وتكەن باسىلىمداردا «اريلەر. ولار كىمدەر؟» دەگەن ماقالادا زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستاعا» نەگىزدەلىپ، اريلەر ەتنوسىنىڭ پايدا بولىپ، دامىعان ورتالىعى ورتالىق ازيا بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر كەلتىرگەن بولاتىنبىز. ەندى سول ويىمىزدى جالعاستىرىپ، «اۆەستادا» كەزدەسەتىن ورتالىق ازياداعى كەيبىر گەوگرافيالىق اتامالارعا توقتالايىق.ۆيدەۆداتتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە سپيتاما زاراتۋشترا پايعامبارعا احۋرا-مازدا ءتاڭىرى ءوزى جاراتقان ۇلكەندى-كىشىلى 16 ەل تۋرالى اڭگىمەلەيدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى: «اريانام-بايدا (اريانام ۆايدجا) – «اريلىقتار ەلى»، «اريلىقتار ايماعى» دەپ ايتىلاتىن جەر اتى. ول ەلدە باقبىي-ءداتىيتا (ۆاحۆي-داريا) دەگەن وزەن بولعان. بۇل اتاۋدان دا «التاي» دەگەن تۇركى كەزەڭىندەگى سوزدەردىڭ «ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي» (كوكتاندى حامزا. اسپان مەن دالانىڭ ءتورت ۇمىتىلعان تاريحى. ءبىرىنشى كىتاپ. «قاسيەت»، ماسكەۋ، 2001. ەكىنشى ۇمىتىلعان تاريح كىتابى، زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ۇمىتىلعان تاريحى).
كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەگى اۆتوردىڭ تۇجىرىمداماسىن تۇگەل قولدايمىز. سەبەبى اريلەردىڭ پايدا بولعان ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى ورتالىق ازيانىڭ ورتاسىنداعى التاي ءوڭىرى دەگەنى شىندىققا كەلەدى.
«اۆەستا» كىتابىندا جازىلعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اريلەردە 16 مەملەكەت بولعان. ولاردىڭ گەوگرافيالىق ورتالىقتارى ەلدەر (مەملەكەتتەر) دەپ كورسەتكەن. ءبىرىنشى ايريانام-ۆايدجا ەلى داتيا (دايتيا) قازىرگى ءامۋداريا وزەنىنىڭ القابىنا ورنالاسقان. («قايىرىمدى، بەرەكەلى داتيا») ەرتەدەگى اريلەردىڭ اڭىز وتانى دەپ ەسەپتەلەدى. شاماسى، تىكەلەي ماعىناسى «اريلەر جازىعى» نەمەسە «اريلىك قارقىن»، ءورىس (اريسكي رازماح) دەگەندى بىلدىرەدى.
كەيبىر ەۋروتسەنتريستەر راحنى ەدىل (ۆولگا) وزەنىنىڭ ەسكى پارسى تىلىندەگى اتاۋى دەپ جازىپ كەلەدى. شىندىعىندا، راحنى وزەنى – سىرداريانىڭ كونە ءتول اتاۋى. تەك كوپتەگەن ەۋروتسەنتريستەردىڭ ەدىل وزەنىن ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى رانحان وزەنىمەن شاتاستىرىپ جۇرۋلەرى جەرگىلىكتى گەوگرافيانى بىلمەگەندىكتەن عانا ەمەس، ولار ادەيى بۇل ايماقتى اريلەردىڭ ەجەلگى قونىسى، ولاردىڭ «ءناسىلى ەۋروپالىق ەتنوستار» دەگەن قيسىنسىز پىكىردى دالەلدەمەكشى تاريحشىلاردىڭ ىقپالىمەن جازىلعان بولۋى كەرەك. ايتپەسە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن شىعىس ەۋرازيانىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ەڭ ۇلكەن وزەن پارسى تىلىمەن قالاي رانحان دەپ اتالادى؟ بۇنداي قيالي پىكىردىڭ عىلىمعا قاتىسى جوق. بۇل ايماقتاردىڭ قىسى ۇزاق ءارى قاتتى اياز بولسا، جازى قىسقا بولىپ كەلەتىنى ايتىلعان. ەدىل وزەنىنەن شىعىسقا قاراي ءسىبىر، التاي وڭىرلەرىنە دەيىنگى كەڭ-بايتاق جەرلەردىڭ تابيعاتى «اۆەستاداعى» جازىلعانعا تۋرا كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە دە بۇل ولكە ەۋروپانىڭ شىعىس بولىگىنەن شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقاندىعى، ورتالىق ازيانىڭ وسى بولىگىندەگى تابيعاتتىڭ قاتال ەكەنى بارشاعا ءمالىم. بۇل گەوگرافيالىق ايماق قازاقستاننىڭ دا بارلىق ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس ايماقتارىن قامتيدى.
بەلگىلى «اۆەستانى» زەرتتەۋشى ح.كوكتاندى ءبىرىنشى ەلگە ءامۋداريا (وكس) جانە سىرداريا (ياكسارت) ايماقتارىن كىرگىزىپ، مىنا پىكىرلەردى العا تارتادى: «احۋرا-مازدانىڭ بۇل ءبىرىنشى مەملەكەتى وكس پەن ياكسارت وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا جايلاسقان بولسا، كەيىنىرەك ول اڭىزدىق مەملەكەتتىڭ كونە اتى بولىپ قالعان… بىراق، بارىنەن قىزىعى، گەرتسفەلدتىڭ پىكىرى، ول ەرانۆەز بەن تۇران – ءبىر مەملەكەت، تۇركىستاندا جايلاسقان، بۇل جەردە يرانعا كوشىپ كەتۋدەن بۇرىن مەديالىقتار مەن پارسىلار ءومىر سۇرگەن. بۇل ەجەلگى زامانداردا جەر جانناتى بولىپ، كەيىننەن اۋا رايى وزگەرگەن جانە تابيعاتتىڭ وسى قۇبىلىسى ەلدەردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا، كوشىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان. ەرانۆەز سولايشا اريلەر مەملەكەتى تۇران مەملەكەتىنە اينالعان دەگەن دايەكتەمە ۇسىنادى. شىندىعىندا، «اۆەستادا» تۇران اتاۋى كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە اريلىقتار وسى وڭىردەن وزدەرىمەن توتەم-تاڭىرلەردى ەۋروپاعا الىپ كەلىپ، كەيىننەن گرەك ميفولوگياسىنىڭ تۇتاس داستاندارىن تۋدىرادى… ءبىزدىڭ ۇيعارىمىمىزدا احۋرا-مازدۋ يەلەنگەن ءبىرىنشى مەملەكەت – تۇركىستان ولكەسى. سونداي-اق بۇل ءبىرىنشى مەملەكەت وسىناۋ ەلدەردىڭ ەڭ شەتكى سولتۇستىك نۇكتەسىنە ورنالاسقانىن بايقايمىز. قاراتاۋ، تارسا – تاڭىرلىكتەر جايلاعان تاراز، تۇركىستان – بۇل كۇنى دە اتالىپ وتىرعان ەلدەردىڭ سولتۇستىك شەكاراسى. وسى كۇندە دە تۇركىستان ولكەسىنىڭ ورتا ازيا حالىقتارىندا قاسيەتتى مەكەن سانالۋى وسىنداي وتە كونە داۋىرلەردەن تامىر تارتادى».
