جۇمىس ۋاقىتى بىتەر-بىتپەستەن قالانىڭ سىرتىنداعى قۇجىراما قاراي اسىعاتىنىم بار. ءبىر كەزدەرى ءوز قولىممەن ەككەن سوگەتى اعاشىنىڭ كولەڭكەسى جانىما سايا بولاتىنداي بەزەكتەيمىن. اۋىلداعىداي سيرەن گۇلدىڭ جۇپار ءيىسى تاناۋىمدى قىتىقتاماسا دا، وسى ءبىر مەكەن جانىما جايلى. وتكەن كۇننىڭ كولەڭكەسىندەي راحات ءبىر سەزىم سىيلايدى. راحاتى سول، ەرسىلى-قارسىلى اعىلاتىن كولىكتەردىڭ شۋىلى جوق. قاپىرىق قالانىڭ تار بالكونىنداي ويلانۋعا تارلىق ەتپەيدى. كورشىنىڭ ابالاعان قارا ءيتىنىڭ داۋسىنىڭ ءوزىن ۇزدىكسىز ەسىپ تۇراتىن سامال جۇتىپ قويادى. تەك قازاق بولسا دا، شوشقا اسىرايتىن مارلەننىڭ ءۇيى جاقتان جاعىمسىز ءيىس كەلىپ تۇراتىن ەدى. دوڭىزبەن دوڭىز بولعىسى كەلمەدى مە، وتكەن جىلى باجىلداتىپ جاتىپ ونى دا انا الەمگە اتتاندىرىپ جىبەردى. مارلەندى بىلمەيمىن، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش ەدى. ەندى ءيىس تە جوق. ات شاپتىرىم جەردەن شەلەكتەپ سۋ تاسيتىنىمىز بولماسا، ءبارى كەرەمەت. ۇڭعىل-شۇڭعىلى كوپ تاقتايلارمەن ءوزىمنىڭ ءتۇر-تۇرپاتىما ۇقساتىپ، ولپى-سولپى عىپ سالا سالعان قۋىقتاي بولمەلەرى بار باسپانام قانداي قۋانىش سىيلايتىنىن ءسىز تۇسىنە قويماسسىز.
كەي كەزدەرى وسى ۇيدە تۇرعانىما ماقتانام. ءدال مەن سەكىلدى ءبىر كەزدەرى بيىل توقسانعا كەلىپ جاتقان بەردىبەك اتام دا قالانىڭ سىرتىندا كۇنەلتپەدى مە؟ وي، عافۋ ەتىڭىز! مەن بەردىبەك كوكەم سياقتى كۇنەلتىپ جاتىرمىن. تار بولمەدە وتىرىپ جازۋ جازعاننىڭ عاجاپتىعىن دا ءسىز تۇسىنە قويماسسىز. جۋرناليستەردىڭ ءبىر ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن پاسىق مىنەزى بولادى عوي. ءجونى ءتۇزۋ ءبىر ماقالا جازسا، عالامدى توڭكەرىپ تاستاعانداي تالتاڭدايدى. تۇنىمەن قالام كەمىرىپ شىعىپ، قازاق ۇلتىنا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن جانداي وسى ۇيدەن تالتاڭداپ شىعاتىنىم بار. سول ساتتە تاعى بەردىبەك كوكەمدى ەسىمە الامىن. قالا سىرتىنداعى ساياجايىندا جاتىپ كلاسسيكالىق شىعارمالار جازدى. قالاي عانا ماساتتانىپ، جارىلىپ كەتپەدى ەكەن-ءا؟
ءبىزدىڭ قالام نەنى قاۋزاپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. بەردىبەك اعام ءوز ءومىرىن كوركەم شىعارماعا اينالدىرعانداي اسەر بەرەدى. قىزىعى، كەيىننەن سول كوركەم شىعارمانى ءبىز ومىرىمىزگە اينالدىردىق.
بەردىبەكتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىسى» اعاسىنىڭ ۇيلەنۋىمەن باستالۋشى ەدى عوي! مەنىڭ دە ءومىرىمنىڭ بار قىزىعى اعامنىڭ ۇيلەنۋىمەن باستالدى. بەردىبەككە ۇقساپ جەڭگەلەرىمىزدى مازاقتايتىنبىز. ءسۇيىنشى سۇراعان جەڭگەسىنىڭ سۋماقاي قولى قاينىسىنىڭ تەسىك قالتاسىنان جالاڭ سانىنا ءوتىپ كەتپەۋشى مە ەدى؟ ءبىز بولساق، مۇقاعالي كوكەمشە:
«ءسۇت سۇراسام سۋ بەرگەن، بىلامىق بەرگەن
امانسىڭ با قۋ دەيتىن جىلاۋىق جەڭگەم» دەپ تاقىلدايتىنبىز. سول شىعارماداعى باستى كەيىپكەر ەركىنگە ۇقساپ، ءوز عاليامىزدى نەشە مارتە بەلتوعاننان كوتەرىپ وتتىك. بىراق بەردىبەك سەكىلدى مىقتى ەمەس ەكەنبىز. كوتەرگەن عاليامدى اياعىم تاسقا شالىنىپ قۇلاتىپ العانىم بار.
سول شىعارمادا ەركىن فزو-عا وقۋعا كەتەدى. بىزگە دە ينتەرناتتىڭ قارا نانىن جەۋ باقىتى بۇيىردى. ەركىن عالياسىن قالاي ساعىنسا، ءبىز دە سولاي ساعىندىق.
تاعى دا اۋىلعا قاراي كەرى شەگىنىس. كەش باتا اجەمە وسى روماندى وقىپ بەرەتىنمىن. ول كەزدە شىعارمانى وقىعانمەن، ونى كىم جازعانىنا باس قاتىرمايتىنبىز. ءبىر كۇنى قىزىق بولدى.
ادەبيەت پانىنەن «مەنىڭ اتىم قوجانى» وقىدىق. بۇعان دەيىن كينوسىن كورىپ قويعانبىز. ساباققا «ءلام-ميم» دەپ اۋىز اشپايتىنداردىڭ ءوزى ارالاسىپ، ايتەۋىر ءبىر نارسە بىلەتىندىكتەرىن كورسەتىپ قالدى. ولاردىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. مەكتەپتىڭ «قوجاسى» اتانىپ ۇلگەرگەن كەزىم. ءبىزدىڭ ادەبيەت ساباعىنان ءدارىس وقيتىن گۇلباقىت اتتى مۇعاليمامىز قاتتى ىزدەنىمپاز ۇستاز ەدى. ساباققا «بالالىق شاققا ساياحاتتى» دا الا كەلىپتى. «مىنا كىتاپتا «مەنىڭ اتىم قوجانىڭ» تولىق نۇسقاسى بار. وقيمىن دەيتىندەرىڭ بولسا، الىڭدار» دەدى. كىتاپ عايىپتان مەنىڭ قولىما ءتيدى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز. ءبىرىنشى اڭگىمەنىڭ اتى «بۋرىل ات». الگەبرا اپايمەن شەكىسىپ قالعانمىن. «مەنى كوردىڭ بە» دەگەندەي اڭگىمەنى وقي باستادىم. «اباي» كولحوزىنىڭ بۋرىل اتىنىڭ ءشالىس مىنەزى جايلى اڭگىمە ءوز تەرەڭىنە بويلاتىپ بارادى. بايگەدەن باس جۇلدە العان اتتىڭ كەيىننەن مەرتىككەنى جانارىمنان ەرىكسىز جاس ءۇيىردى. «اباي» ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ اتى. زاستاۆ. وي سۇمدىق-اي سيپاتتاۋدىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اۋىل. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، بەتتەردى اقتارىستىرا باستادىم. ماسساعان. بالالىق شاققا ساياحاتتىڭ ىشىندە «سۇمبەگە ساپار» دەگەن تاراۋ بار ەكەن. ساباقتان قايتۋعا اسىقتىم.
ۇيگە جەتە سالا اجەمە جاڭالىق اشتىم (اجەم دە بەردىبەك كوكەممەن تۇيدەي قۇرداس. اللانىڭ قالاۋىمەن بيىل توقسانعا كەلدى). اپا «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنى» ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اعاسى جازىپتى. قاراڭىزشى. تاڭ-تاماشا بولىپ جاتىرمىن. بالا ىرگەبايدىڭ سوتقارلىعىنا ىشەك-سىلەم قاتقانشا كۇلەم. بۇل اناۋ ءوزىم بىلەتىن ىرگەباي شال (ول كىسى ءبىراز جىل بۇرىن قايتىس بولدى) ەكەنىن اجەم ايتقان. مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ناسىر اليەۆ تە تانىس. اۋىلدا ءبىر كوشەنىڭ اتى سول كىسىنىڭ اتىندا. قويىڭىزشى، شىعارماداعى كەيىپكەردىڭ دەنى ءوز اۋىلىمنىڭ تۇرعىندارى. مەن ارينە، ولاردى تانىمايمىن. اجەم تىزبەلەپ كىمنىڭ تۋىسقانى، ولاردىڭ قانداي ۇرپاقتارى بار ەكەنىن ايتىپ شىعادى.
