Ótken basylymdarda «Arııler. Olar kimder?» degen maqalada zoroastrızm dininiń qasıetti kitaby «Avestaǵa» negizdelip, Arııler etnosynyń paıda bolyp, damyǵan ortalyǵy Ortalyq Azııa bolǵanyn dáleldeıtin derekter keltirgen bolatynbyz. Endi sol oıymyzdy jalǵastyryp, «Avestada» kezdesetin Ortalyq Azııadaǵy keıbir geografııalyq atamalarǵa toqtalaıyq.Vıdevdattyń birinshi bóliminde Spıtama Zaratýshtra paıǵambarǵa Ahýra-Mazda táńiri ózi jaratqan úlkendi-kishili 16 el týraly áńgimeleıdi. Olardyń birinshisi: «Arıanam-Baıda (Arıanam Vaıdja) – «arıılyqtar eli», «arıılyqtar aımaǵy» dep aıtylatyn jer aty. Ol elde Baqbiı-Datiıtá (Vahvı-Darııa) degen ózen bolǵan. Bul ataýdan da «altaı» degen túrki kezeńindegi sózderdiń «ıisi ańqyp turǵandaı» (Kóktándi Hamza. Aspan men dalanyń tórt umytylǵan tarıhy. Birinshi kitap. «Qasıet», Máskeý, 2001. Ekinshi umytylǵan tarıh kitaby, Zaratýshtra paıǵambardyń umytylǵan tarıhy).
Keltirilgen úzindidegi avtordyń tujyrymdamasyn túgel qoldaımyz. Sebebi arıılerdiń paıda bolǵan ortalyqtarynyń biri Ortalyq Azııanyń ortasyndaǵy Altaı óńiri degeni shyndyqqa keledi.
«Avesta» kitabynda jazylǵan málimetterge qaraǵanda, arıılerde 16 memleket bolǵan. Olardyń geografııalyq ortalyqtary elder (memleketter) dep kórsetken. Birinshi Aırıanam-Vaıdja eli Datıa (Daıtııa) qazirgi Ámýdarııa ózeniniń alqabyna ornalasqan. («Qaıyrymdy, berekeli Datııa») ertedegi arıılerdiń ańyz otany dep esepteledi. Shamasy, tikeleı maǵynasy «arııler jazyǵy» nemese «arıılik qarqyn», óris (arııskıı razmah) degendi bildiredi.
Keıbir eýroentrıster Rahny Edil (Volga) ózeniniń eski parsy tilindegi ataýy dep jazyp keledi. Shyndyǵynda, Rahny ózeni – Syrdarııanyń kóne tól ataýy. Tek kóptegen eýroentrısterdiń Edil ózenin Ortalyq Azııanyń ońtústigindegi Ranhan ózenimen shatastyryp júrýleri jergilikti geografııany bilmegendikten ǵana emes, olar ádeıi bul aımaqty Arıılerdiń ejelgi qonysy, olardyń «násili eýropalyq etnostar» degen qısynsyz pikirdi dáleldemekshi tarıhshylardyń yqpalymen jazylǵan bolýy kerek. Áıtpese úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn Shyǵys Eýrazııanyń túıisken jerindegi eń úlken ózen parsy tilimen qalaı Ranhan dep atalady? Bundaı qııalı pikirdiń ǵylymǵa qatysy joq. Bul aımaqtardyń qysy uzaq ári qatty aıaz bolsa, jazy qysqa bolyp keletini aıtylǵan. Edil ózeninen shyǵysqa qaraı Sibir, Altaı óńirlerine deıingi keń-baıtaq jerlerdiń tabıǵaty «Avestadaǵy» jazylǵanǵa týra keledi. Qazirdiń ózinde de bul ólke Eýropanyń shyǵys bóliginen shyǵysqa qaraı sozylyp jatqandyǵy, Ortalyq Azııanyń osy bóligindegi tabıǵattyń qatal ekeni barshaǵa málim. Bul geografııalyq aımaq Qazaqstannyń da barlyq ortalyq, soltústik, shyǵys aımaqtaryn qamtıdy.
Belgili «Avestany» zertteýshi H.Kóktándi Birinshi elge Ámýdarııa (Oks) jáne Syrdarııa (Iaksart) aımaqtaryn kirgizip, myna pikirlerdi alǵa tartady: «Ahýra-Mazdanyń bul birinshi memleketi Oks pen Iaksart ózenderiniń jaǵasynda jaılasqan bolsa, keıinirek ol ańyzdyq memlekettiń kóne aty bolyp qalǵan… Biraq, bárinen qyzyǵy, Gerfeldtiń pikiri, ol Eranvez ben Turan – bir memleket, Túrkistanda jaılasqan, bul jerde Iranǵa kóship ketýden buryn medııalyqtar men parsylar ómir súrgen. Bul ejelgi zamandarda jer jannaty bolyp, keıinnen aýa raıy ózgergen jáne tabıǵattyń osy qubylysy elderdiń uly qonys aýdarýyna, kóship ketýine sebep bolǵan. Eranvez solaısha arııler memleketi Turan memleketine aınalǵan degen dáıekteme usynady. Shyndyǵynda, «Avestada» Turan ataýy kezdesedi. Sonymen birge arıılyqtar osy óńirden ózderimen totem-táńirlerdi Eýropaǵa alyp kelip, keıinnen grek mıfologııasynyń tutas dastandaryn týdyrady… Bizdiń uıǵarymymyzda Ahýra-Mazdý ıelengen birinshi memleket – Túrkistan ólkesi. Sondaı-aq bul birinshi memleket osynaý elderdiń eń shetki soltústik núktesine ornalasqanyn baıqaımyz. Qarataý, Tarsa – táńirlikter jaılaǵan Taraz, Túrkistan – bul kúni de atalyp otyrǵan elderdiń soltústik shekarasy. Osy kúnde de Túrkistan ólkesiniń Orta Azııa halyqtarynda qasıetti meken sanalýy osyndaı óte kóne dáýirlerden tamyr tartady».