كەلتىرىلگەن اۆتوردىڭ پىكىرىن سول كۇيىندە قابىلدايمىز. ونى ويدىڭ ەلەگىنەن وتكەرىپ، ونى شىندىققا ساي دەمەكشىمىز. وكس ء(امۋداريا) پەن ياكسارت (سىرداريا) وزەندەرىنىڭ القاپتارىنا كىرەتىن تۇران ويپاتى ءبىرىنشى ەلگە جاتادى دەۋىنە قوسىلامىز. تۇران ويپاتىنىڭ سولتۇستىگى ەدىلمەن جالعاسىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە بۇل ولكەنىڭ سولتۇستىك بولىگىنىڭ تابيعاتى دا ەدىل وزەنىنىڭ وڭىرىنە ءبىرشاما سايكەس كەلەدى. سوندىقتان ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ القاپتارى بولعان تۇران ويپاتى اريلەردىڭ جايلاسقان ەجەلگى وتانى ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. قوس وزەننىڭ ايماعىندا ورنالاسقان تۇران ويپاتى ەجەلدەن جەر جانناتى بولىپ، وندا العاشقى تۇركىتىلدەس ەتنوستار پايدا بولىپ، العاشقى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن سالعان. ەجەلدەن پارسىلار تۇراندىقتارمەن كورشى جاتىپ، تالاي رەت ءامۋداريا مەن سىرداريا وڭىرلەرىن وتارلاستىرۋ ءۇشىن جويقىن سوعىستار اشقانىنا تاريح كۋاگەر. مىسالى، كير مەن داري جورىقتارى. ءسويتىپ، احۋرا-مازدا جاراتقان ءبىرىنشى مەملەكەت ەدىل وزەنىنىڭ القاپتارىنان ءامۋداريا مەن سىرداريا القاپتارىنداعى تۇران ويپاتىن تۇگەلىمەن قامتىعان. كەيىن بۇل ايماق قاسيەتتى تۇركىستان جەرى بولىپ تاريحقا كىرگەن. سوندىقتان دا «اۆەستادا» تۇران ەلىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىن كەزدەيسوق دەپ اتاۋعا بولمايدى. بۇل تۇستا ءامۋداريا مەن سىرداريا جەر جانناتى اتالىپ، العاشقى ادامداردىڭ وربىگەن ايماقتارىنىڭ ءبىرى بولعان. جەرگىلىكتى ەتنوستار، اريلەردىڭ وسى ايماقتا العاشقى وركەنيەتتەرى پايدا بولعان. مىنە، وسىنداي شىندىققا نەگىزدەلىپ، تۇركىستاندى ءبىرىنشى ساتىعا كوتەرگەن. اريلەر بايىرعى التايدان تاراعان ساق، يران، تۇران، ءۇندى، ءۇندى-ەۋروپا حالىقتارىنىڭ اتالىق تەگى بولعان ەڭ ەسكى ەتنوستىق اتاۋ دەگەن تۇجىرىمدى قازىرگى كەزدەگى تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى قولدايدى. بۇل تۇجىرىمعا ءبىز دە قوسىلامىز. بىراق اريلەردىڭ اراسىنا ۇندىەۋروپالىق ەتنوستاردى ارالاستىرۋدى ورىنسىز دەپ قارايمىز. ولاردىڭ ەجەلگى مەكەندەرى – الدىڭعى ازيا مەن ەۋروپا قۇرلىعى. سوندىقتان تۇران ولكەسىن ەجەلدەن مەكەندەگەن تۇركىتىلدەس ەتنوستار: اريلەر، ونىڭ قۇرامىندا – داقتار، تۇراندار، نابياندار، پانكساندار، سيراقتار، اورستار، سكيفتەر، ساقتار، حورەزمدىكتەر، ماسساگەتتەر جانە بىزگە ءالى بەلگىسىز تايپالار بولعان. اۆتوحتوندى ەتنوستاردىڭ جالپى اتامالارى اريا وزەنىنىڭ اتىمەن اتالعان.
«اۆەستا» كىتابىندا تۇران ءسوزى بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى:
ساربازدارىن تۇراننىڭ،
ءجۇز سوققاندا – ءبىر مىڭىن،
مىڭدا – قيسۋسانىن،
قيسۋساندا – شەكسىزىن
جەڭۋىمە قۋات بەر.
وعان بەردى سونشالىق…( وسپانوۆ س.ي. اباستا (اۆەستا) //تاريح – ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. ەجەلگى شىعىس. ت. 1. استانا، 2005, ب.353).
تۇران ساربازدارىنىڭ كۇشتىلىگىن، قايراتتىلىعىن سۋرەتتەيدى. ولاردىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءجۇز سىلتەگەندە مىڭداعان، قيساپسىز (قيسۋساني) جاۋلارىن قيراتا الاتىن كۇشكە يە ەكەن جانە ولارعا جاراتۋشى وسىنشا كۇش-قۋات بەرگەنىن باياندايدى.
… جەڭۋگە ءۇش تۇراندىق – دانۋدى –
شەشەندەر قارا مەنەن بارانى،
تۋىلعان اسابانادا،
شاپشاڭ دۇرااقايتۋدى-
جاقسىلىق ءۇشىن شايقاستا.
ولارعا بەردى سونشالىق…
وسى كەلتىرىلگەن ءۇزىندىنىڭ ءمانىن، «اۆەستانى» قازاقشالاعان اۋدارماشىلار بىلايشا تۇسىندىرگەن: «قارا (قارا) – اسابانا رۋىنان شىققان تۇران باتىرى. بارا (ۆارا) – اسابانا رۋىنان شىققان تۇران باتىرى. اسابانا – قارا مەن بارا سياقتى باتىرلار شىققان تۇراندىق تايپانىڭ اتى. دۇرااقايتۋ (دۋراەكايتۋ) – تۇراندىق تراتى مەن ەكى اشابازدا اتتى يراندىق باتىرلاردىڭ جاۋى، وزگە دىنگە سەنۋشىلەر» (مۋرگاباەۆ س.س. ۇلكەن قاراتاۋ پەتروگليفتەرى (كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا). الماتى، 2010, ب. 42-97). ءبىزدىڭ بۇل جولدارعا قوسىپ-الارىمىز جوق.
«اۆەستادا» اريلەر مەن تۇراندىقتاردىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستەر كەزىندە ءاشيدىڭ جاسىرىنعان جەرىنەن تاۋىپ بەرگەن جاستار تۋرالى اڭگىمەلەيدى. بۇل جەردە جاستاردىڭ مالدىڭ قاسيەتتىلىگى ونىڭ سانىندا ەمەس، تۇقىمىنىڭ اسىلدىعىندا ەكەندىگىن تۇسىنبەگەندىگى بىلايشا ايتىلادى:
تۇراندىقتار نوتاريدتارمەن،
جەلعابىز مىنگەن اتتارى،
مويىنىنىڭ استىنا
تىعىلدىم مەن قوشقاردىڭ،
قاشىراتىن ءجۇز قويدى;
سوندا مەنى اشىپ العان
كاتياعان بويى بوزبالالار
ءھام بالاۋسا جاس قىزدار،
ەركەكتى ەشبىر بىلمەگەن.