بالعىن شاقتىڭ بال داۋرەنى كوزدەن بال-بۇل ۇشتى.
كەيىننەن تاۋلى ولكەدە تۋىپ، تاۋ تۇلعاعا اينالعان اعالار ءبىزدىڭ «ۆيزيتكامىزعا» اينالدى. «قايسى اۋىلدىڭ بالاسىسىڭ؟» دەگەندەرگە جاۋاپ – سول تاۋ تۇلعا اعالارىمىز بولدى. بىرەۋلەرى «شالتابايدىڭ ءانى قالعان ولكەدەن ەكەنسىڭ» دەسە، ەندى ءبىرى قاپەزدى، ەندى ءبىرى كودەكتى، مۇقاعاليدى، بەردىبەكتى، ساعاتتى، باققوجانى، زامانبەكتى، التىنبەكتى، ت.ب ايتىپ جاتاتىن. سودان كەيىن اعالارىمىزدىڭ ابىرويى بىزگە دەگەن جاعىمدى كوزقاراس قالىپتاستىراتىن.
تاعى دا اۋىل ەسىمە تۇسەدى. اناۋ جابىر-جابىر جوتالاردا بەردىبەك تە ءبىز سەكىلدى اسىر سالعان شىعار. سول جوتادا ەشبىر جەردە وسپەيتىن، اتى جوق گۇل ءوسۋشى ەدى. ءيسى تاناۋىڭدى جارادى. قۇشاق-قۇشاق گۇل تەرىپ الىپ، ءوز عاليامىزدىڭ نەمەسە «قايداسىڭ گاۋھارلاپ» گاۋھارىمىزدىڭ ۇيىنە اسىعاتىنبىز. قىس بويى قولىمىز تۇياق بولعانشا اسىق وينايتىنبىز. كوكتەمدە بالاعىمىزدى بالشىققا بەلشەلەتىپ لاڭگى تەبەمىز. لاڭگى دەمەكشى، بەردىبەك كوكەمنىڭ «بالالىق شاققا ساياحاتىندا» ساباقتان قاشىپ، لاڭگى تەبەتىنى ەستەرىڭىزدە مە؟ ارتىنان ۇستالىپ قالاتىنى بار. وسى ءبىر سيۋجەت ەسىمە ورالسا، مەنىڭ دە بەتىمنىڭ قانى باسىما شاپشيدى. ەكىنشى، يا ءۇشىنشى سىنىپتا وقيتىن كەزىمىز. مۇعاليمامىز كەلمەگەن سوڭ، ارتقى پارتالاردى ىسىرىپ تاستاپ، لاڭگى وينادىق. ەسىكتە تۇرعان جاندوس دەگەن بالا گۇلزيرا تاتەيدىڭ ء(بىزدىڭ اۋىلدا ۇستازداردى وسىلاي اتايدى) كەلە جاتقانىن ايتتى. كەزەك مەندە ەدى. قالتاما تاقتا سۇرتەتىن تىراپكىدەن جاسالعان لاڭگىمدى سۇڭگىتىپ جىبەردىم دە ارتقى پارتالاردىڭ بىرىنە قونجيا كەتتىم. تاتەي كىردى دە، ءبىراز قاراپ تۇرىپ شىعىپ كەتتى. الدە ماعان سولاي كورىندى. «ويىندى جالعاستىرايىق» دەپ ايعاي سالىپ، لاڭگىنى تەبە باستادىم. دۋ كۇلكى. قاراسام، گۇلزيرا تاتەي سىنىپتان شىعىپ كەتپەپتى. تەك ەسىكتى اشىپ ار جاققا قاراعان بولۋى كەرەك. سول ساتتە تاعى دا بەردىبەكتىڭ كەيىپكەرى بولىپ، اجۋالانعانىمدى ءتۇسىندىم.
