ءسابيىن انمەن الديلەپ، جىرمەن جۇباتىپ، ولەڭمەن وسىرگەن قازاق ءۇشىن اسىل ءسوزدىڭ اتاسى – ايتىس ونەرى باعا جەتپەس قازىنا ەكەنىنە ەشكىم داۋ ايتا الماس. ۇتقىر وي، ادەمى ءازىل، ماڭعاز ماقاممەن قانىمىزعا ءسىڭىپ، جۇرەگىمىزدە تۇنىپ تۇرعان ايتىس ونەرى تۋرالى بۇگىندەرى اڭگىمە ءارتۇرلى. سولاردىڭ كوبىسى ايتىس اقىندارىنىڭ ىزدەنىسى از، ايتىستىڭ دەنى ارزان قالجىڭ مەن كۇلكىگە، ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتۋعا قۇرىلادى دەگەنگە سايادى. وسى ورايدا جەتىسۋ جەرىنىڭ تانىمال اقىنى ايتاقىن بۇلعاقوۆتىڭ ۇلى، تاۋەلسىزدىگىمىزبەن تۇيدەي قۇرداس جاس ايتىسكەر اقىن جانداربەك بۇلعاقوۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- جانداربەك، بۇگىنگى ايتىستا كەلەلى ماسەلەلەر قوزعالمايدى، ونەردىڭ قادىرى كەمىپ بارادى دەيتىن كورەرمەندەر بار. ولارعا نە ايتاسىڭ؟
- ايتىستىڭ قادىرىنىڭ قاشۋىنا وسىنداي الىپ-قاشپا سوزدەر دە اسەر ەتەدى. ءار نارسەنىڭ كەم-كەتىك تۇستارى بولادى. بىراق، ايتىستىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن سالىستىرساڭىز، ونىڭ دامىعانىن كورەسىز.
باستاپقىدا قاعازعا قاراپ وتىرىپ ايتىسقان كەزدەر دە بولدى عوي. ال، قازىرگى ايتىستا كەلەلى ماسەلەلەر قوزعالماي ءجۇر دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. اۋىزى دۋالى اقىندار ايتۋداي-اق ايتىپ ءجۇر. الايدا سول ايتىستار تەلەارنالاردان حالىققا ۇسىنىلعاندا قىسقارتىلىپ، ەڭ كەرەك جەرلەرى الىپ تاستالىپ بەرىلەدى. سوندىقتان حالىق ايتىستا تۇك ايتىلماعان دەپ ويلايدى.
ال، نەگىزىندە ايتىس – اقىننىڭ بار شىندىقتى جايىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن، مۇڭ-مۇقتاجىن ايتاتىن ورىن عوي… ءبىزدىڭ نە ايتىپ جاتقانىمىزدى زالعا كەلگەن كورەرمەندەر بىلەدى.
- وتكەن جىلى الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان ايتىستا باس جۇلدەنى جەڭىپ الدىڭ. جەڭىسىڭ قۇتتى بولسىن. وسى ايتىستا ريناتقا «اكەممەن ايتىسقا ءجۇرسىن اعا شىعارماي ءجۇر. اكەمدى پاروديالاپ بەرشى، سول كىسىمەن ايتىسقانداي بولايىن» دەپ ەڭ. سەن ايتاقىن اعامەن ايتىساتىن بولساڭ، قاي تاقىرىپتا ءسوز سايىستىرار ەدىڭ؟
- ايتىستا ءسوزدىڭ رەتى سولاي كەلىپ قالدى. نەگىزىندە حالىقتىڭ الدىندا اكەممەن ايتىسۋ ويىمدا جوق. ال ايتىس بولا قالسا، ءازىل ايتىس بولادى دەپ ويلايمىن.
- ۇيدە ءسوز قاعىستىرىپ قالاتىن كەزدەر بولا ما؟
- «ەكى جاقسى ءبىر ۇيگە سىيعانمەن، ەكى باقسى ءبىر ۇيگە سىيمايدى» دەيدى عوي. ارينە، رەتى كەلگەندە ايتىسىپ قالامىز. بىراق ول اكە مەن بالا ارىسىنداعى سىيلاستىقتىڭ شەڭبەرىنەن اسپايدى.