(كوكتاندى حامزا. اسپان مەن دالانىڭ ءتورت ۇمىتىلعان تاريحى. ءبىرىنشى كىتاپ. «قاسيەت». ماسكەۋ، 2001. ەكىنشى ۇمىتىلعان تاريح كىتابى زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ۇمىتىلعان تاريحى، ب. 83)
«اۆەستانىڭ» 440-بەتىندە: «تۇراندىقتاردان ەڭ العىر، بارىقاشا تەڭىزىنەن» دەپ ءۇش مارتە قايتالانىپ جازىلعان. ءسويتىپ، تۇران اتاماسى «اۆەستا» كىتابىندا اتالعانىنان ۇزىندىلەر كەلتىردىك. سوعان قاراعاندا، تۇران ويپاتى اريلەر زامانىندا ولاردىڭ بەلگىلى گەوگرافيالىق شوعىرلانعان وتانى بولعان. تۇران ايماعى – ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى كوپشىلىك بولىگى قۇمدى جانە سازدى، ءشولدى جازىق، ويپاڭ ءوڭىر. وڭتۇستىگىندە كوپەتداگ جانە پاروپاميز تاۋ ەتەگىمەن، باتىسىندا كاسپي جاعالاۋى، مۇعالجار جانە وڭتۇستىك ورالمەن، سولتۇستىگىندە سارىارقامەن، شىعىسىندا تيان-شان جانە پامير-التاي تاۋلارىنىڭ ەتەگىمەن قورشالعان. سولتۇستىك-باتىس باعىتتا تورعاي قولاتى ارقىلى باتىس ءسىبىر جازىعىمەن جالعاسادى. ونىڭ جالپى الىپ جاتقان ايماعى – 2 ملن. كم2. مىنە، وسىنداي كەڭ كولەمدى الىپ جاتقان تۇران ويپاتى ەرتەدەگى اريلەردىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرى ەكەنىن دالەلدەيتىن دەرەكتەردىڭ بىرەگەيى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن زەرتتەۋشىنىڭ جازعانىندا «احۋرا-مازۋدا يەلەگەن ءبىرىنشى مەملەكەت – تۇركىستان ولكەسى» دەلىنگەن. بۇل ولكە ەجەلدەن تۇركىتىلدەس تايپالار مەن حالىقتاردىڭ مەكەنى ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان تۇركىستان – تاريحي-گەوگرافيالىق اتاۋ. تۇركىستانعا كىرەتىن جەردىڭ كولەمى – 3 ملن. كم2. وعان ورالدان التايعا، كاسپيدەن قىتايعا دەيىن، وڭتۇستىك يران مەن اۋعانستاننان تومسك پەن توبىلعا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان ولكە كىرەدى. وسىنشا ۇلان-عايىر جەردە اريلەر ءوربىپ، ونى ءوزىنىڭ وتانىنا اينالدىرعان.
«اۆەستاداعى» مەملەكەتتەردىڭ ورنالاسۋى سولتۇستىك-باتىستان وڭتۇستىككە قاراي جايلاسقانى بايقالادى. ەكىنشى سوعدار مەملەكەتى گاۆا دەپ اتالادى، ونىڭ ورنالاسقان جەرى – الدىڭعى ازيا. ءۇشىنشى مەملەكەتتى مارى-تىن دەپ اتاعان.
ورتالىق ازيا اريلەرى تۋرالى بىزگە كوبىرەك مالىمەت بەرەتىن ءتورتىنشى مەملەكەت – سۇلۋ باكۋدي (باكتريا، بالق), بالح (باكتريا). بۇل ايماق «اۆەستادا» ءبىر عانا جەردە كەزدەسەدى. تاريحقا ۇڭىلسەك، باكتريا – ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەجەلگى ايماق. وعان تومەندەگى جەرلەر كىرگەن: ءامۋداريانىڭ جوعارعى جانە ورتا اعىسى بويىنداعى، قازىرگى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى، تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى وبلىستاردىڭ جەرىن قامتيدى. ب.ز.ب. ءى مىڭىنشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا قۇل يەلەنۋشىلىك مەملەكەت بولىپ، ونىڭ ورتالىعى ءۇندى وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى بالح قالاسى بولعان. بالح – سولتۇستىك اۋعانستانداعى قازىرگى ۆازيراباد (بالح) قالاسىنىڭ جانىنداعى كونە قالانىڭ ورنى. باكتريانىڭ استاناسى بولعان ەجەلگى باكترا قالاسىنىڭ جانە ورتا عاسىرلارداعى بالح قالاسىنىڭ قيراعان قالدىعى. ب.ز.ب. ءىىى-ءىى عاسىرلاردا گرەك-باكتريا پاتشالىعىنىڭ، ودان كەيىن كۋشان پاتشالىعىنىڭ استاناسى. بالح – ءۇندى وزەنىنىڭ جاعاسىنا سالىنعان تۇرىكتەردىڭ كونە قالاسى. ەرتەدە تۇرىكتەر قالانى «بالىق» دەپ اتاعان. سوندىقتان بۇل قالانىڭ اتى «بالىق» (قالا) بولۋى ءتيىس. ونىڭ پايدا بولۋى اريلەر زامانىنا جاتادى. بالىق ءىرى مادەني ورتالىق بولعان. باكتريا مەملەكەتى ب.ز.ب. ءVى-ءىV عاسىرلاردا احەمەن اۋلەتىنىڭ، كەيىن الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ يمپەرياسىنىڭ، گرەك-باكتريا پاتشالىعىنىڭ، كۋشان پاتشالىقتارىنىڭ قولاستىندا بولعان. اتتارى اتالعان مەملەكەتتەردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۇرىكتەر مەن يراندىقتاردان قۇرالعان. استاناسى بالح – تۇرىك تىلىندە «قالا، شاھار» دەگەن ءماندى بىلدىرەدى. بۇل قالا وسى كۇنگە دەيىن سول اتىن ساقتاپ كەلە جاتىر.
«ۆيدەۆداتتىڭ بەسىنشى مەملەكەتى نيسايا (پارفاز) بولعان. ونىڭ استاناسى نيسا (گرەكشە الەكساندروپول) قالاسى ەدى. بۇل جەردە ءبىرىنشى ارشاكيدتەردىڭ قابىرلەرى بولعان. بۇل ەلدە زورواستريزم وكتەمدىگى كۇشتى بولعاندىقتان احريمان تۇرعىندارعا سەنبەستىك رۋحىن ءسىڭىرىپ، قۇدايسىزدىقتى ۇيرەتەدى. دارمستەتتەردىڭ ايتۋىنشا، نيسايا (ناسايم) اتتى بىرنەشە قالا بولعان. سولاردىڭ ءبىرى مارى مەن باكتريا ارالىعىندا ورنالاسقان».
