Säbiın änmen äldilep, jyrmen jūbatyp, öleŋmen ösırgen qazaq üşın asyl sözdıŋ atasy – aitys önerı baǧa jetpes qazyna ekenıne eşkım dau aita almas. Ūtqyr oi, ädemı äzıl, maŋǧaz maqammen qanymyzǧa sıŋıp, jüregımızde tūnyp tūrǧan aitys önerı turaly bügınderı äŋgıme ärtürlı. Solardyŋ köbısı aitys aqyndarynyŋ ızdenısı az, aitystyŋ denı arzan qaljyŋ men külkıge, bırın-bırı mūqatuǧa qūrylady degenge saiady. Osy oraida Jetısu jerınıŋ tanymal aqyny Aitaqyn Būlǧaqovtyŋ ūly, Täuelsızdıgımızben tüidei qūrdas jas aitysker aqyn Jandarbek Būlǧaqovty äŋgımege tartqan edık.
- Jandarbek, bügıngı aitysta kelelı mäseleler qozǧalmaidy, önerdıŋ qadırı kemıp barady deitın körermender bar. Olarǧa ne aitasyŋ?
- Aitystyŋ qadırınıŋ qaşuyna osyndai alyp-qaşpa sözder de äser etedı. Är närsenıŋ kem-ketık tūstary bolady. Bıraq, aitystyŋ keşegısı men bügıngısın salystyrsaŋyz, onyŋ damyǧanyn köresız.
Al, negızınde aitys – aqynnyŋ bar şyndyqty jaiyp, halyqtyŋ äl-auqatyn, mūŋ-mūqtajyn aitatyn oryn ǧoi… Bızdıŋ ne aityp jatqanymyzdy zalǧa kelgen körermender bıledı.Bastapqyda qaǧazǧa qarap otyryp aitysqan kezder de boldy ǧoi. Al, qazırgı aitysta kelelı mäseleler qozǧalmai jür degenmen kelıspeimın. Auyzy dualy aqyndar aitudai-aq aityp jür. Alaida sol aitystar telearnalardan halyqqa ūsynylǧanda qysqartylyp, eŋ kerek jerlerı alyp tastalyp berıledı. Sondyqtan halyq aitysta tük aitylmaǧan dep oilaidy.
- Ötken jyly Alaş qozǧalysynyŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan aitysta bas jüldenı jeŋıp aldyŋ. Jeŋısıŋ qūtty bolsyn. Osy aitysta Rinatqa «Äkemmen aitysqa Jürsın aǧa şyǧarmai jür. Äkemdı parodiialap berşı, sol kısımen aitysqandai bolaiyn» dep eŋ. Sen Aitaqyn aǧamen aitysatyn bolsaŋ, qai taqyrypta söz saiystyrar edıŋ?
- Aitysta sözdıŋ retı solai kelıp qaldy. Negızınde halyqtyŋ aldynda äkemmen aitysu oiymda joq. Al aitys bola qalsa, äzıl aitys bolady dep oilaimyn.
- Üide söz qaǧystyryp qalatyn kezder bola ma?
- «Ekı jaqsy bır üige syiǧanmen, ekı baqsy bır üige syimaidy» deidı ǧoi. Ärine, retı kelgende aitysyp qalamyz. Bıraq ol äke men bala arysyndaǧy syilastyqtyŋ şeŋberınen aspaidy.
- Atadan ūl tusa igı, ata jolyn qusa igı degendı ūstanyp kelgen şyǧarsyŋ aitysqa?
- Joq menıŋ aitysqa keluıme äkem kerısınşe qarsy boldy. Būl önerdıŋ qyr-syryn ol kısı jaqsy bıledı. Äkemnıŋ sahynada jürgenıne jiyrma jyldan asty ǧoi… Ol kısı maǧan «Balam aqyndyq öte auyr jol. Qiyn bolady» dep eskertken de. Qūdaidyŋ bergen daryny şyǧar, men būl önerge es bılgelı yntamen qaradym. Ūiqas pen maǧynany üilestırudı üirendım. Söitıp 6-synyp oqyp jürgende äkemnıŋ aqylymen alǧaşqy aitysqa qatystym. Sodan mıne, osyndamyn…
- Oquda Astanadasyŋ, qazır aitystarda Astananyŋ atynan şyǧyp jürsıŋ be? Älde…
- Sūraǧyŋyzdy paidalanyp, maǧan oqu üşın arnaiy grant bölgen Almaty oblysynyŋ äkımı Serık Ümbetov aǧamyzǧa alǧysymdy bıldırgım keledı. Men qazır 1 kurs studentımın. Student bolǧaly men respublikalyq deŋgeidegı 3 aitysqa qatystym, bärınde Almaty oblysynyŋ atynan şyqtym…
- Aitysqa qalai daiyndalasyŋ? Aldyn ala jattap alyp, aitysqan kezderıŋ boldy ma?
