Jūmys uaqyty bıter-bıtpesten qalanyŋ syrtyndaǧy qūjyrama qarai asyǧatynym bar. Bır kezderı öz qolymmen ekken sögetı aǧaşynyŋ köleŋkesı janyma saia bolatyndai bezekteimın. Auyldaǧydai siren güldıŋ jūpar iısı tanauymdy qytyqtamasa da, osy bır meken janyma jaily. Ötken künnıŋ köleŋkesındei rahat bır sezım syilaidy. Rahaty sol, ersılı-qarsyly aǧylatyn kölıkterdıŋ şuyly joq. Qapyryq qalanyŋ tar balkonyndai oilanuǧa tarlyq etpeidı. Körşınıŋ abalaǧan qara itınıŋ dausynyŋ özın üzdıksız esıp tūratyn samal jūtyp qoiady. Tek qazaq bolsa da, şoşqa asyraityn Marlennıŋ üiı jaqtan jaǧymsyz iıs kelıp tūratyn edı. Doŋyzben doŋyz bolǧysy kelmedı me, ötken jyly bajyldatyp jatyp ony da ana älemge attandyryp jıberdı. Marlendı bılmeimın, būl men üşın ülken quanyş edı. Endı iıs te joq. At şaptyrym jerden şelektep su tasitynymyz bolmasa, bärı keremet. Ūŋǧyl-şūŋǧyly köp taqtailarmen özımnıŋ tür-tūrpatyma ūqsatyp, olpy-solpy ǧyp sala salǧan quyqtai bölmelerı bar baspanam qandai quanyş syilaitynyn sız tüsıne qoimassyz.
Kei kezderı osy üide tūrǧanyma maqtanam. Däl men sekıldı bır kezderı biyl toqsanǧa kelıp jatqan Berdıbek atam da qalanyŋ syrtynda küneltpedı me? Oi, ǧafu etıŋız! Men Berdıbek kökem siiaqty küneltıp jatyrmyn. Tar bölmede otyryp jazu jazǧannyŋ ǧajaptyǧyn da sız tüsıne qoimassyz. Jurnalisterdıŋ bır adam tüsınıp bolmaityn pasyq mınezı bolady ǧoi. Jönı tüzu bır maqala jazsa, ǧalamdy töŋkerıp tastaǧandai taltaŋdaidy. Tünımen qalam kemırıp şyǧyp, qazaq ūltyna eleulı eŋbek etken jandai osy üiden taltaŋdap şyǧatynym bar. Sol sätte taǧy Berdıbek kökemdı esıme alamyn. Qala syrtyndaǧy saiajaiynda jatyp klassikalyq şyǧarmalar jazdy. Qalai ǧana masattanyp, jarylyp ketpedı eken-ä?
Bızdıŋ qalam nenı qauzap jürgenın bılmeimın. Berdıbek aǧam öz ömırın körkem şyǧarmaǧa ainaldyrǧandai äser beredı. Qyzyǧy, keiınnen sol körkem şyǧarmany bız ömırımızge ainaldyrdyq.
Berdıbektıŋ «Ölgender qaityp kelmeidısı» aǧasynyŋ üilenuımen bastaluşy edı ǧoi! Menıŋ de ömırımnıŋ bar qyzyǧy aǧamnyŋ üilenuımen bastaldy. Berdıbekke ūqsap jeŋgelerımızdı mazaqtaitynbyz. Süiınşı sūraǧan jeŋgesınıŋ sumaqai qoly qainysynyŋ tesık qaltasynan jalaŋ sanyna ötıp ketpeuşı me edı? Bız bolsaq, Mūqaǧali kökemşe:
«Süt sūrasam su bergen, bylamyq bergen
Amansyŋ ba qu deitın jylauyq jeŋgem» dep taqyldaitynbyz. Sol şyǧarmadaǧy basty keiıpker Erkınge ūqsap, öz Ǧaliiamyzdy neşe märte Beltoǧannan köterıp öttık. Bıraq Berdıbek sekıldı myqty emes ekenbız. Kötergen Ǧaliiamdy aiaǧym tasqa şalynyp qūlatyp alǧanym bar.
Sol şyǧarmada Erkın FZO-ǧa oquǧa ketedı. Bızge de internattyŋ qara nanyn jeu baqyty būiyrdy. Erkın Ǧaliiasyn qalai saǧynsa, bız de solai saǧyndyq.
