بيىل ونەر ولكەسىنىڭ ەكى الىبى — زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى — مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ پەن حالىق كومپوزيتورى، كۇيشى — سۇگىر اليەۆتىڭ ومىردەن وتكەنىنە تۋرا ەلۋ جىل تولدى.
وسىعان وراي بەلگىلى جۋرناليست، ونەر زەرتتەۋشىسى — جاۋلىباي يماناليەۆتىڭ ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇدان ەكى جىل بۇرىن گازەتىمىزدىڭ
(9 ماۋسىم، 2009 جىل) 102 (1283) سانىندا «مۇحتاردى ءتانتى ەتكەن ونەر» اتتى ەستەلىگىن جاريالاعان ەدىك. مىنا ەستەلىگى سونىڭ جالعاسى ىسپەتتەس...
ءۇيدىڭ جانىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلىپ كەلىپ، كىلەڭ جەڭىل كولىكتەردىڭ توقتاي قالعانىن كورىپ، سۇگىر قاريا ساسىپ قالدى. كوڭىلىندە «بۇل نە؟» دەگەن ساۋال تۇردى.
- «اسسالاۋماعاللەيكۋم، اقساقال!» دەپ كىلەڭ ادەمى قالپاقتى ازاماتتاردىڭ وزىنە جاقىنداي بەرگەنىن سەزگەن كۇيشى اقساقالدىڭ جۇرەگى ويناقشىپ، ءبىر قۋانىشتىڭ نىشانىن سەزدىرگەندەي. ءا، دەگەندە تانىعانى — كەڭشاردىڭ ديرەكتورى بولاتباي ءابدىرامانوۆتىڭ ءجۇزى بولدى. باسقالارىنىڭ ءبارى بۇرىن كورگەن ادامدارى ەمەس.كۇيشى قاريانىڭ ۇيىنە كىرىپ، جۇمساق كورپەگە وتىرىپ، جايعاسقان سوڭ، تانىسۋ-ءبىلىسۋ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋ بولدى. سوناۋ الماتىدان ارنايى ىزدەپ كەلىپ وتىرعان جازۋشى — مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۋرناليست تاكەن الىمقۇلوۆ ەكەن. ءسۇگىرگە تاكەننىڭ ءجۇزى تانىس سياقتى. باسقالارى ءوزىمىزدىڭ سوزاقتىقتار بولسا كەرەك. كوپ ۇزاماي، داستارقان جايىلىپ، اق ساماۋرىن كەلدى ىزىلداپ...
«نەگىزى، پاك سەزىمدى، تەرەڭ ويدى كوركەمدەپ جەتكىزەتىن ءان ەمەس، كۇي ەكەن-اۋ. مەن مۇنى بۇرىنىراق قالاي اڭعارماعانمىن. كۇيگە كەلگەندە تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل نەگە ءۇنسىز قالىپ، ويعا شومادى دەسەم، ادامنىڭ ساناسى قيالعا سامعاپ، ادەمى سارىننىڭ اسەرى ءومىردىڭ شىنايى ورنەكتەرىن كوز الدىڭا اكەلەدى ەكەن-اۋ. وي، توبا».سۇگىر اقساقال كۇيدى ءبىتىرىپ، بەتىنىڭ تەرىن ورامالىمەن ءسۇرتىپ وتىرعانى سول ەدى:
- كۇيدىڭ اتىن «تەلقوڭىر» دەدىڭىز بە؟ — دەپ سۇراق قويعانى ءبىرىنىڭ. جۇرت تىم-تىرىس.تاكەن الدەنەنى تۇرتىنەكتەپ قويىپ، داپتەرىنە جازىپ وتىر، جازىپ وتىر.
