الماتىداعى عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا «الاش ايناسى» گازەتى مەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن «حاننان دا قادىرلىمىن تۋعان ەلگە» اتتى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى كومپوزيتورى، تارلان اقىن، داۋىلپاز ءانشى ۇكىلى ىبىرايدىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءان كەشى ءوتتى. قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى، اسىل ساعاعى ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءتول تۋىندىلارى ورىندالعان شاراعا كوكشەتاۋدان مادەنيەت قايراتكەرى، اقىن-جىراۋ، ونەر زەرتتەۋشىسى جۇماباي ەسەكەەۆ، اقمولا وبلىستىق شىعارماشىلىق ورتالىعىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى توقتاربەك قالدىرباەۆ ارنايى كەلدى.
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، رەجيسسەر ساعىزباي قاراباليننىڭ ساحنالاۋىمەن «گاككۋ» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىنان شاعىن قويىلىم قويىلدى. وندا ۇكىلى ىبىراي مەن كاكيما بولىپ باستى رولدە ويناعان عابيت مۇسىرەپوۆ تەاترىنىڭ قۋانىش پەن تولقىن ەسىمدى جاس ارتىستەرى ءوز شەبەرلىكتەرىمەن ءتانتى ەتتى. تالعات ابىلبەكوۆ، راحىمجان ءابىشوۆ، ەرمەك ساپاروۆ ەسىمدى سۋرەتشى-شەبەرلەر «ادىرنا» اتاۋىنا بايلانىستى ۇلتتىڭ قورعانى رەتىندە ساداقتىڭ ءبىر بولشەگىن، رۋحاني بايلىق نىشانىنداعى ادىرنا اسپابىن جانە جەر بايلىعى ۇعىمىنداعى ادىر ءتارىزدى ەلەمەنتتەردى پايدالانىپ، كەشتىڭ ساحناسىن بەزەندىردى. مادەني شارانىڭ جۇرگىزۋشىسى بولعان ونەر زەرتتەۋشىسى ەرلان تولەۋتاي كورەرمەن قاۋىمعا ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر ۇسىندى.
«دالا داۋىلپازدارى» جوباسىنىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ وتكەن مۋزىكاتانۋشى، كۇيشى جارقىن شاكارىم ۇلتتىق مۇرامىز بەن ۇلى كومپوزيتورلارىمىزدى ناسيحاتتاۋ ءىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. بەلگىلى ءانشى، ۇستاز جولامان قۇجيمانوۆتىڭ نوتادان قالپىنا كەلتىرىپ، ۇيرەتۋىمەن «قاراگوز»، «كىدىك-اي»، «ىبىرايدىڭ تەرمەسى»، «كوكەيكەستى»، «ەلدى ساعىنعاندا»، «جەلدىرمە» ءتارىزدى اندەر تۇڭعىش رەت ۇلكەن ساحناعا شىقتى.
ونەر زەرتتەۋشىسى جۇماباي ەسەكەەۆ اتۋعا ايدالىپ بارا جاتقان كەزىندەگى ۇكىلى ىبىرايدىڭ قوشتاسۋىن ءوز ماقامىنا سالىپ ايتىپ بەردى. ولەڭدەگى اقىننىڭ ەل-جۇرتىمەن قوشتاسۋ ءساتىن، مۇڭ-شەرىن بەينەلەيتىن تۇستارى ەرىكسىز كوڭىل تولقىتادى. جولامان قۇجيمانوۆتىڭ، ەرلان تولەۋتايدىڭ، ارداق يساتاەۆا، ەرلان رىسقاليدىڭ ورىنداۋىنداعى «اڭشىنىڭ ءانى»، «تولقىن»، «جيىرما بەس»، «قىزىل اسىق»، «شالقىما»، «قايران، گاككۋ»، «گاككۋ» ءتارىزدى اندەر تىڭدارمان قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىردى. 2010 جىلدان بەرى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا اندەرىنەن كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرعان بولاتىن. الدا يگى باستامانىڭ جالعاسى رەتىندە بالۋان شولاق، ەستاي، اسەت، ءمادي، قاپەز، كەنەن، نارتاي، جامبىل اندەرىنەن كونتسەرت وتكىزۋ جوسپارلانۋدا.
