Ötken basylymdarda «Ariiler. Olar kımder?» degen maqalada zoroastrizm dınınıŋ qasiettı kıtaby «Avestaǧa» negızdelıp, Ariiler etnosynyŋ paida bolyp, damyǧan ortalyǧy Ortalyq Aziia bolǧanyn däleldeitın derekter keltırgen bolatynbyz. Endı sol oiymyzdy jalǧastyryp, «Avestada» kezdesetın Ortalyq Aziiadaǧy keibır geografiialyq atamalarǧa toqtalaiyq.Videvdattyŋ bırınşı bölımınde Spitama Zaratuştra paiǧambarǧa Ahura-Mazda täŋırı özı jaratqan ülkendı-kışılı 16 el turaly äŋgımeleidı. Olardyŋ bırınşısı: «Arianam-Baida (Arianam Vaidja) – «ariilyqtar elı», «ariilyqtar aimaǧy» dep aitylatyn jer aty. Ol elde Baqbıi-Datıitä (Vahvi-Dariia) degen özen bolǧan. Būl ataudan da «altai» degen türkı kezeŋındegı sözderdıŋ «iısı aŋqyp tūrǧandai» (Köktändı Hamza. Aspan men dalanyŋ tört ūmytylǧan tarihy. Bırınşı kıtap. «Qasiet», Mäskeu, 2001. Ekınşı ūmytylǧan tarih kıtaby, Zaratuştra paiǧambardyŋ ūmytylǧan tarihy).
Keltırılgen üzındıdegı avtordyŋ tūjyrymdamasyn tügel qoldaimyz. Sebebı ariilerdıŋ paida bolǧan ortalyqtarynyŋ bırı Ortalyq Aziianyŋ ortasyndaǧy Altai öŋırı degenı şyndyqqa keledı.
«Avesta» kıtabynda jazylǧan mälımetterge qaraǧanda, ariilerde 16 memleket bolǧan. Olardyŋ geografiialyq ortalyqtary elder (memleketter) dep körsetken. Bırınşı Airianam-Vaidja elı Datia (Daitiia) qazırgı Ämudariia özenınıŋ alqabyna ornalasqan. («Qaiyrymdy, berekelı Datiia») ertedegı ariilerdıŋ aŋyz otany dep esepteledı. Şamasy, tıkelei maǧynasy «ariiler jazyǧy» nemese «ariilık qarqyn», örıs (ariiskii razmah) degendı bıldıredı.
Keibır eurosentrister Rahny Edıl (Volga) özenınıŋ eskı parsy tılındegı atauy dep jazyp keledı. Şyndyǧynda, Rahny özenı – Syrdariianyŋ köne töl atauy. Tek köptegen eurosentristerdıŋ Edıl özenın Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgındegı Ranhan özenımen şatastyryp jürulerı jergılıktı geografiiany bılmegendıkten ǧana emes, olar ädeiı būl aimaqty Ariilerdıŋ ejelgı qonysy, olardyŋ «näsılı europalyq etnostar» degen qisynsyz pıkırdı däleldemekşı tarihşylardyŋ yqpalymen jazylǧan boluy kerek. Äitpese üş qainasa sorpasy qosylmaityn Şyǧys Euraziianyŋ tüiısken jerındegı eŋ ülken özen parsy tılımen qalai Ranhan dep atalady? Būndai qiiali pıkırdıŋ ǧylymǧa qatysy joq. Būl aimaqtardyŋ qysy ūzaq ärı qatty aiaz bolsa, jazy qysqa bolyp keletını aitylǧan. Edıl özenınen şyǧysqa qarai Sıbır, Altai öŋırlerıne deiıngı keŋ-baitaq jerlerdıŋ tabiǧaty «Avestadaǧy» jazylǧanǧa tura keledı. Qazırdıŋ özınde de būl ölke Europanyŋ şyǧys bölıgınen şyǧysqa qarai sozylyp jatqandyǧy, Ortalyq Aziianyŋ osy bölıgındegı tabiǧattyŋ qatal ekenı barşaǧa mälım. Būl geografiialyq aimaq Qazaqstannyŋ da barlyq ortalyq, soltüstık, şyǧys aimaqtaryn qamtidy.