Keltirilgen avtordyń pikirin sol kúıinde qabyldaımyz. Ony oıdyń eleginen ótkerip, ony shyndyqqa saı demekshimiz. Oks (Ámýdarııa) pen Iaksart (Syrdarııa) ózenderiniń alqaptaryna kiretin Turan oıpaty birinshi elge jatady deýine qosylamyz. Turan oıpatynyń soltústigi Edilmen jalǵasyp jatyr. Onyń ústine bul ólkeniń soltústik bóliginiń tabıǵaty da Edil ózeniniń óńirine birshama sáıkes keledi. Sondyqtan Ámýdarııa men Syrdarııanyń alqaptary bolǵan Turan oıpaty arıılerdiń jaılasqan ejelgi Otany ekenin moıyndaý kerek. Qos ózenniń aımaǵynda ornalasqan Turan oıpaty ejelden jer jannaty bolyp, onda alǵashqy túrkitildes etnostar paıda bolyp, alǵashqy órkenıettiń negizin salǵan. Ejelden parsylar turandyqtarmen kórshi jatyp, talaı ret Ámýdarııa men Syrdarııa óńirlerin otarlastyrý úshin joıqyn soǵystar ashqanyna tarıh kýáger. Mysaly, Kır men Darıı joryqtary. Sóıtip, Ahýra-Mazda jaratqan birinshi memleket Edil ózeniniń alqaptarynan Ámýdarııa men Syrdarııa alqaptaryndaǵy Turan oıpatyn túgelimen qamtyǵan. Keıin bul aımaq qasıetti Túrkistan jeri bolyp tarıhqa kirgen. Sondyqtan da «Avestada» Turan elin birinshi orynǵa qoıýyn kezdeısoq dep ataýǵa bolmaıdy. Bul tusta Ámýdarııa men Syrdarııa jer jannaty atalyp, alǵashqy adamdardyń órbigen aımaqtarynyń biri bolǵan. Jergilikti etnostar, arıılerdiń osy aımaqta alǵashqy órkenıetteri paıda bolǵan. Mine, osyndaı shyndyqqa negizdelip, Túrkistandy birinshi satyǵa kótergen. Arııler baıyrǵy Altaıdan taraǵan saq, ıran, turan, úndi, úndi-eýropa halyqtarynyń atalyq tegi bolǵan eń eski etnostyq ataý degen tujyrymdy qazirgi kezdegi tarıhshylardyń kópshiligi qoldaıdy. Bul tujyrymǵa biz de qosylamyz. Biraq arıılerdiń arasyna úndieýropalyq etnostardy aralastyrýdy orynsyz dep qaraımyz. Olardyń ejelgi mekenderi – Aldyńǵy Azııa men Eýropa qurlyǵy. Sondyqtan Turan ólkesin ejelden mekendegen túrkitildes etnostar: arııler, onyń quramynda – daqtar, turandar, nabıandar, panksandar, sıraqtar, aorstar, skıfter, saqtar, horezmdikter, massagetter jáne bizge áli belgisiz taıpalar bolǵan. Avtohtondy etnostardyń jalpy atamalary Arııa ózeniniń atymen atalǵan.
«Avesta» kitabynda Turan sózi birneshe jerde kezdesedi:
Sarbazdaryn Turannyń,
Júz soqqanda – bir myńyn,
Myńda – qısýsanyn,
Qısýsanda – sheksizin
Jeńýime qýat ber.
Oǵan berdi sonshalyq…( Ospanov S.I. Abasta (Avesta) //Tarıh – adamzat aqyl-oıynyń qazynasy. Ejelgi Shyǵys. T. 1. Astana, 2005, b.353).
Turan sarbazdarynyń kúshtiligin, qaırattylyǵyn sýretteıdi. Olardyń kúshtiligi sondaı, júz siltegende myńdaǵan, qısapsyz (qısýsanı) jaýlaryn qırata alatyn kúshke ıe eken jáne olarǵa jaratýshy osynsha kúsh-qýat bergenin baıandaıdy.
… Jeńýge úsh turandyq – danýdy –
Sheshender Qara menen Barany,
Týylǵan Asabanada,
Shapshań Duraáqaıtýdy-
Jaqsylyq úshin shaıqasta.
Olarǵa berdi sonshalyq…
Osy keltirilgen úzindiniń mánin, «Avestany» qazaqshalaǵan aýdarmashylar bylaısha túsindirgen: «Qara (Qara) – Asabana rýynan shyqqan Turan batyry. Bara (Vara) – Asabana rýynan shyqqan Turan batyry. Asabana – Qara men Bara sııaqty batyrlar shyqqan turandyq taıpanyń aty. Duraáqaıtý (Dýraekaıtý) – turandyq Traty men eki Ashabazda atty ırandyq batyrlardyń jaýy, ózge dinge senýshiler» (Mýrgabaev S.S. Úlken Qarataý petroglıfteri (Kandıdattyq dıssertaııa). Almaty, 2010, b. 42-97). Bizdiń bul joldarǵa qosyp-alarymyz joq.
«Avestada» arııler men turandyqtardyń arasyndaǵy shıelenister kezinde Ashıdiń jasyrynǵan jerinen taýyp bergen jastar týraly áńgimeleıdi. Bul jerde jastardyń maldyń qasıettiligi onyń sanynda emes, tuqymynyń asyldyǵynda ekendigin túsinbegendigi bylaısha aıtylady:
Turandyqtar Notarıdtarmen,
Jelǵabyz mingen attary,
Moıynynyń astyna
Tyǵyldym men qoshqardyń,
Qashyratyn júz qoıdy;
Sonda meni ashyp alǵan
Katıaǵan boıy bozbalalar
Hám balaýsa jas qyzdar,
Erkekti eshbir bilmegen.