اتتارى اتالعان قالالار وسى كۇنگى تۇرىكمەنستان رەسپۋبليكاسى جەرىندە، سونداعى نيسا (نيسايا) قالاسىن ارحەولوگيالىق جاقتان ۇزاق جىلداردان بەرى زەرتتەۋدە. وسى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى جالعاستىرىپ، «تۇركىستان – ميفتىك اريانا-ۆايدجا. ەجەلگى بابالار سەنىمى بولعان «اۆەستادا» بۇدان باسقا دا ورتالىق ازيانىڭ سابيلىك داۋىرىنە ءتان كوپتەگەن ايعاقتار كەزدەسۋى مۇمكىن. تاعى دا ءبىر قۇندى دەرەك – احۋرا-مازدا ءبىرىنشى بولىپ دايتيا وزەنىن جاراتقانى. ەكىنشى كەزەكتە گاۆا (سوعدىنى) جاراتىلادى، سودان سوڭ باكتريا، حيرات، كابۋل، مارگيەنا، گيركايانى جانە ورتا ازيانى ازيادا جايعاسقان كوپتەگەن پاك مەكەندەردى جاراتادى. ارينە، بۇل جاراتىلۋ – اڭىز، بىراق نە ءۇشىن احۋرا-مازدا ءبىرىنشى كەزەكتە ءدايتيدى جاراتادى؟ كوپتەگەن عالىمدار «اۆەستانى» يران حالقى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسى دەسەدى. بىراق «اۆەستا» تەك يران پاتشالىعى تاريحىنا ءتان شىعارما عانا ەمەس، ورتا ازيانىڭ دا، ءتىپتى تۇركىستاننىڭ دا ەجەلگى داۋىرلەرىنە جاتاتىن قىمبات مالىمەتتەر بەرگەن عوي… «اۆەستانىڭ» جازىلۋ مانەرى، حالىقتار ساناسىنا سىڭگەن نانىم-سەنىمدەرى مەن اڭىزدار، جايلار نەگىزىندە جازىلاتىن گارا تاۋى (قاراتاۋ – ۋ.ش.), گارا مەملەكەتىندەگى سۋى كەرى اعاتىن (تەرىس) وزەن، اردۆي-سۋرعا قۇياتىن رانحا، اردۆي-سۋراننىڭ وزگەشە جاراتىلعانى تۋرالى مالىمەتتەر مەن پىكىرلەرىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى.
ۆيدەۆداتتا جەر مەن جاننات عارىش كەڭىستىگىندەگى دەنەلەردەن پايدا بولعان دەلىنەدى، جەر – دومالاق، مۇحيتتارمەن ورالعان دەپ سۋرەتتەلەدى… جەر شارى التى ۋىق-ماباقتى دوڭعالاققا ۇقساتىلادى. جەردىڭ شەكارالارى تۋرالى دا دەرەك بار. ونىڭ حابارلاۋىنشا، ءۇندى، مارى، تيگر جانە ياكسارت جەردىڭ ەڭ شەتى بولىپ شەكتەلگەن. ال جەردىڭ ورتالىعى «اۆەستادا كۇن قۇت-بەرەكە بالاماسى رەتىندە بەرىلەدى. كۇن ءپىرى ميترا كوبىنەسە ياكسارت (سىرداريا) جاعالاۋىندا جاسىرىنىپ جۇرەدى. قارا تاۋ اتاۋى «اۆەستادا» كەزدەسەدى.
«تابىن وعان، و، ءىسپىنتاما…
كەلتىرىپ وعان قۇرباندىق
كاوشىانقا پاراداتا
قارا تاۋدىڭ ەتەگىندە
ءجۇز ساۋرىكتى، ءھام مىڭ
سيىر، ءھام كيسۋسان قوي (تولستوۆ س.پ. درەۆني حورەزم. م.، 1948, ب. 16).
«اۆەستانى» اۋدارۋشىلاردىڭ تۇسىنىكتەمەسى بويىنشا، «اۆەستادا» ءامۋ مەن سىرداريالاردىڭ ەسكى اتاۋلارى بولعانىن ەسكەرسەك، وندا بۇل اتاعان تاۋلاردىڭ قازىرگى «قارا» تاۋمەن دە بايلانىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدى دا بەكەر دەي المايمىز. سەبەبى «قارا» دەگەن ءسوز ەسكى تۇركى تىلدەرىندە دە كەزدەسەدى. بۇل پىكىردى «اۆەستادان» كەلتىرىلگەن ءۇزىندى دە دالەلدەپ تۇر عوي. «قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە جۇزدەگەن، مىڭداعان مالدار وسەدى. ولاردىڭ ىشىندە سيىر مەن قويدىڭ سانى ەسەپسىز» (كيسۋسان) دەلىنگەن. ەجەلدەن قاراتاۋدىڭ ءوڭىرى – ءتورت تۇلىك مال مەن ديقانشىلىقتىڭ ورتالىعى. قازىر دە سولاي. سوندىقتان «اۆەستاداعى» اتالعان قاراتاۋ – قازىرگى تاراز-شىمكەنت قالالارىنىڭ اراسىنان شىعىستان سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقان تاۋ جوتاسى. قاراتاۋ تالاس الاتاۋىنىڭ باتىسىمەن ۇشتاسىپ، سولتۇستىك-باتىسقا 420 شاقىرىمعا سوزىلىپ، بىرتىندەپ الاسارىپ، سارىسۋ مەن شۋ وزەندەرىنىڭ اتىراۋىنا جەتىپ بىتەدى. بيىك جەرى – بەسساز تاۋى (2176 م). قاراتاۋ قاتارلاسا جاتقان ەكى جوتادان تۇرادى: كىشى جانە ۇلكەن قاراتاۋ. بۇل ەكى جوتا تاۋ ارالىق ويىستارمەن بولىنگەن.
قاراتاۋ شىعىستان باتىسقا قاراي جايلاسقاندىقتان، ونى كۇنگەي جانە تەرىسكەي دەپ ەكى بولەك ايتىلادى. كۇنگەيى – تاۋدىڭ وڭتۇستىگى، تەرىسكەيى – سولتۇستىگى. قاراتاۋدىڭ ەكى جاعى دا – ادام بالاسىنىڭ جايلاسىپ، ءومىر سۇرۋىنە قولايلى ايماق. قاراتاۋ ءماسسيۆى العاشقى ادامداردىڭ وربىگەن ايماقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دالەلدەيدى. 1958-1963 جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇلكىباس اۋدانىنىڭ جەرىنەن قاراۇڭگىر قونىسىن ارحەولوگتار اشىپ، ونى مەزوليت پەن نەوليت داۋىرلەرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىش ەكەنىن انىقتادى. وسىنداي تاس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن العاشقى ادامداردىڭ قونىستارىنىڭ ورىندارى قاراتاۋدىڭ توڭىرەگىنەن كوپتەپ تابىلدى: بورىقازعان، تاڭىرقازعان، كوسقورعان (قوشقورعان – 1-2), شوقتاس – 1-3, قاراۇڭگىر، بوگەن، ارىس – 1-2 جانە كوپتەگەن تاس ءداۋىرىنىڭ قونىستارىن ارحەولوگتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى تاۋىپ زەرتتەپ كەلە جاتىر (سوۆەتسكايا يستوريچەسكايا ەنتسيكلوپەديا (سيە). ت.1. م.، 1961, ب. 886). وسىنداي قولا جانە تەمىر داۋىرلەرىنىڭ قونىستارى قاراتاۋ ولكەسىنەن كوپ تابىلدى: تاگيسكەن، تاۋتارى (49, ب. 69). ءححى عاسىردىڭ باسىندا قاراتاۋ ايماعىندا قولا جانە تەمىر ەسكەرتكىشتەرى مول كولەمدە اشىلدى. ولار قونىستار مەن پەتروگليفتەر: ساۋىسقاندىق، كارىبۇلاق، ساتايبۇلاق، شالاباي، ارىستاندى، ارقابۇلاق، قارنىجارىق، مايدانتال، قىزىلشىڭ تاسبۇلاق، بورالداي، قويباعار جانە ت.ب. جارتاسقا سالىنعان سۋرەتتەر، بەينەلەر (قاشقاري م. تۇرىك سوزدىگى. الماتى، 1998, ب. 208-210). بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەر – قاراتاۋدا العاشقى ادامداردىڭ مەكەن ەتكەن ايماقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن باياندايتىن ماعلۇماتتار. مىنە، ەرتەدەگى دۇنيەگە كەلگەن قاراتاۋ مادەنيەتى – ۇزدىكسىز دامىپ، بۇل جەردە اريلەردىڭ وركەنيەتتىڭ ىرگە تاسىن قالاعان قاراتاۋ ءوڭىرى.
