Sábıin ánmen áldılep, jyrmen jubatyp, óleńmen ósirgen qazaq úshin asyl sózdiń atasy – aıtys óneri baǵa jetpes qazyna ekenine eshkim daý aıta almas. Utqyr oı, ádemi ázil, mańǵaz maqammen qanymyzǵa sińip, júregimizde tunyp turǵan aıtys óneri týraly búginderi áńgime ártúrli. Solardyń kóbisi aıtys aqyndarynyń izdenisi az, aıtystyń deni arzan qaljyń men kúlkige, birin-biri muqatýǵa qurylady degenge saıady. Osy oraıda Jetisý jeriniń tanymal aqyny Aıtaqyn Bulǵaqovtyń uly, Táýelsizdigimizben túıdeı qurdas jas aıtysker aqyn Jandarbek Bulǵaqovty áńgimege tartqan edik.
- Jandarbek, búgingi aıtysta keleli máseleler qozǵalmaıdy, ónerdiń qadiri kemip barady deıtin kórermender bar. Olarǵa ne aıtasyń?
- Aıtystyń qadiriniń qashýyna osyndaı alyp-qashpa sózder de áser etedi. Ár nárseniń kem-ketik tustary bolady. Biraq, aıtystyń keshegisi men búgingisin salystyrsańyz, onyń damyǵanyn kóresiz.
Bastapqyda qaǵazǵa qarap otyryp aıtysqan kezder de boldy ǵoı. Al, qazirgi aıtysta keleli máseleler qozǵalmaı júr degenmen kelispeımin. Aýyzy dýaly aqyndar aıtýdaı-aq aıtyp júr. Alaıda sol aıtystar telearnalardan halyqqa usynylǵanda qysqartylyp, eń kerek jerleri alyp tastalyp beriledi. Sondyqtan halyq aıtysta túk aıtylmaǵan dep oılaıdy.
Al, negizinde aıtys – aqynnyń bar shyndyqty jaıyp, halyqtyń ál-aýqatyn, muń-muqtajyn aıtatyn oryn ǵoı… Bizdiń ne aıtyp jatqanymyzdy zalǵa kelgen kórermender biledi.
- Ótken jyly Alash qozǵalysynyń 90 jyldyǵyna arnalǵan aıtysta bas júldeni jeńip aldyń. Jeńisiń qutty bolsyn. Osy aıtysta Rınatqa «Ákemmen aıtysqa Júrsin aǵa shyǵarmaı júr. Ákemdi parodııalap bershi, sol kisimen aıtysqandaı bolaıyn» dep eń. Sen Aıtaqyn aǵamen aıtysatyn bolsań, qaı taqyrypta sóz saıystyrar ediń?
- Aıtysta sózdiń reti solaı kelip qaldy. Negizinde halyqtyń aldynda ákemmen aıtysý oıymda joq. Al aıtys bola qalsa, ázil aıtys bolady dep oılaımyn.
- Úıde sóz qaǵystyryp qalatyn kezder bola ma?
- «Eki jaqsy bir úıge syıǵanmen, eki baqsy bir úıge syımaıdy» deıdi ǵoı. Árıne, reti kelgende aıtysyp qalamyz. Biraq ol áke men bala arysyndaǵy syılastyqtyń sheńberinen aspaıdy.
- Atadan ul týsa ıgi, ata jolyn qýsa ıgi degendi ustanyp kelgen shyǵarsyń aıtysqa?
- Joq meniń aıtysqa kelýime ákem kerisinshe qarsy boldy. Bul ónerdiń qyr-syryn ol kisi jaqsy biledi. Ákemniń sahynada júrgenine jıyrma jyldan asty ǵoı… Ol kisi maǵan «Balam aqyndyq óte aýyr jol. Qıyn bolady» dep eskertken de. Qudaıdyń bergen daryny shyǵar, men bul ónerge es bilgeli yntamen qaradym. Uıqas pen maǵynany úılestirýdi úırendim. Sóıtip 6-synyp oqyp júrgende ákemniń aqylymen alǵashqy aıtysqa qatystym. Sodan mine, osyndamyn…
- Oqýda Astanadasyń, qazir aıtystarda Astananyń atynan shyǵyp júrsiń be? Álde…
- Suraǵyńyzdy paıdalanyp, maǵan oqý úshin arnaıy grant bólgen Almaty oblysynyń ákimi Serik Úmbetov aǵamyzǵa alǵysymdy bildirgim keledi. Men qazir 1 kýrs stýdentimin. Stýdent bolǵaly men respýblıkalyq deńgeıdegi 3 aıtysqa qatystym, bárinde Almaty oblysynyń atynan shyqtym…
- Aıtysqa qalaı daıyndalasyń? Aldyn ala jattap alyp, aıtysqan kezderiń boldy ma?