- اتادان ۇل تۋسا يگى، اتا جولىن قۋسا يگى دەگەندى ۇستانىپ كەلگەن شىعارسىڭ ايتىسقا؟
- جوق مەنىڭ ايتىسقا كەلۋىمە اكەم كەرىسىنشە قارسى بولدى. بۇل ونەردىڭ قىر-سىرىن ول كىسى جاقسى بىلەدى. اكەمنىڭ ساحىنادا جۇرگەنىنە جيىرما جىلدان استى عوي… ول كىسى ماعان «بالام اقىندىق وتە اۋىر جول. قيىن بولادى» دەپ ەسكەرتكەن دە. قۇدايدىڭ بەرگەن دارىنى شىعار، مەن بۇل ونەرگە ەس بىلگەلى ىنتامەن قارادىم. ۇيقاس پەن ماعىنانى ۇيلەستىرۋدى ۇيرەندىم. ءسويتىپ 6-سىنىپ وقىپ جۇرگەندە اكەمنىڭ اقىلىمەن العاشقى ايتىسقا قاتىستىم. سودان مىنە، وسىندامىن…
- وقۋدا استاناداسىڭ، قازىر ايتىستاردا استانانىڭ اتىنان شىعىپ ءجۇرسىڭ بە؟ الدە…
- سۇراعىڭىزدى پايدالانىپ، ماعان وقۋ ءۇشىن ارنايى گرانت بولگەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ اعامىزعا العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. مەن قازىر 1 كۋرس ستۋدەنتىمىن. ستۋدەنت بولعالى مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى 3 ايتىسقا قاتىستىم، بارىندە الماتى وبلىسىنىڭ اتىنان شىقتىم…
- ايتىسقا قالاي دايىندالاسىڭ؟ الدىن الا جاتتاپ الىپ، ايتىسقان كەزدەرىڭ بولدى ما؟
- ايتىستا دايىندالۋ دەگەن تاريحتان بار دۇنيە. تاڭجارىق پەن كودەكتىڭ ايتىسىندا تاڭجارىق اقىن: «ويلانىپ جەڭەر اقىن سوزدەرىمەن، ىشىمنەن مەن دە ءتۇيىپ جاتتاپ ءجۇردىم» دەيدى. سونداي-اق، سوناۋ ارقادان سارانى ىزدەپ كەلگەن ءبىرجان سال جەتىسۋعا كەلگەنشە اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءجۇردى دەيمىسىز. قازىر ساراعا نە ايتامىن دەپ، ايتار ويىن جيناقتاپ كەلگەن عوي… ءوزىم دە ايتىسقا دايىندالعاندا حالىقتىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كەلەلى ماسەلەلەردى ۇنەمى ويلانىپ، ءتۇيىپ جۇرەمىن. رەتى كەلگەندە ونى پايدالانامىن دا. ال، حالىق الدىنا، ساحىناعا شىعىپ، شابىتقا بەرىلگەندە كوپتەگەن جىر شۋماقتارى وزىنەن-ءوزى توگىلىپ كەلە بەرەدى، كەلە بەرەدى… تولىق الدىن الا جاتتاپ الىپ ايتىسقان كەزىم بولعان ەمەس…
- وسىعان دەيىن قانشا ايتىسقا قاتىستىڭ جانە ەڭ ۇلكەن جۇلدەڭ نە؟
- 12 جاسىمنان باستاپ ايتىسقا قاتىسىپ كەلەم، قانشاۋ ەكەنىن ەسەپتەمەپپىن دە. ال ەڭ ۇلكەن جۇلدەم، دىنمۇحاممەد قوناەۆ اتامىزدى ەسكە الۋعا وراي وتكەن ايتىستا الدىم. قازىلاردىڭ شەشىمىمەن باس جۇلدەگە تىگىلگەن شەتەلدىك دجيپ اۆتوكولىگى امانجول التاەۆ اعامىزعا بەرىلگەن بولاتىن. الايدا امانجول اعا سول جۇلدەسىن ماعان تارتۋ ەتىپ، باتاسىن بەردى.