بۇل پىكىرىمىز «اۆەستادا» جازىلعان جولداردا بايقالادى.
وعان قۇرباندىققا اكەلدى،
حاوشيانح پاراداتتا دا
حاروي تاۋىنىڭ ەتەگىندە (جاساۋشى)
ءجۇز ايعىر جانە مىڭ
سيىر جانە سانسىز قوي
قۇرباندىققا شالدى دا (تولستوۆ س.پ. درەۆني حورەزم. م.، 1948, ب. 16).
كەلتىرىلگەن ۇزىندىگە «حاروي تاۋ – قاراتاۋدىڭ اتى. سول زاماندا حاروي تاۋى دەپ تە، حۋكاريا تاۋى دەپ تە اتالعان. حاروي تاۋى مەن حۋكاريا تاۋىن جايلاعاندار احۋرا-مازدا دىنىندە بولعان. ونى مۇنان سوڭ كەلەتىن ويات – ۇراندارىندا بايقايمىز. حارا – جەردى قورشاپ جاتقان ميفتىك تاۋلار، حارا – بەرەزايني اتى سوزبە-ءسوز تۇردە «بيىك حارا»، كەيىننەن يراننىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلبرۋسقا جانە كاۆكازداعى ەلبرۋسقا اۋىسقان (ەكى ات تا اۆەستادان شىققان). بيىك حارا نەمەسە حارايتيدان تۋىنداعان تۇسىنىك، بالكىم، پامير- تيندۋكشە جايىندا ەسكە الۋ نەگىزىندە جاتسا كەرەك. دەگەنمەن بۇكىل تۇرىك الەمىندە، بۇرىنعى تۇراندىقتارعا كيەلى بولىپ سانالعان تۇركىستان ولكەسىن اۆەستا زەرتتەۋشىلەرى ۇمىتىپ كەتەدى. شىندىعىندا، حارايتي – حاراتاۋ بولاتىن. قارانىڭ (گارا) ىشىندە تەرىس اعىپ جاتقان وزەن سۋرەتتەلگەن. ول تاراز قالاسى مەن شىمكەنت قالاسى اراسىنداعى تاۋدىڭ ىشىندەگى تەرىس وزەنى ەدى. بۇل جەرلەر تۇركىستان ولكەسى – پانتەون. حۋكاريا – حارا مەن حاراتي تاۋلارىنىڭ ەڭ بيىك شىڭدارى».
قاراتاۋ تۋرالى ح.كوكتاندىنىڭ پىكىرىن تولىعىمەن كەلتىردىك. ويتكەنى ول بۇل ماسەلەگە كەشەندى ءمان بەرىپ، ونى جان-جاقتى ويدىڭ ەلەگىنەن وتكەرىپ، ءوزىنىڭ تۇجىرىمداماسىن بەرگەن. ءبىز اۆتوردىڭ پىكىرىن عىلىمي تۇرعىدان قابىلدايمىز، سەبەبى قاراتاۋدىڭ جايلاسقان كەڭىستىگىن دۇرىس كورسەتە بىلگەن. بۇنى كەيىنگى جىلدارداعى جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر دە دالەلدەيدى. قاسيەتتى «اۆەستا» كىتابىنا ەنگەن قاراتاۋ – ءزورواستريزمنىڭ ەكونوميكالىق جانە رۋحاني ورتالىعى بولعان ايماقتىڭ ءبىرى.
«اۆەستادا» ورىن العان قاسيەتتى ايماقتىڭ ءبىرى – اتىراۋ. ماتىندە بىلاي بەرىلگەن:
اتىراۋدان ءارىدبي
مىڭ سالالى تاراممەن،
ءھام مىڭدايىن كولدەرمەن،
ارقايسىسىن ولاردىڭ
قىرىق كۇندە ورالاپ
ۇلگەرەدى زورعا دەپ،
جەلعابىزعا سالت مىنگەن (14).
كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە اتىراۋ – ءارىدبي سۋ جانە قۇنارلىق قۇدايىنىڭ قاراماعىنداعى عاجايىپ ولكە. ول كوپسالالى وزەندەر مەن كولدەردەن قۇرىلعان. وسى سۋ جۇيەلەرىن باسپا-باس ارالاعاندا، كوز ىلەستىرمەيتىن سالت جۇيرىك اتپەن قىرىق كۇندە زورعا ارالاپ شىعاسىڭ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. اۆەستانى اۋدارۋشىلار: «بۇل سۋرەتتەگى حىحع. ءامۋداريانىڭ اتىراۋىنا ۇقساس ەكەندىگى بايقالعان، بۇرىنعى وكسا» (كوكتاندى حامزا. اسپان مەن دالانىڭ ءتورت ۇمىتىلعان تاريحى. ءبىرىنشى كىتاپ. «قاسيەت». موسكۆا، 2001. ەكىنشى ۇمىتىلعان تاريح كىتابى، زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ۇمىتىلعان تاريحى، ب. 69).
اتىراۋ – ساعا، گرەكشە «دەلتا»، كوبىنەسە سۋدىڭ تاسقىندارى كوپ وزەندەر قۇياتىن، تەڭىز بەن كولدىڭ تاياز جەرلەرىندە پايدا بولاتىن وزەن ساعاسىنىڭ ەرەكشە فورماسى. اتىراۋدىڭ بەتى نەگىزىنەن تەگىس، وزەن تارامدارى مەن تارماقتارى ونى تىلىمدەپ جاتادى. بارلىق ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەردىڭ اتىراۋلارى بار. سوعان قاراي ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى ءامۋداريا بولعاندىقتان، «اۆەستانى» تارجىمەلەۋشىلەر وسى ۇلكەن وزەننىڭ اتىراۋى بولسا كەرەك دەگەن پىكىر بىلدىرگەن. ءامۋداريانىڭ ارال تەڭىزىنە قۇياتىن ساعاسىندا ورنالاسقان قاراقالپاقستاندا كوپ جىلدار مەن جۇمىس ىستەپ، وسى ايماقتى ارالادىم. بۇل وزەننىڭ ساعاسىندا «اتىراۋ» دەگەن ونوماستيكالىق اتاۋدى كەزدەستىرمەدىم. تەك اتىراۋ دەگەن كىشكەنە ارالدى عانا كوردىم. ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىز بويىنشا، «اۆەستاداعى» ايتىلعان اتىراۋ جايىق (ورال) وزەنىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە قۇياتىن جەرىندەگى اتىراۋ دەپ اتالاتىن جەر اتاۋى دەمەكشىمىز. تاريحي دەرەكتەردە حالىق اۋزىندا ەجەلدەن وسى ايماققا «اتىراۋ» دەگەن اتاۋ بەرىلگەن. وعان قوسىمشا اتىراۋدىڭ الىپ جاتقان ايماعى ءامۋداريانىڭ اتىراۋىنان اناعۇرلىم ۇلكەن. جايىق وزەنى كاسپي سياقتى ۇلكەن تەڭىزگە قۇياتىن بولسا، ءامۋداريا ارال تەڭىزىنە قۇلايدى. كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىن مەكەندەگەن اريلەردىڭ داقتار، تۇراندار، نابياندار، پانكساندار، سيراقتار، اورستار جايلاپ، ونى سكيفتەر مەن سارماتتارعا مۇرا ەتىپ قالدىرعان.