- Aıtysta daıyndalý degen tarıhtan bar dúnıe. Tańjaryq pen Kódektiń aıtysynda Tańjaryq aqyn: «Oılanyp jeńer aqyn sózderimen, ishimnen men de túıip jattap júrdim» deıdi. Sondaı-aq, sonaý Arqadan Sarany izdep kelgen Birjan sal Jetisýǵa kelgenshe aı qarap, juldyz sanap júrdi deımisiz. Qazir Saraǵa ne aıtamyn dep, aıtar oıyn jınaqtap kelgen ǵoı… Ózim de aıtysqa daıyndalǵanda halyqtyń jaǵdaıyna baılanysty keleli máselelerdi únemi oılanyp, túıip júremin. Reti kelgende ony paıdalanamyn da. Al, halyq aldyna, sahynaǵa shyǵyp, shabytqa berilgende kóptegen jyr shýmaqtary ózinen-ózi tógilip kele beredi, kele beredi… Tolyq aldyn ala jattap alyp aıtysqan kezim bolǵan emes…
- Osyǵan deıin qansha aıtysqa qatystyń jáne eń úlken júldeń ne?
- 12 jasymnan bastap aıtysqa qatysyp kelem, qanshaý ekenin eseptemeppin de. Al eń úlken júldem, Dinmuhammed Qonaev atamyzdy eske alýǵa oraı ótken aıtysta aldym. Qazylardyń sheshimimen bas júldege tigilgen sheteldik djıp avtokóligi Amanjol Áltaev aǵamyzǵa berilgen bolatyn. Alaıda Amanjol aǵa sol júldesin maǵan tartý etip, batasyn berdi.
- «Qazaqstan» ulttyq telearnasynda «Alaman aıtys», «Aıtys Qazaqstan chempıonaty» degen jobalar boldy. Bir baıqaǵanymyz sodan shyqqan aıtysker aqyndardyń kóbi Júrsin aǵamyzdyń uıymdastyratyn aıtystaryna qatyspaıdy, nemese kerisinshe. Sen de máselen sol jobalarǵa qatysqan joqsyń. Halyq aýzynda osyǵan baılanysty ártúrli alyp-qashpa sózder bar. «Júrsin aǵa óz aqyndaryna ol jobaǵa qatysýǵa tıym salypty» deıtinder bar. Bul shyndyqqa qanshalyqty jaqyn, ıa alys?
- Iá, bul áńgimege qatysty halyq aýzyndaǵy alyp-qashpa sózderden habarym bar. Biraq, álgi telejoba iske qosylǵannan-aq, Júrsin aǵa bar aqyndaryn jınap alyp, «Bul jobaǵa qatysýlaryńa esh qarsylyǵym joq» dep ruqsatyn bergen bolatyn. Bul jańaǵyndaı sózderdiń jalǵan ekenin bildiredi…
- Seni ol jobaǵa shaqyrdy ma?
- Iıa, shaqyrdy. Biraq ol jobanyń erejelerine kóńilim tolmady. Máselen, oǵan qatysatyn aqyn oıdaǵydaı óner kórsetse, 4 ret aıtysqa shyǵady eken. Sol tórteýińnde de ol ózin halyqqa tanystyrý kerek. Menińshe bul oǵashtaý dúnıe. Ózin bir ret tanystyrǵan aqyn tórt ret ózin qalaı tanystyrady? Sondaı-aq, sol jobaǵa tanymal aqyn Balǵymbek Imashev aǵamyz shyqty delik. Ol kisini jurt biledi, sonda ol ózin «Men Balǵymbek Imashevpyn» dep tanystyryp otyrýy kerek pe? Sondaı-aq, ol aıtysta «qaıymdasý» deıtin kezeńi bar, ıaǵnı bir-birimen uıqas jarystyrý. Qaıymdasýdyń negizgi erejesi boıynsha, aqyndar 1 uıqaspen ǵana aıtysýy kerek. Sonda kimniń uıqasy taýsylady, sol jeńilgen bolyp shyǵady. Al tele-jobada basqasha, ár shýmaq saıyn jańa uıqasty alady. Maǵan tele-aıtystyń osy tustary unamady, sondyqtan men oǵan qatysqym kelmedi.