- «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىندا «الامان ايتىس»، «ايتىس قازاقستان چەمپيوناتى» دەگەن جوبالار بولدى. ءبىر بايقاعانىمىز سودان شىققان ايتىسكەر اقىنداردىڭ كوبى ءجۇرسىن اعامىزدىڭ ۇيىمداستىراتىن ايتىستارىنا قاتىسپايدى، نەمەسە كەرىسىنشە. سەن دە ماسەلەن سول جوبالارعا قاتىسقان جوقسىڭ. حالىق اۋزىندا وسىعان بايلانىستى ءارتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەر بار. «ءجۇرسىن اعا ءوز اقىندارىنا ول جوباعا قاتىسۋعا تيىم سالىپتى» دەيتىندەر بار. بۇل شىندىققا قانشالىقتى جاقىن، يا الىس؟
- ءيا، بۇل اڭگىمەگە قاتىستى حالىق اۋزىنداعى الىپ-قاشپا سوزدەردەن حابارىم بار. بىراق، الگى تەلەجوبا ىسكە قوسىلعاننان-اق، ءجۇرسىن اعا بار اقىندارىن جيناپ الىپ، «بۇل جوباعا قاتىسۋلارىڭا ەش قارسىلىعىم جوق» دەپ رۇقساتىن بەرگەن بولاتىن. بۇل جاڭاعىنداي سوزدەردىڭ جالعان ەكەنىن بىلدىرەدى…
- سەنى ول جوباعا شاقىردى ما؟
- يا، شاقىردى. بىراق ول جوبانىڭ ەرەجەلەرىنە كوڭىلىم تولمادى. ماسەلەن، وعان قاتىساتىن اقىن ويداعىداي ونەر كورسەتسە، 4 رەت ايتىسقا شىعادى ەكەن. سول تورتەۋىڭندە دە ول ءوزىن حالىققا تانىستىرۋ كەرەك. مەنىڭشە بۇل وعاشتاۋ دۇنيە. ءوزىن ءبىر رەت تانىستىرعان اقىن ءتورت رەت ءوزىن قالاي تانىستىرادى؟ سونداي-اق، سول جوباعا تانىمال اقىن بالعىمبەك يماشەۆ اعامىز شىقتى دەلىك. ول كىسىنى جۇرت بىلەدى، سوندا ول ءوزىن «مەن بالعىمبەك يماشەۆپىن» دەپ تانىستىرىپ وتىرۋى كەرەك پە؟ سونداي-اق، ول ايتىستا «قايىمداسۋ» دەيتىن كەزەڭى بار، ياعني ءبىر-بىرىمەن ۇيقاس جارىستىرۋ. قايىمداسۋدىڭ نەگىزگى ەرەجەسى بويىنشا، اقىندار 1 ۇيقاسپەن عانا ايتىسۋى كەرەك. سوندا كىمنىڭ ۇيقاسى تاۋسىلادى، سول جەڭىلگەن بولىپ شىعادى. ال تەلە-جوبادا باسقاشا، ءار شۋماق سايىن جاڭا ۇيقاستى الادى. ماعان تەلە-ايتىستىڭ وسى تۇستارى ۇنامادى، سوندىقتان مەن وعان قاتىسقىم كەلمەدى.
- ايتىستىڭ تولىق باعاسىن بەرمەسە دە تىگىلگەن جۇلدەنىڭ كىمگە باراتىنىن قازىلار القاسى شەشەدى عوي. سول قازىلار القاسىنىڭ بۇرا تارتقان كەزدەرىمەن بەتپە-بەت كەلگەن شاقتارىڭ بولدى ما؟
- يا، تالاي ايتىستاردا «ادىلدىك جەردە دە جوق، كوكتە دە جوق، سوندىقتان بۇل ايتىسقا وكپە دە جوق» دەپ ايتىپ ءجۇرمىن. ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت ونداي جاعدايدى باستان وتكەردىم. الايدا مەنى اكەم و باستا دايىنداعاندا ونداي جاعدايلاردا ءوزىڭدى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتكەن. ايتىستىڭ نەگىزگى باعاسىن حالىق بەرەدى. سوندىقتان سول حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، قوشەمەتىن السام ماعان سول دا جەتەدى…
- قازىلار القاسىنان كىمدەردى كورگىڭ كەلەدى؟
- ءسوز، ولەڭ تۇسىنەتىن ادامداردى. ولەڭنىڭ استارىن باعامداي الاتىن، ويدىڭ سالماعىن سارالاي الاتىن ازاماتتاردى…
- سوندا قازىرگى قازىلار ءسوز تۇسىنبەي مە؟
- جوق، تۇسىنبەيدى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. قازىلار بايگەنى ءوزىن مويىنداتقان اقىنعا بەرىپ جۇرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى عوي…
- ءوزىڭ ايتىسىپ كورگەن اقىنداردىڭ قايسىسىن جوعارى باعالار ەدىڭ؟
- مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان دەپ ايتا المايمىن، ولاي دەپ ايتۋعا ادامنىڭ وزىنە تاجىريبە كەرەك. ءبارى دە كوڭىلىمنەن شىعادى.
