الەۋمەتتىك جەلىدە سوڭعى كەزدە "حيت" بولعان تاقىرىپ، مەككە مەن مادينەگە ءجۇز رەت بارىپ، سونىڭ قۇرمەتىنە "اللاعا شۇكىر" جانە "شۇكىر" دەپ توي جاساعان امانگەلدى قاجى ەرەنعايىپۇلى ابدىحالىق بولدى. ءبىز وسى ماسەلەنى كەڭىنەن تارقاتۋ ماقساتىندا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رنD دوكتورى امانگەلدى قاجىنى ىزدەپ بارىپ، ءوز اۋزىنان ەستىپ قايتتىق.
-ءسىز مەككە مەن مادينەگە 100 رەت بارعانىڭىزدى قالاي ەسەپتەدىڭىز؟
-ەگەر بىرەۋ سۇراسا قانشا رەت باردىڭ دەپ بىلمەيمىن، مولشەرمەن 50 رەت باردىم، 60 رەت باردىم دەپ ايتا بەرەتىن ەدىم. 1999 جىلى جانۇيالى بولدىم. كۆارتيرانت بولىپ جۇردىك. 2001 جىلى ەكى بولمەلى ۇيگە قولىمىز جەتتى. سول 2001 جىلى نۇريسلام دەگەن ۇلىم دۇنيەگە كەلدى. ەكى-ءۇش ايدان كەيىن ءۇيىمىز بار، كۆارتيرانت ەمەسپىز، كومپيۋتەرگە قولىمىز جەتتى. سول كومپيۋتەرگە ءبىر فايلدى نۇريسلام دەپ اشىپ، بارعان ساپارلارىمدى جازا باستادىم. بالامنىڭ اتىنان سول فايلعا "پاپا قاجىلىققا كەتتى، پاپا مىنا كۇنى ورالدى" دەپ جازىپ وتىردىم. سودان ءبىر كۇنى وي كەلدى، مەن نەگە نەشىنشى رەت بارا جاتقانىمدى جازىپ وتىرمايمىن دەگەن. "پاپا توعىزىنشى رەت كەتتى، پاپا ونىنشى رەت كەلدى " دەپ جازىپ وتىردىم. سول جازۋدى مەن ءالى كۇنگە جازىپ كەلە جاتىرمىن. سول جازۋ ارقىلى نەشە ساپار قىلعانىمدى ءبىلدىم.
-ال توي جاساۋ تۋرالى شەشىم قايدان شىقتى؟
-98-ءشى ساپار قىلعاندا قادىر ءتۇنىن قارسى الدىق. سول كەزدە ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شەيح سانسىزباي قۇربانۇلى ەگيپەتتە بىرگە وقىعانبىز، سول كەزدە بىرگە ءتاۋاپ قىلىپ ءجۇرمىز، مەن سۇرادىم "شەيح سانسىزباي سەن ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىسىڭ عوي، مىناۋ مەنىڭ 98 ساپارىم. ۇلكەن قاجىلىقتىڭ الدىندا ءبىر كەلىپ-كەتۋىم مۇمكىن. ول 99 ساپارىم بولادى. ودان كەيىن ۇلكەن قاجىلىققا كەلەمىن. ول، 100-ءشى ساپارىم بولادى. 100 ساپار جاساعاننان كەيىن اللاعا شۇكىر دەپ اتاپ وتكىم كەلەدى. وسىنى قىلايىن با؟ قىلمايىن با؟ ماعان ءپاتۋا بەرىڭىزدەر" دەدىم.
شەيح سانسىزباي ماعان ايتتى "يمام اعزامنىڭ ءومىرىن وقىعانسىڭ با؟
-ءيا، وقىعانمىن"
-وندا نەشە رەت قاجىلىققا بارعان دەپ جازىلعان؟
يمام اعزام يراكتا تۇردى عوي باعداتتا. "وندا 40 رەت قاجىلىققا بارعان دەپ جازىلعان" دەپ جاۋاپ بەردىم.