Taǧy da auylǧa qarai kerı şegınıs. Keş bata äjeme osy romandy oqyp beretınmın. Ol kezde şyǧarmany oqyǧanmen, ony kım jazǧanyna bas qatyrmaitynbyz. Bır künı qyzyq boldy.
Ädebiet pänınen «Menıŋ atym Qojany» oqydyq. Būǧan deiın kinosyn körıp qoiǧanbyz. Sabaqqa «läm-mim» dep auyz aşpaityndardyŋ özı aralasyp, äiteuır bır närse bıletındıkterın körsetıp qaldy. Olardyŋ ışınde men de barmyn. Mekteptıŋ «Qojasy» atanyp ülgergen kezım. Bızdıŋ ädebiet sabaǧynan därıs oqityn Gülbaqyt atty mūǧalimamyz qatty ızdenımpaz ūstaz edı. Sabaqqa «Balalyq şaqqa saiahatty» da ala kelıptı. «Myna kıtapta «Menıŋ atym Qojanyŋ» tolyq nūsqasy bar. Oqimyn deitınderıŋ bolsa, alyŋdar» dedı. Kıtap ǧaiyptan menıŋ qolyma tidı. Myna qyzyqty qaraŋyz. Bırınşı äŋgımenıŋ aty «Buryl at». Algebra apaimen şekısıp qalǧanmyn. «Menı kördıŋ be» degendei äŋgımenı oqi bastadym. «Abai» kolhozynyŋ Buryl atynyŋ şälıs mınezı jaily äŋgıme öz tereŋıne boilatyp barady. Bäigeden bas jülde alǧan attyŋ keiınnen mertıkkenı janarymnan erıksız jas üiırdı. «Abai» bızdıŋ kolhozdyŋ aty. Zastav. Oi sūmdyq-ai sipattaudyŋ bärı bızdıŋ auyl. Öz közıme özım senbei, betterdı aqtarystyra bastadym. Mässaǧan. Balalyq şaqqa saiahattyŋ ışınde «Sümbege sapar» degen tarau bar eken. Sabaqtan qaituǧa asyqtym.
Üige jete sala äjeme jaŋalyq aştym (Äjem de Berdıbek kökemmen tüidei qūrdas. Allanyŋ qalauymen biyl toqsanǧa keldı). Apa «Ölgender qaityp kelmeidını» bızdıŋ auyldyŋ aǧasy jazypty. Qaraŋyzşy. Taŋ-tamaşa bolyp jatyrmyn. Bala Irgebaidyŋ sotqarlyǧyna ışek-sılem qatqanşa külem. Būl anau özım bıletın Irgebai şal (ol kısı bıraz jyl būryn qaitys boldy) ekenın äjem aitqan. Mekteptıŋ direktory Nasyr Äliev te tanys. Auylda bır köşenıŋ aty sol kısınıŋ atynda. Qoiyŋyzşy, şyǧarmadaǧy keiıpkerdıŋ denı öz auylymnyŋ tūrǧyndary. Men ärine, olardy tanymaimyn. Äjem tızbelep kımnıŋ tuysqany, olardyŋ qandai ūrpaqtary bar ekenın aityp şyǧady.
Balǧyn şaqtyŋ bal däurenı közden bal-būl ūşty.
Keiınnen tauly ölkede tuyp, tau tūlǧaǧa ainalǧan aǧalar bızdıŋ «vizitkamyzǧa» ainaldy. «Qaisy auyldyŋ balasysyŋ?» degenderge jauap – sol tau tūlǧa aǧalarymyz boldy. Bıreulerı «Şaltabaidyŋ änı qalǧan ölkeden ekensıŋ» dese, endı bırı Qapezdı, endı bırı Ködektı, Mūqaǧalidy, Berdıbektı, Saǧatty, Baqqojany, Zamanbektı, Altynbektı, t.b aityp jatatyn. Sodan keiın aǧalarymyzdyŋ abyroiy bızge degen jaǧymdy közqaras qalyptastyratyn.