Belgılı «Avestany» zertteuşı H.Köktändı Bırınşı elge Ämudariia (Oks) jäne Syrdariia (Iаksart) aimaqtaryn kırgızıp, myna pıkırlerdı alǧa tartady: «Ahura-Mazdanyŋ būl bırınşı memleketı Oks pen Iаksart özenderınıŋ jaǧasynda jailasqan bolsa, keiınırek ol aŋyzdyq memlekettıŋ köne aty bolyp qalǧan… Bıraq, bärınen qyzyǧy, Gersfeldtıŋ pıkırı, ol Eranvez ben Tūran – bır memleket, Türkıstanda jailasqan, būl jerde İranǧa köşıp ketuden būryn mediialyqtar men parsylar ömır sürgen. Būl ejelgı zamandarda jer jannaty bolyp, keiınnen aua raiy özgergen jäne tabiǧattyŋ osy qūbylysy elderdıŋ ūly qonys audaruyna, köşıp ketuıne sebep bolǧan. Eranvez solaişa ariiler memleketı Tūran memleketıne ainalǧan degen däiekteme ūsynady. Şyndyǧynda, «Avestada» Tūran atauy kezdesedı. Sonymen bırge ariilyqtar osy öŋırden özderımen totem-täŋırlerdı Europaǧa alyp kelıp, keiınnen grek mifologiiasynyŋ tūtas dastandaryn tudyrady… Bızdıŋ ūiǧarymymyzda Ahura-Mazdu ielengen bırınşı memleket – Türkıstan ölkesı. Sondai-aq būl bırınşı memleket osynau elderdıŋ eŋ şetkı soltüstık nüktesıne ornalasqanyn baiqaimyz. Qaratau, Tarsa – täŋırlıkter jailaǧan Taraz, Türkıstan – būl künı de atalyp otyrǧan elderdıŋ soltüstık şekarasy. Osy künde de Türkıstan ölkesınıŋ Orta Aziia halyqtarynda qasiettı meken sanaluy osyndai öte köne däuırlerden tamyr tartady».
Keltırılgen avtordyŋ pıkırın sol küiınde qabyldaimyz. Ony oidyŋ elegınen ötkerıp, ony şyndyqqa sai demekşımız. Oks (Ämudariia) pen Iаksart (Syrdariia) özenderınıŋ alqaptaryna kıretın Tūran oipaty bırınşı elge jatady deuıne qosylamyz. Tūran oipatynyŋ soltüstıgı Edılmen jalǧasyp jatyr. Onyŋ üstıne būl ölkenıŋ soltüstık bölıgınıŋ tabiǧaty da Edıl özenınıŋ öŋırıne bırşama säikes keledı. Sondyqtan Ämudariia men Syrdariianyŋ alqaptary bolǧan Tūran oipaty ariilerdıŋ jailasqan ejelgı Otany ekenın moiyndau kerek. Qos özennıŋ aimaǧynda ornalasqan Tūran oipaty ejelden jer jannaty bolyp, onda alǧaşqy türkıtıldes etnostar paida bolyp, alǧaşqy örkeniettıŋ negızın salǧan. Ejelden parsylar tūrandyqtarmen körşı jatyp, talai ret Ämudariia men Syrdariia öŋırlerın otarlastyru üşın joiqyn soǧystar aşqanyna tarih kuäger. Mysaly, Kir men Darii joryqtary. Söitıp, Ahura-Mazda jaratqan bırınşı memleket Edıl özenınıŋ alqaptarynan Ämudariia men Syrdariia alqaptaryndaǧy Tūran oipatyn tügelımen qamtyǧan. Keiın būl aimaq qasiettı Türkıstan jerı bolyp tarihqa kırgen. Sondyqtan da «Avestada» Tūran elın bırınşı orynǧa qoiuyn kezdeisoq dep atauǧa bolmaidy. Būl tūsta Ämudariia men Syrdariia jer jannaty atalyp, alǧaşqy adamdardyŋ örbıgen aimaqtarynyŋ bırı bolǧan. Jergılıktı etnostar, ariilerdıŋ osy aimaqta alǧaşqy örkenietterı paida bolǧan. Mıne, osyndai şyndyqqa negızdelıp, Türkıstandy bırınşı satyǧa kötergen. Ariiler baiyrǧy Altaidan taraǧan saq, iran, tūran, ündı, ündı-europa halyqtarynyŋ atalyq tegı bolǧan eŋ eskı etnostyq atau degen tūjyrymdy qazırgı kezdegı tarihşylardyŋ köpşılıgı qoldaidy. Būl tūjyrymǧa bız de qosylamyz. Bıraq ariilerdıŋ arasyna ündıeuropalyq etnostardy aralastyrudy orynsyz dep qaraimyz. Olardyŋ ejelgı mekenderı – Aldyŋǧy Aziia men Europa qūrlyǧy. Sondyqtan Tūran ölkesın ejelden mekendegen türkıtıldes etnostar: ariiler, onyŋ qūramynda – daqtar, tūrandar, nabiandar, panksandar, siraqtar, aorstar, skifter, saqtar, horezmdıkter, massagetter jäne bızge älı belgısız taipalar bolǧan. Avtohtondy etnostardyŋ jalpy atamalary Ariia özenınıŋ atymen atalǧan.