(Kóktándi Hamza. Aspan men dalanyń tórt umytylǵan tarıhy. Birinshi kitap. «Qasıet». Máskeý, 2001. Ekinshi umytylǵan tarıh kitaby Zaratýshtra paıǵambardyń umytylǵan tarıhy, b. 83)
«Avestanyń» 440-betinde: «Turandyqtardan eń alǵyr, Baryqasha teńizinen» dep úsh márte qaıtalanyp jazylǵan. Sóıtip, Turan atamasy «Avesta» kitabynda atalǵanynan úzindiler keltirdik. Soǵan qaraǵanda, Turan oıpaty arııler zamanynda olardyń belgili geografııalyq shoǵyrlanǵan otany bolǵan. Turan aımaǵy – Ortalyq Azııanyń soltústik-batysynan Qazaqstannyń ońtústik-batysyndaǵy kópshilik bóligi qumdy jáne sazdy, shóldi jazyq, oıpań óńir. Ońtústiginde Kopetdag jáne Paropamız taý etegimen, batysynda Kaspıı jaǵalaýy, Muǵaljar jáne Ońtústik Oralmen, soltústiginde Saryarqamen, shyǵysynda Tıan-Shan jáne Pamır-Altaı taýlarynyń etegimen qorshalǵan. Soltústik-batys baǵytta Torǵaı qolaty arqyly Batys Sibir jazyǵymen jalǵasady. Onyń jalpy alyp jatqan aımaǵy – 2 mln. km2. Mine, osyndaı keń kólemdi alyp jatqan Turan oıpaty ertedegi arıılerdiń kir jýyp, kindik kesken jeri ekenin dáleldeıtin derekterdiń biregeıi.
Joǵaryda keltirilgen zertteýshiniń jazǵanynda «Ahýra-Mazýda ıelegen birinshi memleket – Túrkistan ólkesi» delingen. Bul ólke ejelden túrkitildes taıpalar men halyqtardyń mekeni ekeni tarıhtan belgili. Sondyqtan Túrkistan – tarıhı-geografııalyq ataý. Túrkistanǵa kiretin jerdiń kólemi – 3 mln. km2. Oǵan Oraldan Altaıǵa, Kaspııden Qytaıǵa deıin, Ońtústik Iran men Aýǵanstannan Tomsk pen Tobylǵa deıingi aralyqty alyp jatqan ólke kiredi. Osynsha ulan-ǵaıyr jerde arııler órbip, ony óziniń Otanyna aınaldyrǵan.
«Avestadaǵy» memleketterdiń ornalasýy soltústik-batystan ońtústikke qaraı jaılasqany baıqalady. Ekinshi Soǵdar memleketi Gava dep atalady, onyń ornalasqan jeri – Aldyńǵy Azııa. Úshinshi memleketti Mary-tyn dep ataǵan.
Ortalyq Azııa arııleri týraly bizge kóbirek málimet beretin tórtinshi memleket – sulý Bakýdı (Baktrııa, Balq), Balh (Baktrııa). Bul aımaq «Avestada» bir ǵana jerde kezdesedi. Tarıhqa úńilsek, Baktrııa – Ortalyq Azııanyń ońtústigindegi ejelgi aımaq. Oǵan tómendegi jerler kirgen: Ámýdarııanyń joǵarǵy jáne orta aǵysy boıyndaǵy, qazirgi Ózbekstan Respýblıkasy, Tájikstan Respýblıkasynyń ońtústigi men Aýǵanstannyń soltústigindegi oblystardyń jerin qamtıdy. B.z.b. I myńynshy jyldardyń alǵashqy jartysynda qul ıelenýshilik memleket bolyp, onyń ortalyǵy Úndi ózeniniń jaǵalaýyndaǵy Balh qalasy bolǵan. Balh – Soltústik Aýǵanstandaǵy qazirgi Vazırabad (Balh) qalasynyń janyndaǵy kóne qalanyń orny. Baktrııanyń astanasy bolǵan ejelgi Baktra qalasynyń jáne orta ǵasyrlardaǵy Balh qalasynyń qıraǵan qaldyǵy. B.z.b. III-II ǵasyrlarda Grek-Baktrııa patshalyǵynyń, odan keıin Kýshan patshalyǵynyń astanasy. Balh – Úndi ózeniniń jaǵasyna salynǵan túrikterdiń kóne qalasy. Ertede túrikter qalany «Balyq» dep ataǵan. Sondyqtan bul qalanyń aty «Balyq» (qala) bolýy tıis. Onyń paıda bolýy Arııler zamanyna jatady. Balyq iri mádenı ortalyq bolǵan. Baktrııa memleketi b.z.b. VI-IV ǵasyrlarda Ahemen áýletiniń, keıin Aleksandr Makedonskııdiń ımperııasynyń, Grek-Baktrııa patshalyǵynyń, Kýshan patshalyqtarynyń qolastynda bolǵan. Attary atalǵan memleketterdiń etnıkalyq quramy túrikter men ırandyqtardan quralǵan. Astanasy Balh – túrik tilinde «qala, shahar» degen mándi bildiredi. Bul qala osy kúnge deıin sol atyn saqtap kele jatyr.
«Vıdevdattyń besinshi memleketi Nısaıa (Parfaz) bolǵan. Onyń astanasy Nısa (grekshe Aleksandropol) qalasy edi. Bul jerde birinshi arshakıdterdiń qabirleri bolǵan. Bul elde Zoroastrızm óktemdigi kúshti bolǵandyqtan Ahrıman turǵyndarǵa senbestik rýhyn sińirip, qudaısyzdyqty úıretedi. Darmstetterdiń aıtýynsha, Nısaıa (Nasaım) atty birneshe qala bolǵan. Solardyń biri Mary men Baktrııa aralyǵynda ornalasqan».