-وندا ءوزىڭ ويلاشى يمام اعزام ەگەر بىرەۋگە 40 رەت باردىم دەپ ايتپاسا، جۇرت ونى قايدان بىلەدى؟" دەدى. مەن ويلانىپ قالدىم. سودان كەيىن 3 تامىز كۇنى ۇلكەن قاجىلىققا ۇشتىق. ارافاتتا تۇرعان كەزدە اللادان سۇرادىم، "يا راببىم اللا 100 رەت مەنى شاقىردىڭ. ەگەر مەنىڭ قاجىلىقتارىمدى قابىل ەتكەن بولساڭ ماعان ءبىر بەلگى بەرشى" دەدىم. سوندا 47 گرادۋس ىستىق. بەسىن نامازدان كەيىن اسپاندى بۇلت تورلادى دا، جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيدى. سوندا مەنىڭ 22-ءشى مارتە ارافاتتا تۇرۋىم ەكەن. سوندا مەن 22 رەت ارافاتقا بارىپ تۇرىپ ءبىرىنشى رەت ارافاتتا جاڭبىر جاۋعانىن كوردىم. مينادا جاۋعانىن كوردىم، قاعبادا جاۋعانىن كوردىم. ارافاتتا جاۋعانىن سوندا كوردىم. اللا مەنىڭ تىلەگىمدى قابىل ەتتى دەگەن ماعان سوندا وي كەلدى. مەنى اللا 100 رەت شاقىردى. مەن نەگە اللاعا شۇكىر دەگەن شۇكىرشىلىك قۋانىشىمدى اتاپ وتپەسكە دەگەن وي كەلدى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن شەيحتارمەن اقىلداسىپ، ولاردىڭ دا ۋاقىتىنا قاراپ 2-ءشى قاراشادا اتاپ وتەيىن دەپ شەشتىك. 21-ءشى قازان كۇنى مەن 5 ۇلدان كەيىن قىزدى بولدىم. سول سەبەپتى تويىم "اللاعا شۇكىر" جانە "شۇكىر" دەپ اتادىق. ەلدىڭ ءبارى 100 رەت قاجىلىققا بارىپتى دەپ جاتىر عوي، مەككە-مادينەگە 100 ساپار دەپ اتادىق. سوندا مەنىڭ جاساعان 100 ساپارىمنىڭ 22 ۇلكەن قاجىلىق، 78 ۋمرا، ياعني كىشى قاجىلىق.
كەيبىرەۋى ايتىپ جاتىر، ەرتەڭ بىرەۋى شىعۋى مۇمكىن 50 جىل ناماز وقىعانىن تويلايمىن، 40 جىل ورازا ۇستاعانىن تويلايمىن دەپ. ونىمەن بۇنى سالىستىرۋعا بولمايدى. ورازا، نامازدى كەز-كەلگەن ادام ۇستاۋى مۇمكىن. ال، قاجىلىققا كەز-كەلگەن ادام بارا المايدى. قاجىلىققا تەك اللا شاقىرعان ادام بارادى.
-ءسىز "نۇر-قازاقستان" قاجىلىق كومپانياسىنىڭ باسشىسىسىز. كومپانيا قاي جىلى قۇرىلدى؟
-2007 جىلى قۇرىلدى. مەن ءوزىم 1998 جىلى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەننەن باستاپ وسى قاجىلىقپەن اينالىستىق. 1998 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ شاقىرۋىمەن 220 ادام تەگىن قاجىلىققا بارىپ كەلدىك. سولاردىڭ جولىن ۇيىمداستىرىپ، اپارىپ الىپ كەلدىك. 1999 250 ادامدى تاعى دا شاقىردى. 2001 جىلى "سپۋتنيك" تۋريستىك كومپانياسىنىڭ قاجىلىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. ول كەزدە باسقا كومپانيا جوق. بەس جىل بويى بۇكىل قازاقستاننىڭ قاجىلارىنا ءبىز قىزمەت ەتتىك. تاجىريبە جيناپ، 2007 جىلى ءوز كومپانيامدى اشتىم.
-وسى 12 جىلدىڭ ىشىندە قانشا ادام اپاردىڭىز؟
-مەن 1996 جىلى ءبىرىنشى رەت اپاردىم عوي. سودان باستاپ ەسەپتەيمىن. وسى كۇنگە دەيىن 16 مىڭعا جۋىق ادامدى قاجىلىققا اپاردىم.
- ايىنا قانشا ادام اپاراسىز؟
-ورتا ەسەپپەن 40-50 ادام
-قاجىلىقتىڭ باعاسى قانشا؟
-كىشى قاجىلىق 1000 دوللاردان باستالادى. ال، ۇلكەن قاجىلىق بيىل 4800-5000 دوللارعا شىقتى.
-قازاقستانعا قاجىلىقپەن قامتاماسىز ەتەتىن رەسمي نەشە كومپانيا بار؟
-ءدىني باسقارما بەكىتكەن وسىنداي 18 كومپانيا جۇمىس ىستەيدى.