«Avesta» kıtabynda Tūran sözı bırneşe jerde kezdesedı:
Sarbazdaryn Tūrannyŋ,
Jüz soqqanda – bır myŋyn,
Myŋda – qisusanyn,
Qisusanda – şeksızın
Jeŋuıme quat ber.
Oǧan berdı sonşalyq…( Ospanov S.İ. Abasta (Avesta) //Tarih – adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. Ejelgı Şyǧys. T. 1. Astana, 2005, b.353).
Tūran sarbazdarynyŋ küştılıgın, qairattylyǧyn suretteidı. Olardyŋ küştılıgı sondai, jüz sıltegende myŋdaǧan, qisapsyz (qisusani) jaularyn qirata alatyn küşke ie eken jäne olarǧa jaratuşy osynşa küş-quat bergenın baiandaidy.
… Jeŋuge üş tūrandyq – danudy –
Şeşender Qara menen Barany,
Tuylǧan Asabanada,
Şapşaŋ Dūraäqaitudy-
Jaqsylyq üşın şaiqasta.
Olarǧa berdı sonşalyq…
Osy keltırılgen üzındınıŋ mänın, «Avestany» qazaqşalaǧan audarmaşylar bylaişa tüsındırgen: «Qara (Qara) – Asabana ruynan şyqqan Tūran batyry. Bara (Vara) – Asabana ruynan şyqqan Tūran batyry. Asabana – Qara men Bara siiaqty batyrlar şyqqan tūrandyq taipanyŋ aty. Dūraäqaitu (Duraekaitu) – tūrandyq Traty men ekı Aşabazda atty irandyq batyrlardyŋ jauy, özge dınge senuşıler» (Murgabaev S.S. Ülken Qaratau petroglifterı (Kandidattyq dissertasiia). Almaty, 2010, b. 42-97). Bızdıŋ būl joldarǧa qosyp-alarymyz joq.
«Avestada» ariiler men tūrandyqtardyŋ arasyndaǧy şielenıster kezınde Aşidıŋ jasyrynǧan jerınen tauyp bergen jastar turaly äŋgımeleidı. Būl jerde jastardyŋ maldyŋ qasiettılıgı onyŋ sanynda emes, tūqymynyŋ asyldyǧynda ekendıgın tüsınbegendıgı bylaişa aitylady:
Tūrandyqtar Notaridtarmen,
Jelǧabyz mıngen attary,
Moiynynyŋ astyna
Tyǧyldym men qoşqardyŋ,
Qaşyratyn jüz qoidy;
Sonda menı aşyp alǧan
Katiaǧan boiy bozbalalar
Häm balausa jas qyzdar,
Erkektı eşbır bılmegen.