- ءيا، «تەلقوڭىر» دەپ، كۇيشى اقساقال جاۋابىن قىسقا قايىردى. الدەن سوڭ بارىپ:
- ادەمى ەكەن، — دەدى مۇحتار اعا.جۇرت لەزدە دابىر-ءدۇبىر قوزعالىپ، جازۋشىنىڭ كۇيشىگە ءسۇيسىنىپ وتىرعانىن سەزىنىپ، وزدەرىنشە ماقتانىپ، توبەلەرى كوككە جەتكەندەي، ءسىرا.سۇگىر اقساقال وسى جايدان ىڭعايسىزداندى ما، دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن قايتا-قايتا بۇراپ، قوزعالاقتاپ وتىردى دا: «مەنىڭ مىنا ءبىر كۇيىمە قۇلاق تۇرىڭىزدەر» دەدى دە، كۇيدى باستاي بەردى.
- كۇيدىڭ اتىن…
- كۇيدىڭ اتىن اتاپ-اتاپ تارتىڭىز، — دەپ قالىستى ءبىر-ەكەۋى.سۇگىر ءۇنسىز كۇيدى جورعالاتىپ جالعاستىرا بەردى. جۋرناليست ءتاكەن دەگەن جىگىت جازۋشىعا بۇرىلىپ، موينىن سوزىڭقىراپ «ىڭعايتوك» دەدى باسەڭدەۋ ۇنمەن. كۇيشى اقساقال تاكەنگە قاراپ باسىن ءبىر يزەپ قويدى. ونىسى «كۇيدىڭ اتىن دۇرىس تاپتىڭ» دەگەندەگىسى بولسا كەرەك.
كۇي توگىلىپ وتىر، توگىلىپ وتىر. كۇيشىنىڭ سول قولىنداعى كويلەك جەڭىنىڭ تۇيمەسى دومبىرانىڭ بەت قاقپاعىنا قايتا-قايتا ءتيىپ، ادەمى ىرعاققا ءسان بەرگەندەي ەدى. سۇگىر اقساقال كوپتەن بەرى مۇنداي شەشىلىپ، جۇرتتىڭ الدىندا اعىل-تەگىل كۇي تارتپاعالى قاي زامان؟! ناعىز تىڭداۋشىلارىن تاپقانىنا قۋانىپ وتىر ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ەرەكشە شابىتتانىپ كەتتى.
- اۋ، مىنا سارىن ماعان تانىس قوي. قايدان، قاشان ەستىپ ەدىم؟ — دەپ، مۇحتار اعا قاباعىن ءتۇيىڭكىرەپ، ءشۇيىلىپ وتىر.
اساۋ جورعا بەرىسى ءتورت اياقتىڭ تارسىلىن شۇبىرتىپ وتىر، شۇبىرتىپ وتىر. اساۋ جورعا ەندى ءبىردە باسىن وڭدى-سولدى شۇلعىپ وتىر، شۇلعىپ وتىر. اۋىزدىق پەن جۇگەننىڭ كۇمىس سىلدىرى قۇلاققا انىق ەستىلگەندەي بولادى.تاڭدى-تاڭعا اسىرىپ ۇزاق داستانداردان جىر توگىپ وتىرعانداي سەزىنەسىڭ كەيدە ءوزىڭدى.
- اپىراۋ، مىناۋ جىراۋلاردىڭ سارىنى ەمەس پە؟ ە-ە، باسە مىنا شالدىڭ قۋىن-اي! باسە-باسە، قۇلاعىما تانىس، — دەپ مۇحتار اعا كۇيدىڭ سارىنىن ەندى تانىعانداي. كوپتەن ساعىنىسىپ كورىسپەگەن باۋىرىمەن قۇشاقتاسىپ كەزدەسكەندەي سەزىمدە وتىر.سۇگىر اقساقال كۇيدى بايىپپەن باياۋلاتىپ اياقتادى.
- وۋ، اقساقال مىناۋىڭىز كۇي ەمەس، ءان عوي. بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان جىراۋلاردىڭ سارىنى ەمەس پە؟ — دەگەنى مۇحتار اعانىڭ. سۇگىر اقساقال ەزۋىن تارتىپ كۇلدى. ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ وتىرىپ:
- كۇيشىلەر مەن جىرشىلاردىڭ سارىنى ءبىزدىڭ قاراتاۋ ءوڭىرىندە اۋىس-ءتۇيىس ارالاسىپ كەلىپ وتىراتىنى بار. مۇنى ءسىز جاقسى اڭعارىپ وتىرسىز، — دەدى كۇيشى.