-ءسىز قاجىلىققا اپارىپ جۇرگەندە 10 رەت، 20 رەت بارىپ جۇرگەن قاجىلار بار ما؟
-مەن ادام اپارعاندا قاراپ جۇرەمىن عوي، سوندا بايقاعانىم كوبىسى بۇرىننان بارىپ جۇرگەندەر. 100 ادام اپارساق سونىڭ جەتپىسى بۇرىننان بارىپ ءجۇر.
-قايتا-قايتا قاجىلىققا بارماي-اق، سول ءبىر ۇلكەن قاجىلىققا، ءبىر كىشى قاجىلىققا بارىپ كەلىپ، قالعان قارجىعا اۋىلىنا مەكتەپ، بالاباقشا سالىپ بەرسە. جولىن جوندەپ، سۋ تارتىپ بەرسە ساۋاپتى ءىس بولماس پا ەدى؟
-نەگىزى قاجىلىققا كىم بارادى؟ اقشاسى بار ادامدار. اللا كىمگە قاجىلىقتى پارىز قىلدى؟ اقشاسى بار ادامعا. اقشاسى جوق ادامعا قاجىلىق پارىز ەمەس. كەزىندە اللا تاعالا يبراحيم مەن بالاسى يسمايلگە قاعبانى سالىپ بولعاندا، "ەندى ادامداردى قاعباعا شاقىر. قاجىلىققا كەلسىن" دەدى. سوندا يبراحيم پايعامبار "يا راببىم اللا مىنا مەككە حالقىن شاقىر دەسەڭ داۋىسىم جەتەدى. بىراق، بۇكىل الەمگە مەنىڭ داۋسىم جەتپەيدى عوي" دەدى. سوندا اللا تاعالا "ەي، يبراحيم، شاقىرتۋ سەنەن. ەستىرتۋ مەنەن" دەدى. ءسويتىپ يبراحيمنىڭ شاقىرعان داۋىسىن اللا تاعالا بۇكىل جەر بەتىنە ەستىرتىپتى. بىراق، كەيبىر ادامدار نەگە قايتا-قايتا بارا بەرەدى دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. مىسالى، ءسىز ءبىر رەت بارىپ كەلدىڭىز. موينىڭىزدان پارىز ءتۇستى. ارادا ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن اللا جۇرەگىڭىزگە سالۋى مۇمكىن. سەنى ءوسىرىپ تاربيەلەگەن اكە-شەشەڭ، اتا-اجەڭنىڭ اتىنان نەگە بارمايسىڭ دەپ. بۇنى ءبادال قاجىلىق دەيدى. وعان شاريعات رۇقسات بەرەدى. مەن بىلەتىن قاجىلار بار، اۋىلىنا سۋ تارتىپ، سۆەت تارتىپ، جول سالىپ بەرىپ جاتقان. مەشىت، مەدرەسە سالىپ بەرگەن قاجىلار بار.
-تويىڭىز الەمجەلىدە وسىنشا شۋ بولادى دەپ ويلاعان جوقسىز با؟
-ولاي بولادى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرگەن جوق. مەن اقشاسى اسىپ-تاسىعان ادام ەمەسپىن. مەنىڭ بار بايلىعىم وسى 16 مىڭ قاجىم. ءبىز بۇل تويدى وتكىزگەندەگى ماقساتىمىز نە؟ ءبىز اللاعا شۇكىر قىلىپ، وسى تويدى جاسادىق. شەت ەلدەردەن قوناقتار شاقىردىق. مىسالى، قاسيەتتى مەككەدەن پايعامبارىمىزدىڭ 44-ءشى ۇرپاعى شەيح تۋركي ءاش-ءشاريف كەلدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.ۋ.)-نىڭ تىكەلەي ۇرپاعى حاساننان تارايتىن ساۋد ارابياسىنداعى رەسمي ۇرپاعى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.ۋ.)-نىڭ قۇدىس قالاسىنداعى پالەستينا ولكەسىندەگى رەسمي ۇرپاعى شەيح ءمازين ءاش-ءشاريف كەلدى. دوكتور اتو ءاس سيباتي كەلدى. ونداي كىسىلەر مەنىڭ تويىما نە ءۇشىن كەلدى؟ مەنىڭ 100 پايعامباردىڭ باسىنا زيارات ەتكەنىمە تاڭقالىپ كەلدى. ءبىز ولارعا ناعىز قازاقتىڭ تويىن كورسەتىك. تازى، بۇركىت، سۇڭقالارىمىزدى كورسەتتىك. تويدا ءداستۇرلى جانە رۋحاني اندەر ورىندالدى. وسى توي ارقىلى قازاقتىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىمىزدى كورسەتتىك. ءالى كۇنگە تامسانىپ، ريزاشىلىقتارىن بىلدىرۋدە. ءتورت جۇزگە جۋىق قوناق شاقىردىم. 80 پايىز قوناقتارىم قاجىلارىم، 15-20 پايىز تۋىستارىم بولدى.