(Köktändı Hamza. Aspan men dalanyŋ tört ūmytylǧan tarihy. Bırınşı kıtap. «Qasiet». Mäskeu, 2001. Ekınşı ūmytylǧan tarih kıtaby Zaratuştra paiǧambardyŋ ūmytylǧan tarihy, b. 83)
«Avestanyŋ» 440-betınde: «Tūrandyqtardan eŋ alǧyr, Baryqaşa teŋızınen» dep üş märte qaitalanyp jazylǧan. Söitıp, Tūran atamasy «Avesta» kıtabynda atalǧanynan üzındıler keltırdık. Soǧan qaraǧanda, Tūran oipaty ariiler zamanynda olardyŋ belgılı geografiialyq şoǧyrlanǧan otany bolǧan. Tūran aimaǧy – Ortalyq Aziianyŋ soltüstık-batysynan Qazaqstannyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy köpşılık bölıgı qūmdy jäne sazdy, şöldı jazyq, oipaŋ öŋır. Oŋtüstıgınde Kopetdag jäne Paropamiz tau etegımen, batysynda Kaspii jaǧalauy, Mūǧaljar jäne Oŋtüstık Oralmen, soltüstıgınde Saryarqamen, şyǧysynda Tian-Şan jäne Pamir-Altai taularynyŋ etegımen qorşalǧan. Soltüstık-batys baǧytta Torǧai qolaty arqyly Batys Sıbır jazyǧymen jalǧasady. Onyŋ jalpy alyp jatqan aimaǧy – 2 mln. km2. Mıne, osyndai keŋ kölemdı alyp jatqan Tūran oipaty ertedegı ariilerdıŋ kır juyp, kındık kesken jerı ekenın däleldeitın derekterdıŋ bıregeiı.
Joǧaryda keltırılgen zertteuşınıŋ jazǧanynda «Ahura-Mazuda ielegen bırınşı memleket – Türkıstan ölkesı» delıngen. Būl ölke ejelden türkıtıldes taipalar men halyqtardyŋ mekenı ekenı tarihtan belgılı. Sondyqtan Türkıstan – tarihi-geografiialyq atau. Türkıstanǧa kıretın jerdıŋ kölemı – 3 mln. km2. Oǧan Oraldan Altaiǧa, Kaspiiden Qytaiǧa deiın, Oŋtüstık İran men Auǧanstannan Tomsk pen Tobylǧa deiıngı aralyqty alyp jatqan ölke kıredı. Osynşa ūlan-ǧaiyr jerde ariiler örbıp, ony özınıŋ Otanyna ainaldyrǧan.
«Avestadaǧy» memleketterdıŋ ornalasuy soltüstık-batystan oŋtüstıkke qarai jailasqany baiqalady. Ekınşı Soǧdar memleketı Gava dep atalady, onyŋ ornalasqan jerı – Aldyŋǧy Aziia. Üşınşı memlekettı Mary-tyn dep ataǧan.
Ortalyq Aziia ariilerı turaly bızge köbırek mälımet beretın törtınşı memleket – sūlu Bakudi (Baktriia, Balq), Balh (Baktriia). Būl aimaq «Avestada» bır ǧana jerde kezdesedı. Tarihqa üŋılsek, Baktriia – Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgındegı ejelgı aimaq. Oǧan tömendegı jerler kırgen: Ämudariianyŋ joǧarǧy jäne orta aǧysy boiyndaǧy, qazırgı Özbekstan Respublikasy, Täjıkstan Respublikasynyŋ oŋtüstıgı men Auǧanstannyŋ soltüstıgındegı oblystardyŋ jerın qamtidy. B.z.b. I myŋynşy jyldardyŋ alǧaşqy jartysynda qūl ielenuşılık memleket bolyp, onyŋ ortalyǧy Ündı özenınıŋ jaǧalauyndaǧy Balh qalasy bolǧan. Balh – Soltüstık Auǧanstandaǧy qazırgı Vazirabad (Balh) qalasynyŋ janyndaǧy köne qalanyŋ orny. Baktriianyŋ astanasy bolǧan ejelgı Baktra qalasynyŋ jäne orta ǧasyrlardaǧy Balh qalasynyŋ qiraǧan qaldyǧy. B.z.b. III-II ǧasyrlarda Grek-Baktriia patşalyǧynyŋ, odan keiın Kuşan patşalyǧynyŋ astanasy. Balh – Ündı özenınıŋ jaǧasyna salynǧan türıkterdıŋ köne qalasy. Ertede türıkter qalany «Balyq» dep ataǧan. Sondyqtan būl qalanyŋ aty «Balyq» (qala) boluy tiıs. Onyŋ paida boluy Ariiler zamanyna jatady. Balyq ırı mädeni ortalyq bolǧan. Baktriia memleketı b.z.b. VI-IV ǧasyrlarda Ahemen äuletınıŋ, keiın Aleksandr Makedonskiidıŋ imperiiasynyŋ, Grek-Baktriia patşalyǧynyŋ, Kuşan patşalyqtarynyŋ qolastynda bolǧan. Attary atalǧan memleketterdıŋ etnikalyq qūramy türıkter men irandyqtardan qūralǧan. Astanasy Balh – türık tılınde «qala, şahar» degen mändı bıldıredı. Būl qala osy künge deiın sol atyn saqtap kele jatyr.