جوعارىدا «بۋرىل ات» دەگەن اڭگىمەنى وقىپ، تاڭ قالعانىمدى ايتتىم عوي. «ور بولىپ قالۋشى ەدى باسقان جەرىڭ» دەگەن ەپيگرافپەن باستالاتىن اڭگىمە سارىنى دا مەنىڭ ومىرىمە تىم ۇقساس. اكەمنىڭ اعاسى وراز دەگەن جاماعايىننىڭ قازىمويىن دەگەن اتىن بايگەگە قوستى. بەردىبەكتىڭ جۇيرىك بۋرىل اتى مەنىڭ كوزىمە قازىمويىن بولىپ ەلەستەيدى. اڭگىمەنى كوبەيتىپ قايتەمىن. سول قازىمويىندى ءىشتارلار باسىنان اۋىر سوققىمەن ۇرىپ ءولتىردى. بالكىم، ۇقساستىق، سايكەستىك.
ونى قويىڭىز. بۇل ومىردە پلاگيات بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قىزىق. ءبىر كەزدەرى مارالتاي اعام «ۇلى ادامداردىڭ بارلىعى پلاگياتتار» دەپ سۇحبات بەرگەنى بار. ارينە، وكىنىشتىسى ۇلى ەمەسپىز. بىرەۋدىڭ جازعانىن كوشىرىپ تە العان جوقپىز. بىراق، بەردىبەكتىڭ كەيىپكەرىندەي ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. پلاگياتتىعىمىز سول، كەي كەزدەرى ۇيدەگى كىسىگە بار شىندىعىمدى اقتارا سالام. «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىدە» ەركىن زاعىشقا ەش سىرىن جاسىرمايتىن ەدى عوي. ايەلى «قيتىققا تيۋ ءۇشىن قۇراستىرىپ وتىر» دەپ سەنبەيتىن-ءدى. بىزدىكى دە سويتەدى. بۇل دا ۇقساستىق.
بۇگىن دە سول. جۇمىستان ۇيگە قاراي اسىقتىم. كۇلىمدەپ تۇراتىن كۇننىڭ كوزى دە كومەسكىلەنىپ قالىپتى. الدە ماعان سولاي كورىندى مە ەكەن؟ قوڭىرقاي تىرلىگىمنىڭ قيۋىن قاشىرىپ تۇرعانداي. تاعى ءبىر ۇلكەن جاڭالىق. بىراق، ءسىز ويلاعانداي جاعىمدى ەمەس. جاعىمسىز. جاعىمسىز بولاتىنى سول. ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى. ەگەر قايتا كەلسە، بەردىبەك اعامەن سىرلاسار ەدىم. ءبارىنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزەر ەدىم.
ءيا، بۇل جاڭالىق تا ەمەس. بەردىبەك سوقپاقباەۆ ساياجايىنداعى اعاشقا اسىلىپ ءولىپتى. ارينە، بەردىبەكتىڭ اجالىنىڭ قالاي كەلگەنى جايلى مۇنداي الىپقاشپا اڭگىمەلەردى ءجيى ەستيتىنمىن. بۇل جولعىنى «القا» اتتى جۋرنالدان وقىدىم. جۇسىپبەك قورعاسبەك اعام جازىپتى. مەن بىلەتىن بەردىبەك ولاي جاساماسا كەرەك-ءتى. وعان جۇسىپبەك اعا دا كۇماندانىپتى. كىنا بالكىم، سول «ءۇش ارىپتەر» جاققا تاڭىلار. بەردىبەكتىڭ «ءبىز وتارلانعان ەلدە تۇرىپ جاتىرمىز» دەپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا حات جازباق بولعانى جۇرەگىمدى توڭكەرىپ تاستادى. (ارمان اعا سقابىلۇلى جۋىردا فب-تەگى پاراقشاسىندا بەردىبەكتىڭ «مەن سوۆەت وكىمەتىنە قارسىمىن» دەپ نارىنقولداعى كەزدەسۋدە ايتقانى جايلى جازدى) تۋرا وسىنداي ەرلىكتى جەلتوقسانشىلاردى جاقتاپ ساعات اشىمباەۆ جاساماپ پا ەدى؟ التىنبەك جون ارقاسىن وققا توسەمەپ پە ەدى؟ زامانبەك تە ءۇش وقتىڭ قۇربانى بولماپ پا ەدى؟