Attary atalǵan qalalar osy kúngi Túrikmenstan Respýblıkasy jerinde, sondaǵy Nısa (Nısaıa) qalasyn arheologııalyq jaqtan uzaq jyldardan beri zertteýde. Osy geografııalyq ataýlardy jalǵastyryp, «Túrkistan – mıftik Arıana-Vaıdja. Ejelgi babalar senimi bolǵan «Avestada» budan basqa da Ortalyq Azııanyń sábılik dáýirine tán kóptegen aıǵaqtar kezdesýi múmkin. Taǵy da bir qundy derek – Ahýra-Mazda birinshi bolyp Daıtııa ózenin jaratqany. Ekinshi kezekte Gava (Soǵdyny) jaratylady, sodan soń Baktrııa, Hırat, Kabýl, Margıena, Gırkaııany jáne Orta Azııany Azııada jaıǵasqan kóptegen pák mekenderdi jaratady. Árıne, bul jaratylý – ańyz, biraq ne úshin Ahýra-Mazda birinshi kezekte Daıtıdi jaratady? Kóptegen ǵalymdar «Avestany» ıran halqy aýyz ádebıeti úlgisi desedi. Biraq «Avesta» tek Iran patshalyǵy tarıhyna tán shyǵarma ǵana emes, Orta Azııanyń da, tipti Túrkistannyń da ejelgi dáýirlerine jatatyn qymbat málimetter bergen ǵoı… «Avestanyń» jazylý máneri, halyqtar sanasyna sińgen nanym-senimderi men ańyzdar, jaılar negizinde jazylatyn Gara taýy (Qarataý – Ý.Sh.), Gara memleketindegi sýy keri aǵatyn (Teris) ózen, Ardvı-Sýrǵa quıatyn Ranha, Ardvı-Sýrannyń ózgeshe jaratylǵany týraly málimetter men pikirlerimizdi naqtylaı túsedi.
Vıdevdatta jer men jannat ǵarysh keńistigindegi denelerden paıda bolǵan delinedi, jer – domalaq, muhıttarmen oralǵan dep sýretteledi… Jer shary alty ýyq-mabaqty dońǵalaqqa uqsatylady. Jerdiń shekaralary týraly da derek bar. Onyń habarlaýynsha, Úndi, Mary, Tıgr jáne Iaksart jerdiń eń sheti bolyp shektelgen. Al jerdiń ortalyǵy «Avestada Kún qut-bereke balamasy retinde beriledi. Kún piri Mıtra kóbinese Iaksart (Syrdarııa) jaǵalaýynda jasyrynyp júredi. Qara taý ataýy «Avestada» kezdesedi.
«Tabyn oǵan, o, Ispintama…
Keltirip oǵan qurbandyq
Kaoshyánqa Paradata
Qara taýdyń eteginde
Júz sáýrikti, hám myń
Sıyr, hám kısýsan qoı (Tolstov S.P. Drevnıı Horezm. M., 1948, b. 16).
«Avestany» aýdarýshylardyń túsiniktemesi boıynsha, «Avestada» Ámý men Syrdarııalardyń eski ataýlary bolǵanyn eskersek, onda bul ataǵan taýlardyń qazirgi «Qara» taýmen de baılanysy bolýy múmkin degen joramaldy da beker deı almaımyz. Sebebi «Qara» degen sóz eski túrki tilderinde de kezdesedi. Bul pikirdi «Avestadan» keltirilgen úzindi de dáleldep tur ǵoı. «Qarataýdyń eteginde júzdegen, myńdaǵan maldar ósedi. Olardyń ishinde sıyr men qoıdyń sany esepsiz» (Kısýsan) delingen. Ejelden Qarataýdyń óńiri – tórt túlik mal men dıqanshylyqtyń ortalyǵy. Qazir de solaı. Sondyqtan «Avestadaǵy» atalǵan Qarataý – qazirgi Taraz-Shymkent qalalarynyń arasynan shyǵystan soltústikke qaraı sozylyp jatqan taý jotasy. Qarataý Talas Alataýynyń batysymen ushtasyp, soltústik-batysqa 420 shaqyrymǵa sozylyp, birtindep alasaryp, Sarysý men Shý ózenderiniń atyraýyna jetip bitedi. Bıik jeri – Bessaz taýy (2176 m). Qarataý qatarlasa jatqan eki jotadan turady: Kishi jáne Úlken Qarataý. Bul eki jota taý aralyq oıystarmen bólingen.
Qarataý shyǵystan batysqa qaraı jaılasqandyqtan, ony kúngeı jáne teriskeı dep eki bólek aıtylady. Kúngeıi – taýdyń ońtústigi, teriskeıi – soltústigi. Qarataýdyń eki jaǵy da – adam balasynyń jaılasyp, ómir súrýine qolaıly aımaq. Qarataý massıvi alǵashqy adamdardyń órbigen aımaqtarynyń biri ekenin arheologııalyq zertteýler dáleldeıdi. 1958-1963 jyldary Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas aýdanynyń jerinen Qaraúńgir qonysyn arheologtar ashyp, ony mezolıt pen neolıt dáýirlerine jatatyn eskertkish ekenin anyqtady. Osyndaı tas dáýirinde ómir súrgen alǵashqy adamdardyń qonystarynyń oryndary Qarataýdyń tóńireginen kóptep tabyldy: Bóriqazǵan, Táńirqazǵan, Kosqorǵan (Qoshqorǵan – 1-2), Shoqtas – 1-3, Qaraúńgir, Bógen, Arys – 1-2 jáne kóptegen tas dáýiriniń qonystaryn arheologtar birinen keıin biri taýyp zerttep kele jatyr (Sovetskaıa ıstorıcheskaıa enıklopedııa (SIE). T.1. M., 1961, b. 886). Osyndaı qola jáne temir dáýirleriniń qonystary Qarataý ólkesinen kóp tabyldy: Tagısken, Taýtary (49, b. 69). HHI ǵasyrdyń basynda Qarataý aımaǵynda qola jáne temir eskertkishteri mol kólemde ashyldy. Olar qonystar men petroglıfter: Saýysqandyq, Káribulaq, Sataıbulaq, Shalabaı, Arystandy, Arqabulaq, Qarnyjaryq, Maıdantal, Qyzylshyń Tasbulaq, Boraldaı, Qoıbaǵar jáne t.b. jartasqa salynǵan sýretter, beıneler (Qashqarı M. Túrik sózdigi. Almaty, 1998, b. 208-210). Bul keltirilgen derekter – Qarataýda alǵashqy adamdardyń meken etken aımaqtarynyń biri ekenin baıandaıtyn maǵlumattar. Mine, ertedegi dúnıege kelgen Qarataý mádenıeti – úzdiksiz damyp, bul jerde arıılerdiń órkenıettiń irge tasyn qalaǵan Qarataý óńiri.