- Aıtystyń tolyq baǵasyn bermese de tigilgen júldeniń kimge baratynyn qazylar alqasy sheshedi ǵoı. Sol qazylar alqasynyń bura tartqan kezderimen betpe-bet kelgen shaqtaryń boldy ma?
- Iıa, talaı aıtystarda «Ádildik jerde de joq, kókte de joq, Sondyqtan bul aıtysqa ókpe de joq» dep aıtyp júrmin. Bir ret emes, birneshe ret ondaı jaǵdaıdy bastan ótkerdim. Alaıda meni ákem o basta daıyndaǵanda ondaı jaǵdaılarda ózińdi qalaı ustaý kerektigin úıretken. Aıtystyń negizgi baǵasyn halyq beredi. Sondyqtan sol halyqtyń yqylasyna bólenip, qoshemetin alsam maǵan sol da jetedi…
- Qazylar alqasynan kimderdi kórgiń keledi?
- Sóz, óleń túsinetin adamdardy. Óleńniń astaryn baǵamdaı alatyn, oıdyń salmaǵyn saralaı alatyn azamattardy…
- Sonda qazirgi qazylar sóz túsinbeı me?
- Joq, túsinbeıdi degenmen kelispeımin. Qazylar báıgeni ózin moıyndatqan aqynǵa berip júrgenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy ǵoı…
- Óziń aıtysyp kórgen aqyndardyń qaısysyn joǵary baǵalar ediń?
- Mynaý jaqsy, mynaý jaman dep aıta almaımyn, olaı dep aıtýǵa adamnyń ózine tájirıbe kerek. Bári de kóńilimnen shyǵady.
- Aıtysta qoldanyp júrgen 3-4 qana maqam bar. Olar nege az? Álde jaryqqa shyqpaı jatqandary bar ma?
- Aıtystyń kem tusynyń biri osy – maqamdarda. Aqyndar arasynda qoldanyp júrgen 4-5 maqam bar. Halyqtyń qulaǵy da sol maqamdarǵa úırenip qalǵan. Sondyqtan, aqyndardyń kóbi jańa maqamdy paıdalanýǵa yntyq emes. Tipti, jańa maqammen shyqsam, halyq túsinbeı qala ma dep úreılenedi. Árıne, bul kemshilik. Dál qazir ózim Súıinbaı, Qulmambet sekildi babalarymnan qalǵan Jetisý jeriniń maqamdarymen aıtysyp júrmin. Biraq ózime yńǵaıly jańa maqamdy únemi izdestirip júrgenim ras. Sondyqtan bolashaqtaǵy aıtysqa jańa maqammen shyǵatyn shyǵarmyn degen oıdamyn.
- Jarq etip shyqqan Muhamedjan Tazabekov aǵamyz búginderi dinge bet buryp, aıtystan qol úzip qaldy. Qazirgi aıtys aqyndarynyń kóbi namazǵa jyǵylyp jatyr. Bul olardyń aıtystan qol úzip qaldy degendi bildirmeı me?
- Joq, adamnyń dinge bet burýy, namazǵa jyǵylýy – paryz.
Din qashanda aldyńǵy orynda ǵoı. Men de jaqynda namazǵa jyǵyldym. Sondyqtan, dinge bet burǵan aqyn aıtystan qol úzip qalady degenmen kelispeımin. Aqynǵa daryndy Alla dindi ýaǵyzdasyn dep bergen ǵoı…
Alash qozǵalysynyń 90 jyldyǵyna arnalǵan aıtysta kóptegen aqyndar din týraly ádemi áńgime aıtty. Aqynnyń júregi taza, joly túzý bolsa, onyń aýzynan túzý sóz shyǵady. Sondyqtan din men aıtysty qatar alyp júrý – esh qıyn emes dep aıtqym keledi.
- Otbasyn qurý týraly jospar bar ma?
- Ázirge joq.
- Bolashaq jaryńnyń boıynan qandaı qasıetter kórgiń keledi?
- Júreginde ıman, ınabat bolsa deımin…
- Halqyńa aıtaryń bar ma?
- Aqynǵa qara sózden óleń ońaı demekshi:
Alla nury shýaq bop ár úıge ensin,
Boıdaq júrgen jigittiń bári úılensin!
Qazaqstandyq kóbeıip jyldan-jylǵa,
Ómirge talaı-talaı sábı kelsin!
Bıyl taǵy daǵdarys bolady deıdi,
Meıli árkim árqalaı jorı bersin.
Táýelsiz Qazaq deıtin memleket
Daǵdarysqa qaramaı damı bersin!
Danııar Bolysbekuly