- Aitysta daiyndalu degen tarihtan bar dünie. Taŋjaryq pen Ködektıŋ aitysynda Taŋjaryq aqyn: «Oilanyp jeŋer aqyn sözderımen, ışımnen men de tüiıp jattap jürdım» deidı. Sondai-aq, sonau Arqadan Sarany ızdep kelgen Bırjan sal Jetısuǧa kelgenşe ai qarap, jūldyz sanap jürdı deimısız. Qazır Saraǧa ne aitamyn dep, aitar oiyn jinaqtap kelgen ǧoi… Özım de aitysqa daiyndalǧanda halyqtyŋ jaǧdaiyna bailanysty kelelı mäselelerdı ünemı oilanyp, tüiıp jüremın. Retı kelgende ony paidalanamyn da. Al, halyq aldyna, sahynaǧa şyǧyp, şabytqa berılgende köptegen jyr şumaqtary özınen-özı tögılıp kele beredı, kele beredı… Tolyq aldyn ala jattap alyp aitysqan kezım bolǧan emes…
- Osyǧan deiın qanşa aitysqa qatystyŋ jäne eŋ ülken jüldeŋ ne?
- 12 jasymnan bastap aitysqa qatysyp kelem, qanşau ekenın eseptemeppın de. Al eŋ ülken jüldem, Dınmūhammed Qonaev atamyzdy eske aluǧa orai ötken aitysta aldym. Qazylardyŋ şeşımımen bas jüldege tıgılgen şeteldık djip avtokölıgı Amanjol Ältaev aǧamyzǧa berılgen bolatyn. Alaida Amanjol aǧa sol jüldesın maǧan tartu etıp, batasyn berdı.
- «Qazaqstan» ūlttyq telearnasynda «Alaman aitys», «Aitys Qazaqstan chempionaty» degen jobalar boldy. Bır baiqaǧanymyz sodan şyqqan aitysker aqyndardyŋ köbı Jürsın aǧamyzdyŋ ūiymdastyratyn aitystaryna qatyspaidy, nemese kerısınşe. Sen de mäselen sol jobalarǧa qatysqan joqsyŋ. Halyq auzynda osyǧan bailanysty ärtürlı alyp-qaşpa sözder bar. «Jürsın aǧa öz aqyndaryna ol jobaǧa qatysuǧa tiym salypty» deitınder bar. Būl şyndyqqa qanşalyqty jaqyn, ia alys?
- İä, būl äŋgımege qatysty halyq auzyndaǧy alyp-qaşpa sözderden habarym bar. Bıraq, älgı telejoba ıske qosylǧannan-aq, Jürsın aǧa bar aqyndaryn jinap alyp, «Būl jobaǧa qatysularyŋa eş qarsylyǧym joq» dep rūqsatyn bergen bolatyn. Būl jaŋaǧyndai sözderdıŋ jalǧan ekenın bıldıredı…
- Senı ol jobaǧa şaqyrdy ma?
- İia, şaqyrdy. Bıraq ol jobanyŋ erejelerıne köŋılım tolmady. Mäselen, oǧan qatysatyn aqyn oidaǧydai öner körsetse, 4 ret aitysqa şyǧady eken. Sol törteuıŋnde de ol özın halyqqa tanystyru kerek. Menıŋşe būl oǧaştau dünie. Özın bır ret tanystyrǧan aqyn tört ret özın qalai tanystyrady? Sondai-aq, sol jobaǧa tanymal aqyn Balǧymbek İmaşev aǧamyz şyqty delık. Ol kısını jūrt bıledı, sonda ol özın «Men Balǧymbek İmaşevpyn» dep tanystyryp otyruy kerek pe? Sondai-aq, ol aitysta «qaiymdasu» deitın kezeŋı bar, iaǧni bır-bırımen ūiqas jarystyru. Qaiymdasudyŋ negızgı erejesı boiynşa, aqyndar 1 ūiqaspen ǧana aitysuy kerek. Sonda kımnıŋ ūiqasy tausylady, sol jeŋılgen bolyp şyǧady. Al tele-jobada basqaşa, är şumaq saiyn jaŋa ūiqasty alady. Maǧan tele-aitystyŋ osy tūstary ūnamady, sondyqtan men oǧan qatysqym kelmedı.