Bul pikirimiz «Avestada» jazylǵan joldarda baıqalady.
Oǵan qurbandyqqa ákeldi,
Haoshıanh Paradatta da
Haroı taýynyń eteginde (jasaýshy)
Júz aıǵyr jáne myń
Sıyr jáne sansyz qoı
Qurbandyqqa shaldy da (Tolstov S.P. Drevnıı Horezm. M., 1948, b. 16).
Keltirilgen úzindige «Haroı taý – Qarataýdyń aty. Sol zamanda Haroı taýy dep te, Hýkarıa taýy dep te atalǵan. Haroı taýy men Hýkarıa taýyn jaılaǵandar Ahýra-Mazda dininde bolǵan. Ony munan soń keletin oıat – urandarynda baıqaımyz. Hara – jerdi qorshap jatqan mıftik taýlar, Hara – Berezaını aty sózbe-sóz túrde «Bıik Hara», keıinnen ırannyń soltústigindegi Elbrýsqa jáne Kavkazdaǵy Elbrýsqa aýysqan (eki at ta Avestadan shyqqan). Bıik Hara nemese Haraıtıdan týyndaǵan túsinik, bálkim, Pamır- Tındýkshe jaıynda eske alý negizinde jatsa kerek. Degenmen búkil túrik áleminde, burynǵy turandyqtarǵa kıeli bolyp sanalǵan Túrkistan ólkesin Avesta zertteýshileri umytyp ketedi. Shyndyǵynda, Haraıtı – Harataý bolatyn. Qaranyń (Gara) ishinde teris aǵyp jatqan ózen sýrettelgen. Ol Taraz qalasy men Shymkent qalasy arasyndaǵy taýdyń ishindegi Teris ózeni edi. Bul jerler Túrkistan ólkesi – panteon. Hýkarııa – Hara men Haratı taýlarynyń eń bıik shyńdary».
Qarataý týraly H.Kóktándiniń pikirin tolyǵymen keltirdik. Óıtkeni ol bul máselege keshendi mán berip, ony jan-jaqty oıdyń eleginen ótkerip, óziniń tujyrymdamasyn bergen. Biz avtordyń pikirin ǵylymı turǵydan qabyldaımyz, sebebi Qarataýdyń jaılasqan keńistigin durys kórsete bilgen. Buny keıingi jyldardaǵy júrgizilgen ǵylymı zertteýler de dáleldeıdi. Qasıetti «Avesta» kitabyna engen Qarataý – zoroastrızmniń ekonomıkalyq jáne rýhanı ortalyǵy bolǵan aımaqtyń biri.
«Avestada» oryn alǵan qasıetti aımaqtyń biri – Atyraý. Mátinde bylaı berilgen:
Atyraýdan Aridbı
Myń salaly tarammen,
Hám myńdaıyn kóldermen,
Árqaısysyn olardyń
Qyryq kúnde oralap
Úlgeredi zorǵa dep,
Jelǵabyzǵa salt mingen (14).
Keltirilgen úzindide Atyraý – Aridbı sý jáne qunarlyq qudaıynyń qaramaǵyndaǵy ǵajaıyp ólke. Ol kópsalaly ózender men kólderden qurylǵan. Osy sý júıelerin baspa-bas aralaǵanda, kóz ilestirmeıtin salt júırik atpen qyryq kúnde zorǵa aralap shyǵasyń degen uǵymdy bildiredi. Avestany aýdarýshylar: «Bul sýrettegi HIHǵ. Ámýdarııanyń atyraýyna uqsas ekendigi baıqalǵan, burynǵy Oksa» (Kóktándi Hamza. Aspan men dalanyń tórt umytylǵan tarıhy. Birinshi kitap. «Qasıet». Moskva, 2001. Ekinshi umytylǵan tarıh kitaby, Zaratýshtra paıǵambardyń umytylǵan tarıhy, b. 69).
Atyraý – saǵa, grekshe «delta», kóbinese sýdyń tasqyndary kóp ózender quıatyn, teńiz ben kóldiń taıaz jerlerinde paıda bolatyn ózen saǵasynyń erekshe formasy. Atyraýdyń beti negizinen tegis, ózen taramdary men tarmaqtary ony tilimdep jatady. Barlyq úlkendi-kishili ózenderdiń atyraýlary bar. Soǵan qaraı Ortalyq Azııadaǵy eń úlken ózenderdiń biri Ámýdarııa bolǵandyqtan, «Avestany» tárjimeleýshiler osy úlken ózenniń atyraýy bolsa kerek degen pikir bildirgen. Ámýdarııanyń Aral teńizine quıatyn saǵasynda ornalasqan Qaraqalpaqstanda kóp jyldar men jumys istep, osy aımaqty araladym. Bul ózenniń saǵasynda «Atyraý» degen onomastıkalyq ataýdy kezdestirmedim. Tek Atyraý degen kishkene araldy ǵana kórdim. Bizdiń topshylaýymyz boıynsha, «Avestadaǵy» aıtylǵan Atyraý Jaıyq (Oral) ózeniniń Kaspıı teńizine quıatyn jerindegi Atyraý dep atalatyn jer ataýy demekshimiz. Tarıhı derekterde halyq aýzynda ejelden osy aımaqqa «Atyraý» degen ataý berilgen. Oǵan qosymsha Atyraýdyń alyp jatqan aımaǵy Ámýdarııanyń atyraýynan anaǵurlym úlken. Jaıyq ózeni Kaspıı sııaqty úlken teńizge quıatyn bolsa, Ámýdarııa Aral teńizine qulaıdy. Kaspıı teńiziniń shyǵysyn mekendegen arıılerdiń daqtar, turandar, nabıandar, panksandar, sıraqtar, aorstar jaılap, ony skıfter men sarmattarǵa mura etip qaldyrǵan.