-تۇركىستانعا بارىپ زيارات ەتۋ ارقىلى كىشى قاجىلىق وتەۋگە بولادى دەپ ءجۇر عوي؟
-ول ءسوز سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە بولدى. نەگە ول ءسوز ايتىلدى؟ ءسىز تۇركىستانعا 1 رەت ەمەس، 100 رەت، 1000 رەت بارساڭىزدا شاريعات بويىنشا كىشى قاجىلىقتى وتەي المايسىز. ول زيارات ورىنى. مەككە، قاعبا ول قاجىلىق قابىلداناتىن ورىن. قاجىلىق ورىندالاتىن ءبىر-اق ورىن ول ءال-حارام مەشىتى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز سوۆەت ۇكىمەتىندە دىنگە قىسىم ۋاقىتىندا ءدىندى ۇمىتپاسىن، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ باسىن زيارات ەتۋ ارقىلى ءدىندى ۇمىتپاسىن، تۇركىستاندى ۇمىتپاسىن دەپ ايتتى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، كەز-كەلگەن نامازحان ادام بىلەدى، تۇركىستان ول قاجىلىق ورىنى ەمەس ەكەنىن. كەزىندە قاجىلىققا اتتاناتىن بابالارىمىز تۇركىستانعا جينالادى ەكەن. سول جەردەن باتا الىپ، مەككەگە اتتانادى ەكەن. قازىر تۇركىستان رۋحاني قالامىز عوي. ەرتەڭ اەروپورت اشىلىپ، حالىقارالىق رەيس اشىلسا ءبىز دە قاجىلىققا تۇركىستاننان بابالارىمىز سەكىلدى باتا الىپ اتتانساق دەگەن ويىم بار. ايتپەسە، پايعامبارىمىز دا قابىردى زيارات ەتىڭدەر، احيرەتتى ەسكە الۋ ءۇشىن دەيدى. شاريعات تا زيارات ەتۋدى تەرىس دەمەيدى.
-ءسىز ارابتاردىڭ مەنتاليتەتىن جاقسى بىلەسىز. حيدجاپ ارابتىڭ ۇلتتىق كيىمى مە؟ الدە، ءدىني كيىم بە؟
- حيدجاب ارابتا يسلام كەلگەنگە شەيىن بولعان. ارابيا وتە ىستىق، قۇمدى ءوڭىر. ايەلدەر بەتتەرىن كۇن قاقتاپ، قاپ-قارا بولىپ كەتپەس ءۇشىن بەتتەرىن جاۋىپ جۇرگەن. شاريعات اۋرەت جەرىڭدى جاپ دەگەنمەن، تۇمشالانىپ الما دەگەن. سونى كەيبىر باۋىرلارىمىز دۇرىس تۇسىنبەي ارابتىڭ كيىمى، يسلامنىڭ كيىمى دەپ،ايەلدەرىن تۇمشالاپ تاستاعان. قاپ-قارا قىلىپ وراپ قويعان. مەكتەپ وقيتىن وقۋشىلارىنا دەيىن حيدجاپ كيگىزىپ قويعان.
-نەشە ايەلىڭىز بار؟
-ءبىر ايەلىم بار. سودان 5 ۇل، 1 قىز ءسۇيىپ وتىرمىن. سۇراعىڭنىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ەكى-ءۇش ايەل الۋ ءۇشىن مەملەكەت شاريعات زاڭىمەن ءجۇرۋ كەرەك. ال، ءبىز زايىرلى قوعامبىز. قوعام تۇسىنبەيدى. كەي قاجىلارىم كەلىپ سۇرايدى، "تاعى ايەل الساق قالاي بولادى؟" دەپ. ەكى-ءۇش ايەلدى 30-40 جاسىڭدا ال. ەرتەرەك. ەلۋگە كەلگەنىڭدە ايەل الىپ ەمەس، نەمەرە باعىپ وتىراتىن ۋاقىتىڭ.
-تۋعان جەرىڭىز؟
-تورعاي وبلىسى، امانگەلدى اۋدانى.