«Videvdattyŋ besınşı memleketı Nisaia (Parfaz) bolǧan. Onyŋ astanasy Nisa (grekşe Aleksandropol) qalasy edı. Būl jerde bırınşı arşakidterdıŋ qabırlerı bolǧan. Būl elde Zoroastrizm öktemdıgı küştı bolǧandyqtan Ahriman tūrǧyndarǧa senbestık ruhyn sıŋırıp, qūdaisyzdyqty üiretedı. Darmstetterdıŋ aituynşa, Nisaia (Nasaim) atty bırneşe qala bolǧan. Solardyŋ bırı Mary men Baktriia aralyǧynda ornalasqan».
Attary atalǧan qalalar osy küngı Türıkmenstan Respublikasy jerınde, sondaǧy Nisa (Nisaia) qalasyn arheologiialyq jaqtan ūzaq jyldardan berı zertteude. Osy geografiialyq ataulardy jalǧastyryp, «Türkıstan – miftık Ariana-Vaidja. Ejelgı babalar senımı bolǧan «Avestada» būdan basqa da Ortalyq Aziianyŋ säbilık däuırıne tän köptegen aiǧaqtar kezdesuı mümkın. Taǧy da bır qūndy derek – Ahura-Mazda bırınşı bolyp Daitiia özenın jaratqany. Ekınşı kezekte Gava (Soǧdyny) jaratylady, sodan soŋ Baktriia, Hirat, Kabul, Margiena, Girkaiiany jäne Orta Aziiany Aziiada jaiǧasqan köptegen päk mekenderdı jaratady. Ärine, būl jaratylu – aŋyz, bıraq ne üşın Ahura-Mazda bırınşı kezekte Daitidı jaratady? Köptegen ǧalymdar «Avestany» iran halqy auyz ädebietı ülgısı desedı. Bıraq «Avesta» tek İran patşalyǧy tarihyna tän şyǧarma ǧana emes, Orta Aziianyŋ da, tıptı Türkıstannyŋ da ejelgı däuırlerıne jatatyn qymbat mälımetter bergen ǧoi… «Avestanyŋ» jazylu mänerı, halyqtar sanasyna sıŋgen nanym-senımderı men aŋyzdar, jailar negızınde jazylatyn Gara tauy (Qaratau – U.Ş.), Gara memleketındegı suy kerı aǧatyn (Terıs) özen, Ardvi-Surǧa qūiatyn Ranha, Ardvi-Surannyŋ özgeşe jaratylǧany turaly mälımetter men pıkırlerımızdı naqtylai tüsedı.
Videvdatta jer men jannat ǧaryş keŋıstıgındegı denelerden paida bolǧan delınedı, jer – domalaq, mūhittarmen oralǧan dep suretteledı… Jer şary alty uyq-mabaqty doŋǧalaqqa ūqsatylady. Jerdıŋ şekaralary turaly da derek bar. Onyŋ habarlauynşa, Ündı, Mary, Tigr jäne Iаksart jerdıŋ eŋ şetı bolyp şektelgen. Al jerdıŋ ortalyǧy «Avestada Kün qūt-bereke balamasy retınde berıledı. Kün pırı Mitra köbınese Iаksart (Syrdariia) jaǧalauynda jasyrynyp jüredı. Qara tau atauy «Avestada» kezdesedı.