Taǧy da auyl esıme tüsedı. Anau jabyr-jabyr jotalarda Berdıbek te bız sekıldı asyr salǧan şyǧar. Sol jotada eşbır jerde öspeitın, aty joq gül ösuşı edı. İsı tanauyŋdy jarady. Qūşaq-qūşaq gül terıp alyp, öz Ǧaliiamyzdyŋ nemese «Qaidasyŋ Gauharlap» Gauharymyzdyŋ üiıne asyǧatynbyz. Qys boiy qolymyz tūiaq bolǧanşa asyq oinaitynbyz. Köktemde balaǧymyzdy balşyqqa belşeletıp läŋgı tebemız. Läŋgı demekşı, Berdıbek kökemnıŋ «Balalyq şaqqa saiahatynda» sabaqtan qaşyp, läŋgı tebetını esterıŋızde me? Artynan ūstalyp qalatyny bar. Osy bır siujet esıme oralsa, menıŋ de betımnıŋ qany basyma şapşidy. Ekınşı, ia üşınşı synypta oqityn kezımız. Mūǧalimamyz kelmegen soŋ, artqy partalardy ysyryp tastap, läŋgı oinadyq. Esıkte tūrǧan Jandos degen bala Gülzira täteidıŋ (bızdıŋ auylda ūstazdardy osylai ataidy) kele jatqanyn aitty. Kezek mende edı. Qaltama taqta sürtetın tıräpkıden jasalǧan läŋgımdı süŋgıtıp jıberdım de artqy partalardyŋ bırıne qonjiia kettım. Tätei kırdı de, bıraz qarap tūryp şyǧyp kettı. Älde maǧan solai körındı. «Oiyndy jalǧastyraiyq» dep aiǧai salyp, läŋgını tebe bastadym. Du külkı. Qarasam, Gülzira tätei synyptan şyǧyp ketpeptı. Tek esıktı aşyp ar jaqqa qaraǧan boluy kerek. Sol sätte taǧy da Berdıbektıŋ keiıpkerı bolyp, äjualanǧanymdy tüsındım.
Joǧaryda «Buryl at» degen äŋgımenı oqyp, taŋ qalǧanymdy aittym ǧoi. «Or bolyp qaluşy edı basqan jerıŋ» degen epigrafpen bastalatyn äŋgıme saryny da menıŋ ömırıme tym ūqsas. Äkemnıŋ aǧasy Oraz degen jamaǧaiynnyŋ Qazymoiyn degen atyn bäigege qosty. Berdıbektıŋ jüirık Buryl aty menıŋ közıme Qazymoiyn bolyp elesteidı. Äŋgımenı köbeitıp qaitemın. Sol Qazymoiyndy ıştarlar basynan auyr soqqymen ūryp öltırdı. Bälkım, ūqsastyq, säikestık.
Ony qoiyŋyz. Būl ömırde plagiat bolyp ömır süru qyzyq. Bır kezderı Maraltai aǧam «Ūly adamdardyŋ barlyǧy plagiattar» dep sūhbat bergenı bar. Ärine, ökınıştısı ūly emespız. Bıreudıŋ jazǧanyn köşırıp te alǧan joqpyz. Bıraq, Berdıbektıŋ keiıpkerındei ömır sürıp jatyrmyz. Plagiattyǧymyz sol, kei kezderı üidegı kısıge bar şyndyǧymdy aqtara salam. «Ölgender qaityp kelmeidıde» Erkın Zaǧyşqa eş syryn jasyrmaityn edı ǧoi. Äielı «qityqqa tiiu üşın qūrastyryp otyr» dep senbeitın-dı. Bızdıkı de söitedı. Būl da ūqsastyq.
Bügın de sol. Jūmystan üige qarai asyqtym. Külımdep tūratyn künnıŋ közı de kömeskılenıp qalypty. Älde maǧan solai körındı me eken? Qoŋyrqai tırlıgımnıŋ qiiuyn qaşyryp tūrǧandai. Taǧy bır ülken jaŋalyq. Bıraq, sız oilaǧandai jaǧymdy emes. Jaǧymsyz. Jaǧymsyz bolatyny sol. Ölgender qaityp kelmeidı. Eger qaita kelse, Berdıbek aǧamen syrlasar edım. Bärınıŋ anyq-qanyǧyna köz jetkızer edım.
İä, būl jaŋalyq ta emes. Berdıbek Soqpaqbaev saiajaiyndaǧy aǧaşqa asylyp ölıptı. Ärine, Berdıbektıŋ ajalynyŋ qalai kelgenı jaily mūndai alypqaşpa äŋgımelerdı jiı estitınmın. Būl jolǧyny «Alqa» atty jurnaldan oqydym. Jüsıpbek Qorǧasbek aǧam jazypty. Men bıletın Berdıbek olai jasamasa kerek-tı. Oǧan Jüsıpbek aǧa da kümändanypty. Kınä bälkım, sol «üş ärıpter» jaqqa taŋylar. Berdıbektıŋ «Bız otarlanǧan elde tūryp jatyrmyz» dep Bırıkken Ūlttar Ūiymyna hat jazbaq bolǧany jüregımdı töŋkerıp tastady. (Arman aǧa Sqabylūly juyrda FB-tegı paraqşasynda Berdıbektıŋ «Men Sovet ökımetıne qarsymyn» dep Narynqoldaǧy kezdesude aitqany jaily jazdy) Tura osyndai erlıktı jeltoqsanşylardy jaqtap Saǧat Äşımbaev jasamap pa edı? Altynbek jon arqasyn oqqa tösemep pe edı? Zamanbek te üş oqtyŋ qūrbany bolmap pa edı?