-قاجىلىققا ادام اپارام، قاجى بولامىن دەگەن وي بالا كەزىڭىزدە بولدى ما؟
-بالا كەزىمدە اكەم ەرەنعايىپ تورعاي وبلىسى، امانگەلدى اۋدانىندا "تىڭ شۇعىلاسى" گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. جۋرناليست اكەم 3-4 وقيتىن كەزىمدە ايتاتىن "مەن سەنى بۇحارادا ءدىني وقۋ وقىتامىن" دەپ. مەن قۋاناتىنمىن. 8-9 وقىعانىمدا توتە جازۋدى ۇيرەتتى. ءوزىمدى اراب ءتىلىنىڭ مامانىنداي سەزىنەتىنمىن. 10 بىتىرگەن كەزدە اكەمە ايتتىم، "بۇحاراعا بارمايمىن" دەپ. ءدىني وقۋ دەگەننەن كەيىن شوشيمىز عوي. سوسىن مەنى قازگۋگە شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە الىپ كەلدى. بىراق، تۇسە المادىم. اكەم كەلەسى جىلى الىپ كەلەمىن دەدى. كەلەسى جىلى اسكەرگە شاقىرتۋ كەلدى. اكەم اسكەردەن دە الىپ قالماقشى بولدى. مەن كونبەي اسكەرگە كەتتىم. اسكەردەن كەلگەن سوڭ اكەم ايتتى، "مىنا مەركىدە ءدىني مەدرەسە اشىلىپتى. سوعان جامبىلعا بارساڭ قالاي بولادى" دەدى. مەن ويلانايىن دەدىم. ءالى ەسىمدە، ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە ماعان قانات ءبىتىپ، ءبىر ۇلكەن مۇنارانى اينالىپ ۇشىپ ءجۇرمىن. مۇنارانىڭ ورتاسىندا بەس ساۋساقتىڭ ءىزى تۇر. كىم سول بەس ساۋساققا ساۋساعىن تيگىزەدى، سول قاجى بولادى ەكەن. مەن اينالىپ ءجۇرىپ-ءجۇرىپ ءبىر ۋاقىتتا قولىمدى تيگىزدىم مۇناراعا. تۋرا كينوداعىداي جۇرەگىمە نۇر كىرىپ جاتىر. مەن قاجى بولدىم دەپ ايقايلاپ جاتىپ ، ويانىپ كەتتىم. تاڭ اتىپ قالعان كەز. اكەم جۇمىسقا بارۋعا گالستۋگىن بايلاپ جاتىر ەكەن، داۋسىمدى ەستىپ بولمەمە كىرىپ كەلدى. "بالام نە بولدى؟ قايداعى قاجىلىق؟" دەدى. مەن قاجى بولدىم تۇسىمدە دەدىم. "بالام مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭداشى. مەركىگە مەدرەسەگە بار دەدى. سول ءتۇستىڭ اسەرىنەن "كوكە وقىسام وقيىن" دەدىم. ءبىر اپتادان كەيىن مەركىگە ۇشتىق، مەن مەدرەسەگە ءتۇستىم. ءبىر ايدىڭ ىشىندە ناماز وقىپ ۇيرەندىم. سوسىن وزبەكستانعا وقۋعا ءتۇسىپ، اراب گرامماتيكاسىن ۇيرەندىم. 1994 جىلى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا قابىلداندىم. 1996 جىلى ءبىرىنشى رەت قاجىلىققا بارا جاتىرمىن. كەمە تۇندە جيددا قالاسىنداعى پورتقا جاقىنداپ قالدى. ءبىر قاراسام مۇنارا تۇر. مۇنارانىڭ باسىنداعى ماياك اينالىپ تۇر. كەمە مۇناراعا جاقىنداعاندا مەن انا جەردە بۇرىن بولعان سياقتىمىن. بىلەمىن مىنا جەردى. قاسىمداعى ادامعا مەن مىنا جەرگە كەلگەنمىن دەيمىن. ول ادام مەنى قۋانعاننان ەسى اۋىسىپ تۇر دەپ ويلاپ تۇر دا. ەسىمە جاس كەزىمدە كورگەن ءتۇسىم ءتۇستى.
-اتا-باباڭىزدا مولدالىق قۇرعاندار بار ما؟
-مەنىڭ رۋىم سەيىتقوجا. اكەم ايتىپ وتىراتىن "سەندەر ءدىني وقۋ وقۋلارىڭ كەرەك. ءبىز زاماننىڭ كەسىرىنەن وقي المادىق" دەپ. ءبىز قىپشاقتاردىڭ ىشىندەگى قوجامىز. شامامەن 1750 جىلدارى ءبىزدىڭ قۇلجان دەگەن بابامىزدى قىپشاقتار، شاشانباي بولىس بۇحارا جاعىنان الدىرعان ەكەن. ءدىن ۇيرەتۋ ءۇشىن.
اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان وڭعار قابدەن،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
