينالىپ كەلگەندە حالىققا بايلانىستى. سول حالىق ءارتىسى اتاعىن الماي-اق، قازاق مادەنيەتىنە، ونەرىنە ومىرباقي قىزمەت ەتىپ، ادالدىق تانىتقان تالاي ونەر تارلاندارى دۇنيەدەن ءوتتى عوي. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە دە اسا باس اۋىرتپاعان ابزال. ەڭ باستىسى، اركىم ءوز حالىنشە تۋعان حالقىنىڭ ونەرىن ناسيحاتتاۋعا، عۇمىرىن ۇزارتۋعا ۇلەس قوسسا، وعان نەگە سىي-قۇرمەت دامەتۋى كەرەك؟!
اڭگىمەلەسكەن تاڭسۇلۋ الدابەرگەنقىزى،
«تۇركىستان».