«Tabyn oǧan, o, Ispıntama…
Keltırıp oǧan qūrbandyq
Kaoşyänqa Paradata
Qara taudyŋ etegınde
Jüz säurıktı, häm myŋ
Siyr, häm kisusan qoi (Tolstov S.P. Drevnii Horezm. M., 1948, b. 16).
«Avestany» audaruşylardyŋ tüsınıktemesı boiynşa, «Avestada» Ämu men Syrdariialardyŋ eskı ataulary bolǧanyn eskersek, onda būl ataǧan taulardyŋ qazırgı «Qara» taumen de bailanysy boluy mümkın degen joramaldy da beker dei almaimyz. Sebebı «Qara» degen söz eskı türkı tılderınde de kezdesedı. Būl pıkırdı «Avestadan» keltırılgen üzındı de däleldep tūr ǧoi. «Qarataudyŋ etegınde jüzdegen, myŋdaǧan maldar ösedı. Olardyŋ ışınde siyr men qoidyŋ sany esepsız» (Kisusan) delıngen. Ejelden Qarataudyŋ öŋırı – tört tülık mal men diqanşylyqtyŋ ortalyǧy. Qazır de solai. Sondyqtan «Avestadaǧy» atalǧan Qaratau – qazırgı Taraz-Şymkent qalalarynyŋ arasynan şyǧystan soltüstıkke qarai sozylyp jatqan tau jotasy. Qaratau Talas Alatauynyŋ batysymen ūştasyp, soltüstık-batysqa 420 şaqyrymǧa sozylyp, bırtındep alasaryp, Sarysu men Şu özenderınıŋ atyrauyna jetıp bıtedı. Biık jerı – Bessaz tauy (2176 m). Qaratau qatarlasa jatqan ekı jotadan tūrady: Kışı jäne Ülken Qaratau. Būl ekı jota tau aralyq oiystarmen bölıngen.
Qaratau şyǧystan batysqa qarai jailasqandyqtan, ony küngei jäne terıskei dep ekı bölek aitylady. Küngeiı – taudyŋ oŋtüstıgı, terıskeiı – soltüstıgı. Qarataudyŋ ekı jaǧy da – adam balasynyŋ jailasyp, ömır süruıne qolaily aimaq. Qaratau massivı alǧaşqy adamdardyŋ örbıgen aimaqtarynyŋ bırı ekenın arheologiialyq zertteuler däleldeidı. 1958-1963 jyldary Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Tülkıbas audanynyŋ jerınen Qaraüŋgır qonysyn arheologtar aşyp, ony mezolit pen neolit däuırlerıne jatatyn eskertkış ekenın anyqtady. Osyndai tas däuırınde ömır sürgen alǧaşqy adamdardyŋ qonystarynyŋ oryndary Qarataudyŋ töŋıregınen köptep tabyldy: Börıqazǧan, Täŋırqazǧan, Kosqorǧan (Qoşqorǧan – 1-2), Şoqtas – 1-3, Qaraüŋgır, Bögen, Arys – 1-2 jäne köptegen tas däuırınıŋ qonystaryn arheologtar bırınen keiın bırı tauyp zerttep kele jatyr (Sovetskaia istoricheskaia ensiklopediia (SİE). T.1. M., 1961, b. 886). Osyndai qola jäne temır däuırlerınıŋ qonystary Qaratau ölkesınen köp tabyldy: Tagisken, Tautary (49, b. 69). HHI ǧasyrdyŋ basynda Qaratau aimaǧynda qola jäne temır eskertkışterı mol kölemde aşyldy. Olar qonystar men petroglifter: Sauysqandyq, Kärıbūlaq, Sataibūlaq, Şalabai, Arystandy, Arqabūlaq, Qarnyjaryq, Maidantal, Qyzylşyŋ Tasbūlaq, Boraldai, Qoibaǧar jäne t.b. jartasqa salynǧan suretter, beineler (Qaşqari M. Türık sözdıgı. Almaty, 1998, b. 208-210). Būl keltırılgen derekter – Qaratauda alǧaşqy adamdardyŋ meken etken aimaqtarynyŋ bırı ekenın baiandaityn maǧlūmattar. Mıne, ertedegı düniege kelgen Qaratau mädenietı – üzdıksız damyp, būl jerde ariilerdıŋ örkeniettıŋ ırge tasyn qalaǧan Qaratau öŋırı.