باشقۇرتستان، چەليابينسك، ورىنبور جانە باتىس قازاقستان، اتىراۋ وبلىستارىنىڭ ۇستىمەن كاسپي تەڭىزىنە قۇياتىن ۇلكەن وزەن – جايىق. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى – 1084 شاقىرىم، سۋ جينالاتىن القابى – 220 مىڭ شارشى شاقىرىم. جايىق وزەنى جازىق دالامەن اعاتىن تۇسىندا وعان سول جاعىنان ەلەك وزەنى قۇيادى. جايىققا وڭ جاعىنان كىشى قىزىل، ۇلكەن قىزىل، سياكميارا، تانالىق، شاعان; سول جاعىنان گۋمبەيكا، ۇلكەن قاراعان، سۇيىندىك، كوماق، ور، ەلەك، بارباستاۋ سالالارى قۇيادى. مىنە، وسىنداي كوپ سالالى، كولدى مەكەن بولعان سوڭ، ەجەلدەن بۇل ايماققا «اتىراۋ» دەگەن اتتى اريلەر داۋىرىندە بەرگەندىكتەن، «اۆەستادا» بۇل اتاۋ ورىن العان. اتىراۋ ءوڭىرى – ەرتەدەگى تۇركىلەر بابالارىنىڭ ءىرى مەكەندەرى بولعان تاريحي اتاۋ.
عۇلامانىڭ «اۆەستادان» كەلتىرگەن سوزدەرى دايتيا وزەنىنىڭ بالاماسى ءامۋداريا ەكەنىن مەڭزەپ تۇر. ەجەلدەن بۇل وزەن ەر جۇرەكتى، باتىر ەتنوستاردىڭ مەكەنى حورەزم (حۆايريەزم) ەكەنى ايتىلعان.
حورەزم – ءامۋداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىمىندا ورنالاسقان ويپات. جەرى ويپاتتى جازىق. باتىسىندا قاراقۇم شولىمەن، شىعىسى قىزىلقۇممەن شەكتەسەدى. كليماتى تىم كونتينەتتىك بولىپ كەلەدى. وسى ويپاتتىڭ اتىمەن ەرتەدە حورەزم مەملەكەتى قۇرىلعان. بۇل مەملەكەت تۋرالى العاشقى ءداريدىڭ بەحيستۋن جازباسى مەن «اۆەستادا» جازىلعان. حورەزمنىڭ تاريحىن XIX-XX عاسىرلاردا شىعىستانۋشى عالىمدار زەرتتەگەن. سولاردىڭ ىشىندە وتكەن عاسىردا بەلگىلى عۇلاما س.پ.تولستوۆ باسقارعان حورەزم ارحەولوگيالىق جانە ەتنولوگيالىق كەشەندى ەكسپەديتسياسى زەرتتەۋ جۇمىستارىن 50 جىلدان استام ۋاقىتتاي جۇرگىزدى. وسى ۇزاق مەرزىمدە بۇل ەكسپەديتسيا ءامۋداريانىڭ ورتالىق اعىسىنان، ونىڭ تومەنگى ارال تەڭىزىنە قۇياتىن جەرىنە دەيىنگى جانە ونىڭ كەڭ اتىراپتارىندا كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، پالەوليت، قولا، تەمىر جانە ورتاعاسىرلىق تاريح داۋىرلەردىڭ ەسكەرتكىشتەرىن اشىپ، ءامۋداريا ءوڭىرى ادامداردىڭ العاشقى وركەنيەتكە جەتكەن ورتالىق ازيانىڭ اجىراماس بولىگى ەكەنىن دالەلدەدى. ارحەولوگتار حورەزمنىڭ كونە تاريحىن قايتا قارايتىن جاڭالىقتاردى تاپتى: تازاباگياب جانە اميراباد جانە ورتا عاسىر مادەنيەتتەرىن. ەكسپەديتسيانىڭ تاريحقا اكەلگەن جاڭالىقتارى ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە جانە كوپتەگەن مونوگرافيالىق تۋىندىلاردا باياندالعان.
ءامۋداريا ورتالىق ازياداعى ەڭ اسا ءىرى سۋى مول جانە كەمەلەر جۇرەتىن وزەن بولعان. پامير تاۋلى ولكەسىنەن الىپ، پياندج (بەس) وزەندەردىڭ قوسىلۋىنان قۇرىلىپ، ءامۋداريا بولىپ حورەزم جەرىندەگى قاراقۇم مەن قىزىلقۇمدى قاق جارىپ، ەرتەدە كاسپي، كەيىن ارال تەڭىزدەرىنە قۇيعان. ونىڭ ۇزىندىعى – 1415 شاقىرىم، ال باستالعان جەرىنەن ەسەپتەگەندە 2540 شاقىرىم، الابى – 309000 شارشى شاقىرىم. ءامۋداريانىڭ القاپتارى تاۋلى جانە جازىقتىق بولىپ كەلەدى. انتيكالىق داۋىردە ول سارىقامىس پەن ۇزباي ارقىلى كاسپي تەڭىزىنە قۇيعان، كەيىن ارال تەڭىزىنە اۋىسقان. وسىنداي ۇلكەن وزەن ەجەلدەن ادامداردىڭ وربىگەن جانە قالىڭ تۇراقتى مەكەندەر مەن قالالاردىڭ سول كەزدەگى اتتارى اتالعان.
بۇل دەرەكتەردى دالەلدەيتىن «اۆەستا» كىتابىندا مىناداي مالىمەت بار: «احۋرا-مازدا يەمدەنگەن جەرلەردىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى بۇل دايتيا (دايتيا) جاعاسىنداعى اريانام – ۆايدجا جەرى ەدى. بۇل جەرگە ءبىرىنشى ادام يما كەلگەن. ساسانيدتەر داۋىرىندە اريانام-ۆايدجا ەرانۆەز اتالعان. اۆەستادا بۇل ولكە «رانحا مەن ۆاحۆي وزەندەرى ارالىعىنا جايعاسقان تەگىستىك ۇعىندىرىلدى» (وسپانوۆ س.ي. اباستا (اۆەستا) //تاريح ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. ەجەلگى شىعىس. ت. 1. استانا، 2005, ب. 451). حورەزم العاشقى ادامداردىڭ وربىگەن ايماعىنىڭ ءبىرى بولعانىن كەيىنگى عاسىرداعى بۇل وڭىردە جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كوپتەگەن تاس ءداۋىرىنىڭ جادىگەرلەرىن تاپتى. بۇل ايماقتا تاس ءداۋىرىنىڭ بارلىق تاريحي ساتىلارىن ساۋلەلەندىرەتىن دەرەكتەر جينالدى.