جۇماباي ەسەكەەۆ، مادەنيەت قايراتكەرى، اقىن-جىراۋ، ونەر زەرتتەۋشىسى:
– 1974 جىلى وبلىستىق «كوكشەتاۋ» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ىسساپارمەن ءوز ەلىم – ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى ەگىندىاعاش دەگەن اۋىلعا باردىم. نۇرمۇحامەد ەسىمدى قاريا ەسىك الدىندا ءبىر ولەڭدى ىڭىلداپ ايتىپ وتىر ەكەن. «بۇل كىمنىڭ ولەڭى، اتا؟» دەيمىن عوي. «ۇكىلى ىبىرايدىكى» دەيدى ول. جالما-جان كوشىرىپ الدىم. ون شۋماق ولەڭ ەكەن. وعان «قوشتاسۋ» دەپ ات قويىپ الدىم. ەل ىشىندە ەرتە كەزدەرى ايتىلاتىن ماقامدار بولاتىن. الگى ولەڭدى سونداي ماقامعا سالىپ ورىندادىم. ايىرتاۋ اۋدانىندا 1990 جىلى ۇكىلى ىبىرايدىڭ 130 جىلدىق تويى ءوتتى. سوندا ۇكىلى ىبىرايدىڭ جەر ايدالىپ بارا جاتقان شاعىنداعى ولەڭىن ساحناعا الىپ شىقتىم.
ۋا، حالقىم، ءبىر ءدام ايداپ شىقتىم
شەتكە،
راقىم جوق بۇل ساپاردان ءۇمىت ەتپە.
دۇنيەدەن قازام جەتىپ ءوتىپ كەتسەم،
باقۇلدىق بار قازاققا، ايتتىم كوپكە،
– دەگەن ولەڭ جولدارى ءوزىنىڭ جەر ايدالىپ بارا جاتقان ءۇمىتسىز شاعىنان سىر شەرتەدى. سونىمەن قاتار ۇكىلى ىبىرايدىڭ «ون ساۋساق» ءانى ءبىرجان سالعا تەلىنىپ ءجۇر. ۇكىلى ىبىرايدىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى بار. «ون ساۋساقتا» ۇكىلى ىبىرايدىڭ قولداناتىن تەڭەۋلەرى، سوزدىك قورىنداعى سوزدەر كەزدەسەدى. اۋەندىك، ىرعاقتىق جاعىنان دا تۇپ-تۋرا ۇكىلى ىبىرايدىڭ قولتاڭباسى. ونىڭ ەكپىندى مۋزىكالىق ىرعاعى ەشكىمگە ۇقسامايدى. سوسىن ءبىزدىڭ جاقتىڭ شالدارىنىڭ ءبارى باياعىدان-اق بۇل ءاندى ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءانى دەپ ورىندايدى. 1980 جىلداردىڭ اياعىنا قاراي ورتالىق جاقتان دەلەگاتسيا بارعان عوي. سوندا ءبىر شال «ءبىرجان سالدىڭ «ون ساۋساق» ءانى» دەپ قاتە ايتىپ بەرگەن. سودان كەيىن بۇل ءان بۇكىل ەلگە سولاي تاراپ كەتسە كەرەك.
ەرلان تولەۋتاي، ءانشى، ونەرتانۋشى:
– ۇكىلى ىبىرايدىڭ عاجاپ اندەرىنىڭ ءبىرى «قاراتورعاي» دەپ اتالادى. «قاراتورعاي» ءانى تۋرالى نەشە ءتۇرلى الىپقاشپا داقپىرتقا تولى اڭگىمەلەر كوپ. سونىڭ ءبىرى – وسى ءاندى «سىردىڭ قاراتورعايى» دەيتىن نەگىزسىز اڭگىمە. ال شىن مانىنە كەلەتىن بولساق،ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءبوپىش دەگەن تۋعان اپاسىنان تۋعان تايجان اتتى جيەنى بولعان. ناعاشىسى ىبىرايدان باتا العان بۇل كىسى كەيىن تايجان قالماعانبەتۇلى دەگەن ۇلكەن اقىن بولدى. ءوزىن ىبىرايدىڭ شاكىرتى ساناعان ول ناعاشىسىنىڭ اندەرىن ءوزى سەرىلىك قىلىپ، كوپ جۇرگەن سىر وڭىرىنە اپارىپ جايعان. وسى ءاننىڭ تاريحىن بىلەم دەۋشىلەر بۇل ءاندى كىشكەنتاي قاراتورعايداي ايەل شىعارعان دەيدى. بىراق ايەل ادام ەشقاشاندا: «قۇس بولسام، جىبەكتەن باۋ تاعار ەدىم، كۇمىستەن تۇعىرىڭدى جابار ەدىم…» دەپ ولەڭ شىعارمايتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت – ۇكىلى ىبىرايدىڭ شاكىرتى بولعان بايسەيىت ءانشىنىڭ ەستەلىگى بىزگە جەتكەن. بايسەيىت سوندا ابىقاي دەگەن ءانشى ەكەۋى «قۇس بولساڭ، جىبەكتەن باۋ تاعار ەدىم» دەپ باستالاتىن «قاراتورعايدى» ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەنگەنىن ايتىپ قالدىرعان.
ساندۋعاش ءالىمجانوۆا