Bashqurtstan, Chelıabınsk, Orynbor jáne Batys Qazaqstan, Atyraý oblystarynyń ústimen Kaspıı teńizine quıatyn úlken ózen – Jaıyq. Onyń jalpy uzyndyǵy – 1084 shaqyrym, sý jınalatyn alqaby – 220 myń sharshy shaqyrym. Jaıyq ózeni jazyq dalamen aǵatyn tusynda oǵan sol jaǵynan Elek ózeni quıady. Jaıyqqa oń jaǵynan Kishi Qyzyl, Úlken Qyzyl, Sıakmıara, Tanalyq, Shaǵan; sol jaǵynan Gýmbeıka, Úlken Qaraǵan, Súıindik, Komaq, Or, Elek, Barbastaý salalary quıady. Mine, osyndaı kóp salaly, kóldi meken bolǵan soń, ejelden bul aımaqqa «Atyraý» degen atty arııler dáýirinde bergendikten, «Avestada» bul ataý oryn alǵan. Atyraý óńiri – ertedegi túrkiler babalarynyń iri mekenderi bolǵan tarıhı ataý.
Ǵulamanyń «Avestadan» keltirgen sózderi Daıtııa ózeniniń balamasy Ámýdarııa ekenin meńzep tur. Ejelden bul ózen er júrekti, batyr etnostardyń mekeni Horezm (Hvaırıezm) ekeni aıtylǵan.
Horezm – Ámýdarııa ózeniniń tómengi aǵymynda ornalasqan oıpat. Jeri oıpatty jazyq. Batysynda Qaraqum shólimen, shyǵysy Qyzylqummen shektesedi. Klımaty tym kontınettik bolyp keledi. Osy oıpattyń atymen ertede Horezm memleketi qurylǵan. Bul memleket týraly alǵashqy Darııdiń Behıstýn jazbasy men «Avestada» jazylǵan. Horezmniń tarıhyn XIX-XX ǵasyrlarda shyǵystanýshy ǵalymdar zerttegen. Solardyń ishinde ótken ǵasyrda belgili ǵulama S.P.Tolstov basqarǵan Horezm arheologııalyq jáne etnologııalyq keshendi ekspedıııasy zertteý jumystaryn 50 jyldan astam ýaqyttaı júrgizdi. Osy uzaq merzimde bul ekspedıııa Ámýdarııanyń ortalyq aǵysynan, onyń tómengi Aral teńizine quıatyn jerine deıingi jáne onyń keń atyraptarynda keshendi arheologııalyq zertteýler júrgizilip, paleolıt, qola, temir jáne ortaǵasyrlyq tarıh dáýirlerdiń eskertkishterin ashyp, Ámýdarııa óńiri adamdardyń alǵashqy órkenıetke jetken Ortalyq Azııanyń ajyramas bóligi ekenin dáleldedi. Arheologtar Horezmniń kóne tarıhyn qaıta qaraıtyn jańalyqtardy tapty: Tazabagıab jáne Amırabad jáne orta ǵasyr mádenıetterin. Ekspedıııanyń tarıhqa ákelgen jańalyqtary onyń ǵylymı eńbekterinde jáne kóptegen monografııalyq týyndylarda baıandalǵan.
Ámýdarııa Ortalyq Azııadaǵy eń asa iri sýy mol jáne kemeler júretin ózen bolǵan. Pamır taýly ólkesinen alyp, Pıandj (bes) ózenderdiń qosylýynan qurylyp, Ámýdarııa bolyp Horezm jerindegi Qaraqum men Qyzylqumdy qaq jaryp, ertede Kaspıı, keıin Aral teńizderine quıǵan. Onyń uzyndyǵy – 1415 shaqyrym, al bastalǵan jerinen eseptegende 2540 shaqyrym, alaby – 309000 sharshy shaqyrym. Ámýdarııanyń alqaptary taýly jáne jazyqtyq bolyp keledi. Antıkalyq dáýirde ol Saryqamys pen Uzbaı arqyly Kaspıı teńizine quıǵan, keıin Aral teńizine aýysqan. Osyndaı úlken ózen ejelden adamdardyń órbigen jáne qalyń turaqty mekender men qalalardyń sol kezdegi attary atalǵan.
Bul derekterdi dáleldeıtin «Avesta» kitabynda mynadaı málimet bar: «Ahýra-Mazda ıemdengen jerlerdiń eń birinshisi bul Daıtıa (Daııtııa) jaǵasyndaǵy Arıanam – Vaıdja jeri edi. Bul jerge birinshi adam Iıma kelgen. Sasanıdter dáýirinde Arıanam-Vaıdja Eranvez atalǵan. Avestada bul ólke «Ranha men Vahvı ózenderi aralyǵyna jaıǵasqan tegistik uǵyndyryldy» (Ospanov S.I. Abasta (Avesta) //Tarıh adamzat aqyl-oıynyń qazynasy. Ejelgi Shyǵys. T. 1. Astana, 2005, b. 451). Horezm alǵashqy adamdardyń órbigen aımaǵynyń biri bolǵanyn keıingi ǵasyrdaǵy bul óńirde júrgizgen arheologııalyq zertteýler kóptegen tas dáýiriniń jádigerlerin tapty. Bul aımaqta tas dáýiriniń barlyq tarıhı satylaryn sáýlelendiretin derekter jınaldy.