Būl pıkırımız «Avestada» jazylǧan joldarda baiqalady.
Oǧan qūrbandyqqa äkeldı,
Haoşianh Paradatta da
Haroi tauynyŋ etegınde (jasauşy)
Jüz aiǧyr jäne myŋ
Siyr jäne sansyz qoi
Qūrbandyqqa şaldy da (Tolstov S.P. Drevnii Horezm. M., 1948, b. 16).
Keltırılgen üzındıge «Haroi tau – Qarataudyŋ aty. Sol zamanda Haroi tauy dep te, Hukaria tauy dep te atalǧan. Haroi tauy men Hukaria tauyn jailaǧandar Ahura-Mazda dınınde bolǧan. Ony mūnan soŋ keletın oiat – ūrandarynda baiqaimyz. Hara – jerdı qorşap jatqan miftık taular, Hara – Berezaini aty sözbe-söz türde «Biık Hara», keiınnen irannyŋ soltüstıgındegı Elbrusqa jäne Kavkazdaǧy Elbrusqa auysqan (ekı at ta Avestadan şyqqan). Biık Hara nemese Haraitidan tuyndaǧan tüsınık, bälkım, Pamir- Tindukşe jaiynda eske alu negızınde jatsa kerek. Degenmen bükıl türık älemınde, būrynǧy tūrandyqtarǧa kielı bolyp sanalǧan Türkıstan ölkesın Avesta zertteuşılerı ūmytyp ketedı. Şyndyǧynda, Haraiti – Haratau bolatyn. Qaranyŋ (Gara) ışınde terıs aǧyp jatqan özen surettelgen. Ol Taraz qalasy men Şymkent qalasy arasyndaǧy taudyŋ ışındegı Terıs özenı edı. Būl jerler Türkıstan ölkesı – panteon. Hukariia – Hara men Harati taularynyŋ eŋ biık şyŋdary».
Qaratau turaly H.Köktändınıŋ pıkırın tolyǧymen keltırdık. Öitkenı ol būl mäselege keşendı män berıp, ony jan-jaqty oidyŋ elegınen ötkerıp, özınıŋ tūjyrymdamasyn bergen. Bız avtordyŋ pıkırın ǧylymi tūrǧydan qabyldaimyz, sebebı Qarataudyŋ jailasqan keŋıstıgın dūrys körsete bılgen. Būny keiıngı jyldardaǧy jürgızılgen ǧylymi zertteuler de däleldeidı. Qasiettı «Avesta» kıtabyna engen Qaratau – zoroastrizmnıŋ ekonomikalyq jäne ruhani ortalyǧy bolǧan aimaqtyŋ bırı.
«Avestada» oryn alǧan qasiettı aimaqtyŋ bırı – Atyrau. Mätınde bylai berılgen:
Atyraudan Arıdbi
Myŋ salaly tarammen,
Häm myŋdaiyn köldermen,
Ärqaisysyn olardyŋ
Qyryq künde oralap
Ülgeredı zorǧa dep,
Jelǧabyzǧa salt mıngen (14).
Keltırılgen üzındıde Atyrau – Arıdbi su jäne qūnarlyq qūdaiynyŋ qaramaǧyndaǧy ǧajaiyp ölke. Ol köpsalaly özender men kölderden qūrylǧan. Osy su jüielerın baspa-bas aralaǧanda, köz ılestırmeitın salt jüirık atpen qyryq künde zorǧa aralap şyǧasyŋ degen ūǧymdy bıldıredı. Avestany audaruşylar: «Būl surettegı HIHǧ. Ämudariianyŋ atyrauyna ūqsas ekendıgı baiqalǧan, būrynǧy Oksa» (Köktändı Hamza. Aspan men dalanyŋ tört ūmytylǧan tarihy. Bırınşı kıtap. «Qasiet». Moskva, 2001. Ekınşı ūmytylǧan tarih kıtaby, Zaratuştra paiǧambardyŋ ūmytylǧan tarihy, b. 69).