- Aitystyŋ tolyq baǧasyn bermese de tıgılgen jüldenıŋ kımge baratynyn qazylar alqasy şeşedı ǧoi. Sol qazylar alqasynyŋ būra tartqan kezderımen betpe-bet kelgen şaqtaryŋ boldy ma?
- İia, talai aitystarda «Ädıldık jerde de joq, kökte de joq, Sondyqtan būl aitysqa ökpe de joq» dep aityp jürmın. Bır ret emes, bırneşe ret ondai jaǧdaidy bastan ötkerdım. Alaida menı äkem o basta daiyndaǧanda ondai jaǧdailarda özıŋdı qalai ūstau kerektıgın üiretken. Aitystyŋ negızgı baǧasyn halyq beredı. Sondyqtan sol halyqtyŋ yqylasyna bölenıp, qoşemetın alsam maǧan sol da jetedı…
- Qazylar alqasynan kımderdı körgıŋ keledı?
- Söz, öleŋ tüsınetın adamdardy. Öleŋnıŋ astaryn baǧamdai alatyn, oidyŋ salmaǧyn saralai alatyn azamattardy…
- Sonda qazırgı qazylar söz tüsınbei me?
- Joq, tüsınbeidı degenmen kelıspeimın. Qazylar bäigenı özın moiyndatqan aqynǧa berıp jürgenın eşkım joqqa şyǧara almaidy ǧoi…
- Özıŋ aitysyp körgen aqyndardyŋ qaisysyn joǧary baǧalar edıŋ?
- Mynau jaqsy, mynau jaman dep aita almaimyn, olai dep aituǧa adamnyŋ özıne täjıribe kerek. Bärı de köŋılımnen şyǧady.
- Aitysta qoldanyp jürgen 3-4 qana maqam bar. Olar nege az? Älde jaryqqa şyqpai jatqandary bar ma?
- Aitystyŋ kem tūsynyŋ bırı osy – maqamdarda. Aqyndar arasynda qoldanyp jürgen 4-5 maqam bar. Halyqtyŋ qūlaǧy da sol maqamdarǧa üirenıp qalǧan. Sondyqtan, aqyndardyŋ köbı jaŋa maqamdy paidalanuǧa yntyq emes. Tıptı, jaŋa maqammen şyqsam, halyq tüsınbei qala ma dep üreilenedı. Ärine, būl kemşılık. Däl qazır özım Süiınbai, Qūlmambet sekıldı babalarymnan qalǧan Jetısu jerınıŋ maqamdarymen aitysyp jürmın. Bıraq özıme yŋǧaily jaŋa maqamdy ünemı ızdestırıp jürgenım ras. Sondyqtan bolaşaqtaǧy aitysqa jaŋa maqammen şyǧatyn şyǧarmyn degen oidamyn.
- Jarq etıp şyqqan Mūhamedjan Tazabekov aǧamyz bügınderı dınge bet būryp, aitystan qol üzıp qaldy. Qazırgı aitys aqyndarynyŋ köbı namazǧa jyǧylyp jatyr. Būl olardyŋ aitystan qol üzıp qaldy degendı bıldırmei me?
- Joq, adamnyŋ dınge bet būruy, namazǧa jyǧyluy – paryz.
Alaş qozǧalysynyŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan aitysta köptegen aqyndar dın turaly ädemı äŋgıme aitty. Aqynnyŋ jüregı taza, joly tüzu bolsa, onyŋ auzynan tüzu söz şyǧady. Sondyqtan dın men aitysty qatar alyp jüru – eş qiyn emes dep aitqym keledı.Dın qaşanda aldyŋǧy orynda ǧoi. Men de jaqynda namazǧa jyǧyldym. Sondyqtan, dınge bet būrǧan aqyn aitystan qol üzıp qalady degenmen kelıspeimın. Aqynǧa daryndy Alla dındı uaǧyzdasyn dep bergen ǧoi…
- Otbasyn qūru turaly jospar bar ma?
- Äzırge joq.
- Bolaşaq jaryŋnyŋ boiynan qandai qasietter körgıŋ keledı?
- Jüregınde iman, inabat bolsa deimın…
- Halqyŋa aitaryŋ bar ma?
- Aqynǧa qara sözden öleŋ oŋai demekşı:
Alla nūry şuaq bop är üige ensın,
Boidaq jürgen jıgıttıŋ bärı üilensın!
Qazaqstandyq köbeiıp jyldan-jylǧa,
Ömırge talai-talai säbi kelsın!
Biyl taǧy daǧdarys bolady deidı,
Meilı ärkım ärqalai jori bersın.
Täuelsız Qazaq deitın memleket
Daǧdarysqa qaramai dami bersın!
Daniiar Bolysbekūly