Baktrııamen bir qatarda dúnıege kelgen Aýǵanstannyń astanasy – Kabýl shahary. Ol Aldyńǵy Azııanyń shyǵysyndaǵy Kabýl ózeniniń jaǵasyna ornalasqan. Kabýl týraly alǵashqy derekter Ptolomeıdiń (b.z.b. 2 ǵasyr) eńbeginde kezdesedi. Biraq Kabýl qalasy odan buryn «Avestada» aıtylǵanyn esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Soǵan qaraǵanda bul qalanyń aty ma, álde Kabýl ózeniniń aty ma? Ony anyqtaý qajet. Bizdińshe, «Avestadaǵy» «Kabýl» termıni ózenniń aty bolsa kerek. Solaı bolsa da ol ózenniń jaǵalaýlarynda sol kezde turaqty qonystardyń bolmaýy múmkin emes. Keıin olar qalaǵa aınalǵan. Solardyń biri – Kabýl qalasy. Kabýl ózeni – Úndi ózeniniń eń úlken salasy. Uzyndyǵy – 460 shaqyrym. Baba jotasynan bastalady. Mine, osy ózenniń jaǵasyna ornalasqan iri qalalardyń biri – Kabýl. Kóne zamandarda dúnıege kelgen Kabýl qalasy – Ortalyq Azııanyń ońtústigine jaqyn jerde ornalasyp, soltústigindegi Turan elimen mıdaı aralasyp kele jatqan mádenı ortalyq. Aýǵanstan men Ortalyq Azııanyń tarıhı taǵdyry bir-birine jaqyn. 6-ǵasyrǵa deıin Kabýl Kýshan patshalyǵyna qaraǵan. Odan keıin Kabýldy Saman, Temir áýletiniń ámirleri kezektesip bıledi. Soǵan qaraǵanda, Kabýl shahary Ortalyq Azııanyń yqpalynda bolǵany baıqalady. Ertedegi halyqtardyń salty boıynsha ol Kabýl ózeniniń atymen atalǵan.
Bul oraıda Gerat qalasyn da eske alýymyz qajet. Onyń kóne aty – «Arıana». Ol Aýǵanstannyń batysynda ornalasqan, ıaǵnı joǵarydaǵy biz toqtalǵan Baktrııaǵa kirgen. Keıbir derekterde Geratty A.Makedonskıı saldyrtypty-mys degen sózder kezdesedi. Bul sózdiń qısyny joq. Bul jaýynger qala salatyndaı jaýlap alǵan jerlerinde uzaq turmaǵan. Bizdińshe, Gerat (Arıana) qalasy arıılerdiń zamanynda dúnıege kelgen qala ekenin óziniń aty aıtyp tur. «Avestada» jıi-jıi kezdesetin «arıı, arıana» degen sózderge súıensek, «Arıanam-Vaıdja» – «arııler eli», «Arıanam-Baıdj» – «arııler jazyǵy». Búgingi Gerat (Arıana) ertedegi qola dáýirinde túrkilerdiń babalary arııler etnosy saldyrǵan qalasy bolyp shyǵady. Bul Baktrııa memleketiniń batys shekarasyna jaqyn jerde ornalasqan. Ortalyq Azııa arııleri batysqa qaraı jyljyp, osy Arıana qalasynyń tóńireginen ári qaraı, Aldyńǵy Azııanyń jerine tereń taraı almaǵan. Ol aımaqtyń avtohtondy etnostary parsylar, arabtar jáne kemerıter arıılerdiń óz elderiniń ishine taralýyna kedergi keltirgen. Sóıtip, keıingi ǵasyrlarda Arıana (Gerat) batys pen shyǵysty jalǵastyrýshy iri mádenı ortalyq bolǵan. Bul qaladan kóptegen ǵulamalar shyqqan, solardyń iri ókilderiniń biri – Álisher Naýaı, Nızamaddın Mır Álisher (9.2. 1441-3.1. 1501 jj.) Geratta dúnıege kelip, sol qalada qaıtys bolǵan. Ol – ózbek halqynyń uly aqyny, oıshyly, memlekettik qaıratkeri. Álisher Naýaı jas kezinen bastap Geratta, Meshhedte, Samarqandta oqyp, logıka, fılosofııa, matematıka pánderinen maǵlumat alǵan. Ózinen burynǵy Fırdoýsı, Nızamı, Dıhlaýı, Horezmı, Saıf Saraı, zamandastary Ataı, Sakkakı, Lýtfı, Jámı shyǵarmashylyǵymen tanys bolǵan. Álisher Naýaı 15 jasynan bastap shyǵarmalaryn túrki jáne parsy tilderinde jazǵan. Ol óziniń ómirinde kóptegen ǵylymı jáne kórkem shyǵarmalar jazdy. Arıana (Gerat) erteden arıılerdiń qalasy bolyp, ol Batys pen Shyǵystyń mádenıetteriniń iri ortalyǵy bolǵandyǵy uly ǵulama Naýaıdiń ómirinen-aq baıqalyp tur.
Joǵaryda toqtalǵan derekterge qaraǵanda, «Avesta» kitabynda jazylǵan geografııalyq, toponımıkalyq ataýlardyń barlyǵy túgelimen Ortalyq Azııadan, onyń batys, ońtústik, Aldyńǵy jáne Ońtústik Azııa elderimen shekaralas jerlerine ornalasqan. Ejelden bul geografııalyq aımaqtardy mekendegen etnostar barlyq jaqtan qarym-qatynasty jasaǵan. Kópshilik jaǵdaıda olardyń taǵdyrlary da bir bolǵan. Mine, osy aımaqtardy ejelden mekendegen etnostardyń arasynda «Avesta» kitaby dúnıege kelgen. Shyǵarmada Ahýra-Mazda birinshi Daıtııany, Gavany (Soǵdyny), Baktrııany, Hırat, Kabýl, Margıenany, Gırkanııany jáne Ortalyq Azııany jáne kóptegen mekenderdi jaratty deýdiń tek ańyzdyq qana emes, ǵylymı negizi de bar ekenin baıqaýǵa bolady. Óıtkeni Ortalyq Azııa alǵashqy adamdardyń órbigen ortalyqtarynyń biri bolǵanyn arheologııalyq zertteýler ǵylymı turǵydan dáleldep otyr. Mundaı málimetterdi arıılerdiń shyqqan jeri dep júrgen Aldyńǵy Azııadan kezdestire almaımyz.