- ە-ە، گاپ قايدا جاتىر. باسە. بۇل وڭىردە جىراۋلار مەن كۇيشىلەر كوپ بولعان-اۋ، ءسىرا، — دەپ قالدى جازۋشى. باسقالارى ءۇنسىز.
سۇگىر وسى وتىرىستا نەشە كۇي تارتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ونى ساناعان ەشكىم جوق. تەك جۋرناليست تاكەن عانا بولماسا، مانادان باسىن كوتەرمەي تۇرتىنەكتەپ وتىرعان.ءار كۇيدىڭ اتىن، مازمۇنىن ءتاپتىشتەپ ايتىپ الادى دا، كىشىرەك كەلگەن قىزىل قالاقشا دومبىراسىن سويلەتەدى كەلىپ، ءسويلەتەدى. سۇگىردىڭ قاراپايىم عانا قام كەسەكتەن سوعىلعان ءۇيى، كۇي كۇمبەزىنە اينالدى دا كەتتى.
ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، اۋىلدىڭ قاراپايىم شالىنا كەلىپ، ادەيى سالەم بەرىپ، تارتقان كۇيلەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ ايتقانى:
- اقساقال-اۋ، ءتىرى تاتتىمبەتتىڭ ءوزى ەكەنسىز عوي، — دەگەن مۇحتار اعانىڭ ءبىراۋىز ءسوزى بولدى. سۇگىر كۇيشىنىڭ تارتقان كۇيلەرى — سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى عوي، سەن وسىنى بايقادىڭ با؟، — دەدى مۇحتار ءتاكەنگە سىرتقا شىققان سوڭ.
- ءيا، «اققۋى» قانداي شىركىن. «كەرتولعاۋى» نەتكەن سۇلۋ ەدى؟! — دەپ، جۋرناليست تاكەن دە مانادان ادەمى سەزىمدە تۇر ەدى.
- «بوزىنگەنى» نەتكەن تاماشا؟! مەن ءبىر سول كەزدە جەلماياعا ءمىنىپ الىپ، بۇكىل دۇنيەنى كەزىپ ءجۇرگەندەي سەزىندىم ءوزىمدى..، — دەپ ەزۋىن تارتتى جازۋشى. «ادەمىلىكتى، سۇلۋلىقتى ادام نەگىزى، سوزبەن ەمەس، ءۇنسىز جۇرەگىمەن سەزىنەدى ەكەن-اۋ» دەگەن وي جاس قالامگەردى شىرماۋىنا الىپ، تولعاندىرىپ تۇرعان-دى.
الگىندە عانا سۇگىر اقساقالدىڭ كۇي تارتىپ وتىرعان بولمىسىنان، ونىڭ ءسۇپ-ءسۇيىر ساۋساعى ءتاپ-ءتاتتى كۇيلەردىڭ تامشىلارىن ساۋىپ وتىرعانىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، مۇحتار اعا دا، تاكەن دە بىرازعا دەيىن ءوز ويلارىمەن بولىپ، ءبىر-بىرىنە ءۇن قاتىسپادى.
مۇحتار اعانىڭ كوڭىلىندە سۇلۋلىق دەگەنىڭ، ياپىر-اي قاراپايىم عانا تۇرمىستىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، كۇيشىنىڭ ساۋساعىندا، ءانشىنىڭ ادەمى داۋىسىندا جاسىرىنىپ جۇرە بەرەتىنىن كوزبەن كورىپ، قۇلاعىمەن تىڭداعانىنا ريزا.