باكتريامەن ءبىر قاتاردا دۇنيەگە كەلگەن اۋعانستاننىڭ استاناسى – كابۋل شاھارى. ول الدىڭعى ازيانىڭ شىعىسىنداعى كابۋل وزەنىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان. كابۋل تۋرالى العاشقى دەرەكتەر پتولومەيدىڭ (ب.ز.ب. 2 عاسىر) ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. بىراق كابۋل قالاسى ودان بۇرىن «اۆەستادا» ايتىلعانىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. سوعان قاراعاندا بۇل قالانىڭ اتى ما، الدە كابۋل وزەنىنىڭ اتى ما؟ ونى انىقتاۋ قاجەت. بىزدىڭشە، «اۆەستاداعى» «كابۋل» تەرمينى وزەننىڭ اتى بولسا كەرەك. سولاي بولسا دا ول وزەننىڭ جاعالاۋلارىندا سول كەزدە تۇراقتى قونىستاردىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. كەيىن ولار قالاعا اينالعان. سولاردىڭ ءبىرى – كابۋل قالاسى. كابۋل وزەنى – ءۇندى وزەنىنىڭ ەڭ ۇلكەن سالاسى. ۇزىندىعى – 460 شاقىرىم. بابا جوتاسىنان باستالادى. مىنە، وسى وزەننىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى – كابۋل. كونە زامانداردا دۇنيەگە كەلگەن كابۋل قالاسى – ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگىنە جاقىن جەردە ورنالاسىپ، سولتۇستىگىندەگى تۇران ەلىمەن ميداي ارالاسىپ كەلە جاتقان مادەني ورتالىق. اۋعانستان مەن ورتالىق ازيانىڭ تاريحي تاعدىرى ءبىر-بىرىنە جاقىن. 6-عاسىرعا دەيىن كابۋل كۋشان پاتشالىعىنا قاراعان. ودان كەيىن كابۋلدى سامان، تەمىر اۋلەتىنىڭ امىرلەرى كەزەكتەسىپ بيلەدى. سوعان قاراعاندا، كابۋل شاھارى ورتالىق ازيانىڭ ىقپالىندا بولعانى بايقالادى. ەرتەدەگى حالىقتاردىڭ سالتى بويىنشا ول كابۋل وزەنىنىڭ اتىمەن اتالعان.
بۇل ورايدا گەرات قالاسىن دا ەسكە الۋىمىز قاجەت. ونىڭ كونە اتى – «اريانا». ول اۋعانستاننىڭ باتىسىندا ورنالاسقان، ياعني جوعارىداعى ءبىز توقتالعان باكترياعا كىرگەن. كەيبىر دەرەكتەردە گەراتتى ا.ماكەدونسكي سالدىرتىپتى-مىس دەگەن سوزدەر كەزدەسەدى. بۇل ءسوزدىڭ قيسىنى جوق. بۇل جاۋىنگەر قالا سالاتىنداي جاۋلاپ العان جەرلەرىندە ۇزاق تۇرماعان. بىزدىڭشە، گەرات (اريانا) قالاسى اريلەردىڭ زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن قالا ەكەنىن ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇر. «اۆەستادا» ءجيى-ءجيى كەزدەسەتىن «اري، اريانا» دەگەن سوزدەرگە سۇيەنسەك، «اريانام-ۆايدجا» – «اريلەر ەلى»، «اريانام-بايدج» – «اريلەر جازىعى». بۇگىنگى گەرات (اريانا) ەرتەدەگى قولا داۋىرىندە تۇركىلەردىڭ بابالارى اريلەر ەتنوسى سالدىرعان قالاسى بولىپ شىعادى. بۇل باكتريا مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان. ورتالىق ازيا اريلەرى باتىسقا قاراي جىلجىپ، وسى اريانا قالاسىنىڭ توڭىرەگىنەن ءارى قاراي، الدىڭعى ازيانىڭ جەرىنە تەرەڭ تاراي الماعان. ول ايماقتىڭ اۆتوحتوندى ەتنوستارى پارسىلار، ارابتار جانە كەمەريتستەر اريلەردىڭ ءوز ەلدەرىنىڭ ىشىنە تارالۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن. ءسويتىپ، كەيىنگى عاسىرلاردا اريانا (گەرات) باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرۋشى ءىرى مادەني ورتالىق بولعان. بۇل قالادان كوپتەگەن عۇلامالار شىققان، سولاردىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – الىشەر ناۋاي، نيزاماددين مير الىشەر (9.2. 1441-3.1. 1501 جج.) گەراتتا دۇنيەگە كەلىپ، سول قالادا قايتىس بولعان. ول – وزبەك حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، ويشىلى، مەملەكەتتىك قايراتكەرى. الىشەر ناۋاي جاس كەزىنەن باستاپ گەراتتا، مەشحەدتە، سامارقاندتا وقىپ، لوگيكا، فيلوسوفيا، ماتەماتيكا پاندەرىنەن ماعلۇمات العان. وزىنەن بۇرىنعى فيردوۋسي، نيزامي، ديحلاۋي، حورەزمي، سايف ساراي، زامانداستارى اتاي، ساككاكي، لۋتفي، ءجامي شىعارماشىلىعىمەن تانىس بولعان. الىشەر ناۋاي 15 جاسىنان باستاپ شىعارمالارىن تۇركى جانە پارسى تىلدەرىندە جازعان. ول ءوزىنىڭ ومىرىندە كوپتەگەن عىلىمي جانە كوركەم شىعارمالار جازدى. اريانا (گەرات) ەرتەدەن اريلەردىڭ قالاسى بولىپ، ول باتىس پەن شىعىستىڭ مادەنيەتتەرىنىڭ ءىرى ورتالىعى بولعاندىعى ۇلى عۇلاما ءناۋايدىڭ ومىرىنەن-اق بايقالىپ تۇر.
جوعارىدا توقتالعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، «اۆەستا» كىتابىندا جازىلعان گەوگرافيالىق، توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ بارلىعى تۇگەلىمەن ورتالىق ازيادان، ونىڭ باتىس، وڭتۇستىك، الدىڭعى جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن شەكارالاس جەرلەرىنە ورنالاسقان. ەجەلدەن بۇل گەوگرافيالىق ايماقتاردى مەكەندەگەن ەتنوستار بارلىق جاقتان قارىم-قاتىناستى جاساعان. كوپشىلىك جاعدايدا ولاردىڭ تاعدىرلارى دا ءبىر بولعان. مىنە، وسى ايماقتاردى ەجەلدەن مەكەندەگەن ەتنوستاردىڭ اراسىندا «اۆەستا» كىتابى دۇنيەگە كەلگەن. شىعارمادا احۋرا-مازدا ءبىرىنشى دايتيانى، گاۆانى (سوعدىنى), باكتريانى، حيرات، كابۋل، مارگيەنانى، گيركانيانى جانە ورتالىق ازيانى جانە كوپتەگەن مەكەندەردى جاراتتى دەۋدىڭ تەك اڭىزدىق قانا ەمەس، عىلىمي نەگىزى دە بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى ورتالىق ازيا العاشقى ادامداردىڭ وربىگەن ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ وتىر. مۇنداي مالىمەتتەردى اريلەردىڭ شىققان جەرى دەپ جۇرگەن الدىڭعى ازيادان كەزدەستىرە المايمىز.