Būl qazaq ūltynyŋ täuelsızdıgı üşın jan qiǧan alǧaşqy qūrbandyq emes. Maqtanatynym sol, sol qūrbandyqqa men susyndaǧan Sümbe men Tekestıŋ suyn qana ışken Berdıbekter şalyndy. Berdıbektıŋ aǧaşty at etıp, şaŋyn būrqyratqan köşelerınde bız jürdık. Berdıbek oqyǧan mektepte «Menıŋ atym Qoja» atty qoiylymnyŋ bas keiıpkerı boldyq. Sonau Berdıbek düniege kelgen Qostöbe atty onşaqty üiı bar auyldyŋ üstınen älsın-älsın ötu baqyty bızge būiyrdy. Berdıbektıŋ jetpıs bes jyldyǧynyŋ (älı esımde) qarsaŋynda Narynqol men Qostöbe arasyndaǧy oi-şūqyry köp jol jöndelıp, jasap qaldyq. Bıraq Berdıbek oqyǧan bızdıŋ auylǧa jetu qiiamet. Oi keşırersızder. Berdıbektıŋ Erkın atty keiıpkerı Almatydan ekı märte auylyna jaiau jetpeuşı me edı? Oǧan qaraǧanda täuır. Tıptı, «Balalyq şaqqa saiahatta» äjesı ekeuı Sümbedegı naǧaşylarynyŋ üiıne jaiau baratyn edı ǧoi. Onyŋ qasynda…
Taǧy da auyl esıme tüsedı. Auyl eske tüsse, äjem oiyma oralady. Menıŋ äjeme degen mahabbatymnyŋ mazdap januyna «Ölgender qaityp kelmeidıdegı» Erkınnıŋ apasyna degen yqylasy erekşe yqpal etkendei äser beredı. Auyl demekşı, bızdıŋ auyldaǧy bıraz köşenıŋ aty Berdıbektıŋ keiıpkerı bolǧan jandardyŋ atyna berılgen. Irgebai köşesı, Nasyr köşesı… Bıraq, Berdıbektıŋ atynda köşe de joq. Köşenı qoiyŋyzşy, auyldaǧy mektepte Berdıbektıŋ atyna bır bölme de arnalmaǧan. Qazaqtyŋ klassik jazuşysy oqyǧan mektep ekenın iıs sezetın qabıletıŋız bolmasa, seze almaisyz. Ökınıştısı, Berdıbek oqyǧan mekteptıŋ oquşylary jazuşy atalarynyŋ atyn aityp, maqtana almaidy. Berdıbek olardyŋ bolaşaqta «vizitkasyndai» betke ūstary bolatynyn bılmeidı. Osyndaida olardyŋ barlyǧynyŋ qolyna Berdıbektıŋ «Balalyq şaqqa saiahaty» tüsse ǧoi dep armandaimyn. Taǧy da qala syrtyndaǧy qūjyrama asyqtym. Oiymda oraǧytyp jatqan osy oilardy qaǧazǧa tüsıru kerek. Ol üşın tynyştyq qajet. Bızdıŋ auyl — küllı qazaqtyŋ auyly. Berdıbek — küllı qazaqtyŋ jazuşysy. Onan keiın ne jazsam eken?
Tüiın
Tauly ölke esıme oralady. Han Täŋırı köz aldyma kelgendei bolady. Oilanyŋyzşy, Han Täŋırıne oq atsaŋyz öle me, asyp tastasaŋyzşy… Ärine, ölmeidı. Ölmeitını sol Berdıbektıŋ keiıpkerlerı ortamyzda jür. Onyŋ bırı, osyny oqyp otyrǧan — sızsız. Senbeseŋız, «balalyq şaǧyŋyzǧa saiahat» jasap körıŋızşı…
Menıŋ buyrqanyp kelıp ,bar jazǧanym — osy ǧana…
Qanat Äbılqaiyr.