بۇل قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان قيعان العاشقى قۇرباندىق ەمەس. ماقتاناتىنىم سول، سول قۇرباندىققا مەن سۋسىنداعان سۇمبە مەن تەكەستىڭ سۋىن قانا ىشكەن بەردىبەكتەر شالىندى. بەردىبەكتىڭ اعاشتى ات ەتىپ، شاڭىن بۇرقىراتقان كوشەلەرىندە ءبىز جۇردىك. بەردىبەك وقىعان مەكتەپتە «مەنىڭ اتىم قوجا» اتتى قويىلىمنىڭ باس كەيىپكەرى بولدىق. سوناۋ بەردىبەك دۇنيەگە كەلگەن قوستوبە اتتى ونشاقتى ءۇيى بار اۋىلدىڭ ۇستىنەن ءالسىن-ءالسىن ءوتۋ باقىتى بىزگە بۇيىردى. بەردىبەكتىڭ جەتپىس بەس جىلدىعىنىڭ ء(الى ەسىمدە) قارساڭىندا نارىنقول مەن قوستوبە اراسىنداعى وي-شۇقىرى كوپ جول جوندەلىپ، جاساپ قالدىق. بىراق بەردىبەك وقىعان ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتۋ قيامەت. وي كەشىرەرسىزدەر. بەردىبەكتىڭ ەركىن اتتى كەيىپكەرى الماتىدان ەكى مارتە اۋىلىنا جاياۋ جەتپەۋشى مە ەدى؟ وعان قاراعاندا ءتاۋىر. ءتىپتى، «بالالىق شاققا ساياحاتتا» اجەسى ەكەۋى سۇمبەدەگى ناعاشىلارىنىڭ ۇيىنە جاياۋ باراتىن ەدى عوي. ونىڭ قاسىندا…
تاعى دا اۋىل ەسىمە تۇسەدى. اۋىل ەسكە تۇسسە، اجەم ويىما ورالادى. مەنىڭ اجەمە دەگەن ماحابباتىمنىڭ مازداپ جانۋىنا «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىدەگى» ەركىننىڭ اپاسىنا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە ىقپال ەتكەندەي اسەر بەرەدى. اۋىل دەمەكشى، ءبىزدىڭ اۋىلداعى ءبىراز كوشەنىڭ اتى بەردىبەكتىڭ كەيىپكەرى بولعان جانداردىڭ اتىنا بەرىلگەن. ىرگەباي كوشەسى، ناسىر كوشەسى… بىراق، بەردىبەكتىڭ اتىندا كوشە دە جوق. كوشەنى قويىڭىزشى، اۋىلداعى مەكتەپتە بەردىبەكتىڭ اتىنا ءبىر بولمە دە ارنالماعان. قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى وقىعان مەكتەپ ەكەنىن ءيىس سەزەتىن قابىلەتىڭىز بولماسا، سەزە المايسىز. وكىنىشتىسى، بەردىبەك وقىعان مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى جازۋشى اتالارىنىڭ اتىن ايتىپ، ماقتانا المايدى. بەردىبەك ولاردىڭ بولاشاقتا «ۆيزيتكاسىنداي» بەتكە ۇستارى بولاتىنىن بىلمەيدى. وسىندايدا ولاردىڭ بارلىعىنىڭ قولىنا بەردىبەكتىڭ «بالالىق شاققا ساياحاتى» تۇسسە عوي دەپ ارماندايمىن. تاعى دا قالا سىرتىنداعى قۇجىراما اسىقتىم. ويىمدا وراعىتىپ جاتقان وسى ويلاردى قاعازعا ءتۇسىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن تىنىشتىق قاجەت. ءبىزدىڭ اۋىل — كۇللى قازاقتىڭ اۋىلى. بەردىبەك — كۇللى قازاقتىڭ جازۋشىسى. ونان كەيىن نە جازسام ەكەن؟
ءتۇيىن
تاۋلى ولكە ەسىمە ورالادى. حان ءتاڭىرى كوز الدىما كەلگەندەي بولادى. ويلانىڭىزشى، حان تاڭىرىنە وق اتساڭىز ولە مە، اسىپ تاستاساڭىزشى… ارينە، ولمەيدى. ولمەيتىنى سول بەردىبەكتىڭ كەيىپكەرلەرى ورتامىزدا ءجۇر. ونىڭ ءبىرى، وسىنى وقىپ وتىرعان — ءسىزسىز. سەنبەسەڭىز، «بالالىق شاعىڭىزعا ساياحات» جاساپ كورىڭىزشى…
مەنىڭ بۋىرقانىپ كەلىپ ،بار جازعانىم — وسى عانا…
قانات ابىلقايىر.