- مىنا سوزاقتىڭ ءتۇنى قانداي ادەمى تۇنىق. اسپانى ءمولدىر كوك، جۇلدىزدارى جارقىراپ، ەرەكشە كورىنەدى ەكەن، — دەپ قالدى مۇحتار اعا. تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ وڭاشالاۋ تۇرعان تاكەن اسپانعا باسىن كوتەرىپ ءبىر قارادى دا، زاڭعار جازۋشىنىڭ اڭعارىمپازدىعىنا، ونىڭ ادەمى سەزىمدە تۇرعانىنا ريزا بولدى. تاكەننىڭ كوڭىلىندە: «ءبىزدىڭ اۋىل، ءبىزدىڭ سوزاق وسىنداي» دەگەندەي ماقتانىش سەزىمى بويىن بيلەي بەرگەندى.
- ال قۇرمەتتى قوناقتارىم، كەتتىك ءبىزدىڭ ۇيگە، — دەدى كەڭشار ديرەكتورى بالتاباي ءابدىرامانوۆ.
ءبارى جەڭىل كولىكتەرىنە وتىرىپ، جارىسا شىققان جۇمساق موتور داۋىسى قوناقتاردى دا شىعارىپ سالىپ تۇرعان. سۇگىر كۇيشىنى دە «ساۋ بولىڭىزدار، راقمەت» دەگىزىپ قالا بەردى. قاس-قاعىم ساتتە ءوتتى دە كەتتى الگى قىزىقتىڭ ءبارى. ءتۇس كورگەندەي بولىپ كۇيشى سۇگىر تۇر. ونىڭ كوڭىلىنە، «اۋىرىپ ءجۇرگەن سياقتى ەدىم، ءابۇيىر بولعاندا قولىمنىڭ ءبىر سۇرىنبەي ءجۇرىپ بەرگەنىن كورمەيمىسىڭ» دەگەن وي كەلدى.
بۇل وقيعا 1960 جىلدىڭ ادەمى جازىندا بولعان جاي-تىن. كەلەسى جىلدىڭ، 1961 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ اياعىندا سۇگىر كۇيشى قايتىس بولدى. ال ءدال وسى جىلدىڭ ءشىلدەسىندە جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءماسكەۋ قالاسىنداعى ەمحانادا جاتىپ دۇنيەدەن ءوتتى. مۇحتار اۋەزوۆ پەن كۇيشى سۇگىر اليەۆتىڭ تاعدىرلارى وسىلاي ما ەدى، ونى كىم بىلگەن؟ ايتەۋىر حالىققا اتتارى اڭىز بولىپ تاراعان ونەر ولكەسىنىڭ ەكى الىبى وسىلاي كەزدەسىپ، قوشتاسقانى انىق.
قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇساق ۇلىستاردان، رۋلاردان بىرىگىپ، ءۇلكەن ۇلت بولىپ قالىپتاسقان، تاريحتان، كونە شەجىرەلەردەن بەلگىلى. ەشقانداي سوزگە دەس بەرمەگەن، ىمىراعا كونبەگەن باتىرلار مەن ەل اراسىنداعى تەنتەكتەردى توقتاتقان ول كۇيدىڭ قۇدىرەتى.
«اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ اڭىزىندا، جوشى حان ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ ءبىر پالەگە ۇشىراعانىن سەزە تۇرىپ: «كىمدە-كىم بالام جايلى قارالى حابار جەتكىزسە، سونىڭ كومەيىنە قورعاسىن بالقىتىپ قۇيامىن» دەگەن ەمەس پە ەدى؟ سوندا امالى تاۋسىلعان ەل-جۇرت ءبىر كۇيشىگە بۇل ءىستى تاپسىرادى.
كۇيشى ونىڭ بالاسىنىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، كيەلى قۇلاننىڭ تەپكىسىنەن ولگەنىن ءبىراۋىز ءسوز ايتپاي-اق، بولعان وقيعانى كۇيدىڭ سازىمەن جەتكىزگەن.
بۇل ءداستۇردى قازاق ەرتە زاماننان-اق پايدالانعان. كۇيدى ءتۇسىنبەيتىن، كۇيگە نانبايتىن قازاق جوق.
حالقىمىزدىڭ ۇلكەن ەلگە، ۇلتقا اينالىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا كۇيدىڭ قوسقان ۇلەسى زور.
جاۋلىباي يماناليەۆ،
ونەر زەرتتەۋشى، جۋرناليست