«اۆەستا» كىتابىنىڭ ۆيدەۆدات (بەنديدات) – «گەوگرافيالىق جىر». ونىڭ باستالۋى: 1. اكۋرا – مازدا ءىسپيتاما – زاراتۋشتراعا دەدى بىلاي: «و، سپيتاما – زاراتۋشترا، جاراتتىم مەن جەرلەردى جانعا تىنىم بەرەتىن، قانشاما از قۋانىش (وندا) بولسا دا. ەگەر دە مەن، و، ءىسپيتاما – زاراتۋشترا، جاراتپاسام جەرلەردى جانعا تىنىم بەرەتىن، قانشاما از قۋانىش (وندا) بولسا دا، بارلىق تاندىك دۇنيە اعىلار ەد اريانام – بايدجاعا».
بۇدان كەيىن «گەوگرافيالىق جىردا» جاراتقان جەرلەردىڭ ورىندارى باياندانعان. سولاردىڭ ىشىندە: «ول جاقتا ون اي قىس پەن ەكى اي جاز، مىنە، وسى قىس ايلارىندا سۋلار سۋىق، جەرلەر سۋىق، وسىمدىكتەر سۋىق، وندا قىس ورتاسى بولعاندا; قىستىڭ سوڭى كەلگەندە ۇلكەن تاسقىن باستالادى».
وسى سۋرەتتەلگەن ايماقتاردى «اۆەستانى» تارجىمەلەۋشى س.ي.وسپانوۆ بىلايشا جورامالدايدى: «موۋرۋ – ورتا پارسىدا مەرا، گرەكشە مارگيانا، قازىرگى تۇرىكمەنستانداعى مارى كوگال القاپ (وازيس). باكدىي (باحدي) – باكتريا – قازىرگى تاجىكستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىنىڭ اراسىنداعى ايماق». س.ي.وسپانوۆ ءوزىنىڭ بۇل پىكىرىن جالعاستىرىپ: «ۆيدەۆداتتىڭ» ەكىنشى بولىمىندە ىيەما وركەنيەتتىلىكتى دامىتۋشى كەيىپكەر، ءبىرىنشى بولىپ ءولىپ، ادامدارعا ول دۇنيەگە قاراي جول سالۋشى جانە سول ارقىلى ول دۇنيەنىڭ باستى قۇدايى بولعاندىعى; سونىمەن بىرگە تاكۋالاردىڭ ول دۇنيەدەگى ولىلەر پاتشاسىنىڭ تۇراعىنداعى ماساتتى، شادىمان عۇمىرى تۋرالى جانە العاشقى ەسحوتولوگيالىق ۇلى قىس ءتۇسىپ، ونان سوڭ ەرىگەن قار-مۇزدان توپان سۋ كوتەرىلىپ، دۇنيەنىڭ اقىرى بولاتىندىعى تۋرالى اڭىزداردىڭ ىرعاق-نۇسقالارى بايقالادى.
وسى گەوگرافيالىق ايماقتى س.ي.وسپانوۆ بىلايشا جورامالدايدى: «كاپتا – كيندۋ (حاپتا – حيندۋ) – سوزبە-ءسوز: «جەتى ۇندىستاندىق (وبلىسى)» ەسكىشە تۇسىندىرمە بويىنشا «جەتىسۋ» («سەميرەچە») – ءۇندى وزەنى سالاسىنداعى وبلىس، مۇمكىن پەندجاپ».
«اۆەستانى» اۋدارۋشى س.ي.وسپانوۆتىڭ «گەوگرافيالىق جىردان» كەلتىرىلگەن جەرلەردىڭ بالاماسى تۋرالى جازعان جورامالدارىندا شىندىقتىڭ نىشانى بار سياقتى. اتتارى اتالعان گەوگرافيالىق وبلىستار ورتالىق ازيانىڭ باتىس-وڭتۇستىگىندەگى الدىڭعى ازيا مەن سولتۇستىك ۇندىستانمەن شەكارالاس ايماقتار جەتىسۋ ولكەسىمەن جالعاسىپ جاتقانى تاريحي شىندىق. جەتىسۋدىڭ كليماتى ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنا قاراعاندا سۋىق بولىپ كەلگەنمەن، بۇل ايماقتا 10 اي قىس بولمايدى. ادامداردىڭ تۇرمىسىنا وتە قولايلى ايماق. سوعان قاراعاندا، سالقىن كليمات جەتىسۋدان شىعىس-سولتۇستىككە قاراي بارعان سايىن سۋىق كليمات كۇشەيە ءتۇسىپ، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا بارعان سايىن قىستىڭ ۇزارا بەرەتىنى بارشاعا ءمالىم. سولاي بولسا، اۆەستانىڭ وسى بولىمىندەگى اتتارى اتالعان ايماقتار ورتالىق ازيانىڭ ورتالىق، شىعىس، جانە سولتۇستىك ايماقتارىنا تۋرا كەلەدى دەگەن پىكىردەمىز.
جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن «اۆەستا» كىتابىندا كەزدەسەتىن گەوگرافيالىق اتاۋلار، اريلەردىڭ وربىگەن جەرى ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىندەگى ءۇندىستان مەن يران جەرلەرىمەن شەكارالاس ايماقتار بولعان. انىعىراق ايتقاندا، ءامۋداريا، سىرداريا، اريا جانە مۇرعاب وزەندەرىنىڭ القاپتارى. اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىن الىپ جاتقان پاروپاميز، باندو جانە تۇركىستان تاۋ جوتالارىنان ساعاسىن اريا مەن مۇرعاب وزەندەرى الادى. ولاي بولسا، تۇركىستان اتاۋى اريلەر زامانىندا بولعانىن مەڭزەيدى. بۇل گەوگرافيالىق ايماقتار «اۆەستادا» كەزدەسىپ ءجۇر، ياعني تۇران ويپاتى بولىپ ەجەلدەن اتالىپ كەلە جاتقانىنا تاريح كۋا. اتتارى اتالعان ايماقتار – ەجەلدەن اريلەردىڭ مەكەنى. وسى وڭىردەگى ءىرى سۋ جۇيەلەرىنىڭ ءبىرى – اريا وزەنى. ونىڭ القابىن مەكەندەۋشىلەر سول سۋ جۇيەسىنىڭ اتىمەن وزدەرىن اريالىقتارمىز دەپ اتاعان. ۇندىلەر مەن پارسىلار وزدەرىنىڭ ەجەلگى كورشىلەرىن اريلەر دەپ اتاپ، ولاردىڭ باسقا دا قانداستارىن جالپىلاما اريلەر دەپ اتاپ كەتكەن. كەيىن بۇل اري اتاماسى بۇكىل ورتالىق ازيا ەتنوستارىنىڭ جالپى اتاۋىنا اينالعان. اۆەستاداعى كەزدەسەتىن گەوگرافيالىق اتاۋلار ورتالىق ازيادا ءجيى-ءجيى كەزدەسىپ وتىراتىنىنا جوعارىدا توقتالدىق. بۇنداي ۇقساستىقتى كەزدەيسوق كورىنىس دەۋگە بولمايدى. مىنە، وسى كەلتىرىلگەن گەوگرافيالىق اتاۋلار اريلەردىڭ ەجەلگى مەكەنى ورتالىق ازيا ەكەنىن ايقىندايدى.
ۋاحيت شالەكەنوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