- ايتىستا قولدانىپ جۇرگەن 3-4 قانا ماقام بار. ولار نەگە از؟ الدە جارىققا شىقپاي جاتقاندارى بار ما؟
- ايتىستىڭ كەم تۇسىنىڭ ءبىرى وسى – ماقامداردا. اقىندار اراسىندا قولدانىپ جۇرگەن 4-5 ماقام بار. حالىقتىڭ قۇلاعى دا سول ماقامدارعا ۇيرەنىپ قالعان. سوندىقتان، اقىنداردىڭ كوبى جاڭا ماقامدى پايدالانۋعا ىنتىق ەمەس. ءتىپتى، جاڭا ماقاممەن شىقسام، حالىق تۇسىنبەي قالا ما دەپ ۇرەيلەنەدى. ارينە، بۇل كەمشىلىك. ءدال قازىر ءوزىم ءسۇيىنباي، قۇلمامبەت سەكىلدى بابالارىمنان قالعان جەتىسۋ جەرىنىڭ ماقامدارىمەن ايتىسىپ ءجۇرمىن. بىراق وزىمە ىڭعايلى جاڭا ماقامدى ۇنەمى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىم راس. سوندىقتان بولاشاقتاعى ايتىسقا جاڭا ماقاممەن شىعاتىن شىعارمىن دەگەن ويدامىن.
- جارق ەتىپ شىققان مۇحامەدجان تازابەكوۆ اعامىز بۇگىندەرى دىنگە بەت بۇرىپ، ايتىستان قول ءۇزىپ قالدى. قازىرگى ايتىس اقىندارىنىڭ كوبى نامازعا جىعىلىپ جاتىر. بۇل ولاردىڭ ايتىستان قول ءۇزىپ قالدى دەگەندى بىلدىرمەي مە؟
- جوق، ادامنىڭ دىنگە بەت بۇرۋى، نامازعا جىعىلۋى – پارىز.
ءدىن قاشاندا الدىڭعى ورىندا عوي. مەن دە جاقىندا نامازعا جىعىلدىم. سوندىقتان، دىنگە بەت بۇرعان اقىن ايتىستان قول ءۇزىپ قالادى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. اقىنعا دارىندى اللا ءدىندى ۋاعىزداسىن دەپ بەرگەن عوي…
الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان ايتىستا كوپتەگەن اقىندار ءدىن تۋرالى ادەمى اڭگىمە ايتتى. اقىننىڭ جۇرەگى تازا، جولى ءتۇزۋ بولسا، ونىڭ اۋزىنان ءتۇزۋ ءسوز شىعادى. سوندىقتان ءدىن مەن ايتىستى قاتار الىپ ءجۇرۋ – ەش قيىن ەمەس دەپ ايتقىم كەلەدى.
- وتباسىن قۇرۋ تۋرالى جوسپار بار ما؟
- ازىرگە جوق.
- بولاشاق جارىڭنىڭ بويىنان قانداي قاسيەتتەر كورگىڭ كەلەدى؟
- جۇرەگىندە يمان، ينابات بولسا دەيمىن…
- حالقىڭا ايتارىڭ بار ما؟
- اقىنعا قارا سوزدەن ولەڭ وڭاي دەمەكشى:
اللا نۇرى شۋاق بوپ ءار ۇيگە ەنسىن،
بويداق جۇرگەن جىگىتتىڭ ءبارى ۇيلەنسىن!
قازاقستاندىق كوبەيىپ جىلدان-جىلعا،
ومىرگە تالاي-تالاي ءسابي كەلسىن!
بيىل تاعى داعدارىس بولادى دەيدى،
مەيلى اركىم ارقالاي جوري بەرسىن.
تاۋەلسىز قازاق دەيتىن مەملەكەت
داعدارىسقا قاراماي دامي بەرسىن!
دانيار بولىسبەكۇلى