«Avesta» kitabynyń Vıdevdat (Bendıdat) – «geografııalyq jyr». Onyń bastalýy: 1. Akýra – Mazda Ispıtama – Zaratýshtraǵa dedi bylaı: «O, Spıtama – Zaratýshtra, jarattym men jerlerdi janǵa tynym beretin, qanshama az qýanysh (onda) bolsa da. Eger de men, o, Ispıtama – Zaratýshtra, jaratpasam jerlerdi janǵa tynym beretin, qanshama az qýanysh (onda) bolsa da, barlyq tándik dúnıe aǵylar ed Arıanam – Baıdjaǵa».
Budan keıin «geografııalyq jyrda» jaratqan jerlerdiń oryndary baıandanǵan. Solardyń ishinde: «Ol jaqta on aı qys pen eki aı jaz, mine, osy qys aılarynda sýlar sýyq, jerler sýyq, ósimdikter sýyq, onda qys ortasy bolǵanda; qystyń sońy kelgende úlken tasqyn bastalady».
Osy sýrettelgen aımaqtardy «Avestany» tárjimeleýshi S.I.Ospanov bylaısha joramaldaıdy: «Moýrý – orta parsyda Mera, grekshe Margıana, qazirgi Túrikmenstandaǵy Mary kógal alqap (oazıs). Bakdiı (Bahdı) – Baktrııa – qazirgi Tájikstannyń ońtústigi men Aýǵanstannyń soltústiginiń arasyndaǵy aımaq». S.I.Ospanov óziniń bul pikirin jalǵastyryp: «Vıdevdattyń» ekinshi bóliminde Iıema órkenıettilikti damytýshy keıipker, birinshi bolyp ólip, adamdarǵa ol dúnıege qaraı jol salýshy jáne sol arqyly ol dúnıeniń basty qudaıy bolǵandyǵy; sonymen birge takýalardyń ol dúnıedegi óliler patshasynyń turaǵyndaǵy masatty, shadyman ǵumyry týraly jáne alǵashqy eshotologııalyq uly qys túsip, onan soń erigen qar-muzdan topan sý kóterilip, dúnıeniń aqyry bolatyndyǵy týraly ańyzdardyń yrǵaq-nusqalary baıqalady.
Osy geografııalyq aımaqty S.I.Ospanov bylaısha joramaldaıdy: «Kapta – Kındý (Hapta – Hındý) – sózbe-sóz: «Jeti Úndistandyq (oblysy)» eskishe túsindirme boıynsha «Jetisý» («Semıreche») – Úndi ózeni salasyndaǵy oblys, múmkin Pendjap».
«Avestany» aýdarýshy S.I.Ospanovtyń «geografııalyq jyrdan» keltirilgen jerlerdiń balamasy týraly jazǵan joramaldarynda shyndyqtyń nyshany bar sııaqty. Attary atalǵan geografııalyq oblystar Ortalyq Azııanyń batys-ońtústigindegi Aldyńǵy Azııa men Soltústik Úndistanmen shekaralas aımaqtar Jetisý ólkesimen jalǵasyp jatqany tarıhı shyndyq. Jetisýdyń klımaty Ortalyq Azııanyń ońtústigi men batysyna qaraǵanda sýyq bolyp kelgenmen, bul aımaqta 10 aı qys bolmaıdy. Adamdardyń turmysyna óte qolaıly aımaq. Soǵan qaraǵanda, salqyn klımat Jetisýdan shyǵys-soltústikke qaraı barǵan saıyn sýyq klımat kúsheıe túsip, Soltústik muzdy muhıtqa barǵan saıyn qystyń uzara beretini barshaǵa málim. Solaı bolsa, Avestanyń osy bólimindegi attary atalǵan aımaqtar Ortalyq Azııanyń ortalyq, shyǵys, jáne soltústik aımaqtaryna týra keledi degen pikirdemiz.
Joǵaryda tilge tıek etken «Avesta» kitabynda kezdesetin geografııalyq ataýlar, arıılerdiń órbigen jeri Ortalyq Azııanyń soltústigi men ońtústigindegi Úndistan men Iran jerlerimen shekaralas aımaqtar bolǵan. Anyǵyraq aıtqanda, Ámýdarııa, Syrdarııa, Arııa jáne Murǵab ózenderiniń alqaptary. Aýǵanstannyń soltústigin alyp jatqan Paropamız, Bando jáne Túrkistan taý jotalarynan saǵasyn Arııa men Murǵab ózenderi alady. Olaı bolsa, Túrkistan ataýy arııler zamanynda bolǵanyn meńzeıdi. Bul geografııalyq aımaqtar «Avestada» kezdesip júr, ıaǵnı Turan oıpaty bolyp ejelden atalyp kele jatqanyna tarıh kýá. Attary atalǵan aımaqtar – ejelden arıılerdiń mekeni. Osy óńirdegi iri sý júıeleriniń biri – Arııa ózeni. Onyń alqabyn mekendeýshiler sol sý júıesiniń atymen ózderin arııalyqtarmyz dep ataǵan. Úndiler men parsylar ózderiniń ejelgi kórshilerin arııler dep atap, olardyń basqa da qandastaryn jalpylama arııler dep atap ketken. Keıin bul arıı atamasy búkil Ortalyq Azııa etnostarynyń jalpy ataýyna aınalǵan. Avestadaǵy kezdesetin geografııalyq ataýlar Ortalyq Azııada jıi-jıi kezdesip otyratynyna joǵaryda toqtaldyq. Bundaı uqsastyqty kezdeısoq kórinis deýge bolmaıdy. Mine, osy keltirilgen geografııalyq ataýlar arıılerdiń ejelgi mekeni Ortalyq Azııa ekenin aıqyndaıdy.
Ýahıt ShÁLEKENOV,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq
ýnıversıtetiniń professory