Atyrau – saǧa, grekşe «delta», köbınese sudyŋ tasqyndary köp özender qūiatyn, teŋız ben köldıŋ taiaz jerlerınde paida bolatyn özen saǧasynyŋ erekşe formasy. Atyraudyŋ betı negızınen tegıs, özen taramdary men tarmaqtary ony tılımdep jatady. Barlyq ülkendı-kışılı özenderdıŋ atyraulary bar. Soǧan qarai Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ülken özenderdıŋ bırı Ämudariia bolǧandyqtan, «Avestany» tärjımeleuşıler osy ülken özennıŋ atyrauy bolsa kerek degen pıkır bıldırgen. Ämudariianyŋ Aral teŋızıne qūiatyn saǧasynda ornalasqan Qaraqalpaqstanda köp jyldar men jūmys ıstep, osy aimaqty araladym. Būl özennıŋ saǧasynda «Atyrau» degen onomastikalyq ataudy kezdestırmedım. Tek Atyrau degen kışkene araldy ǧana kördım. Bızdıŋ topşylauymyz boiynşa, «Avestadaǧy» aitylǧan Atyrau Jaiyq (Oral) özenınıŋ Kaspii teŋızıne qūiatyn jerındegı Atyrau dep atalatyn jer atauy demekşımız. Tarihi derekterde halyq auzynda ejelden osy aimaqqa «Atyrau» degen atau berılgen. Oǧan qosymşa Atyraudyŋ alyp jatqan aimaǧy Ämudariianyŋ atyrauynan anaǧūrlym ülken. Jaiyq özenı Kaspii siiaqty ülken teŋızge qūiatyn bolsa, Ämudariia Aral teŋızıne qūlaidy. Kaspii teŋızınıŋ şyǧysyn mekendegen ariilerdıŋ daqtar, tūrandar, nabiandar, panksandar, siraqtar, aorstar jailap, ony skifter men sarmattarǧa mūra etıp qaldyrǧan.
Başqūrtstan, Cheliabinsk, Orynbor jäne Batys Qazaqstan, Atyrau oblystarynyŋ üstımen Kaspii teŋızıne qūiatyn ülken özen – Jaiyq. Onyŋ jalpy ūzyndyǧy – 1084 şaqyrym, su jinalatyn alqaby – 220 myŋ şarşy şaqyrym. Jaiyq özenı jazyq dalamen aǧatyn tūsynda oǧan sol jaǧynan Elek özenı qūiady. Jaiyqqa oŋ jaǧynan Kışı Qyzyl, Ülken Qyzyl, Siakmiara, Tanalyq, Şaǧan; sol jaǧynan Gumbeika, Ülken Qaraǧan, Süiındık, Komaq, Or, Elek, Barbastau salalary qūiady. Mıne, osyndai köp salaly, köldı meken bolǧan soŋ, ejelden būl aimaqqa «Atyrau» degen atty ariiler däuırınde bergendıkten, «Avestada» būl atau oryn alǧan. Atyrau öŋırı – ertedegı türkıler babalarynyŋ ırı mekenderı bolǧan tarihi atau.
Ǧūlamanyŋ «Avestadan» keltırgen sözderı Daitiia özenınıŋ balamasy Ämudariia ekenın meŋzep tūr. Ejelden būl özen er jürektı, batyr etnostardyŋ mekenı Horezm (Hvairiezm) ekenı aitylǧan.
Horezm – Ämudariia özenınıŋ tömengı aǧymynda ornalasqan oipat. Jerı oipatty jazyq. Batysynda Qaraqūm şölımen, şyǧysy Qyzylqūmmen şektesedı. Klimaty tym kontinettık bolyp keledı. Osy oipattyŋ atymen ertede Horezm memleketı qūrylǧan. Būl memleket turaly alǧaşqy Dariidıŋ Behistun jazbasy men «Avestada» jazylǧan. Horezmnıŋ tarihyn XIX-XX ǧasyrlarda şyǧystanuşy ǧalymdar zerttegen. Solardyŋ ışınde ötken ǧasyrda belgılı ǧūlama S.P.Tolstov basqarǧan Horezm arheologiialyq jäne etnologiialyq keşendı ekspedisiiasy zertteu jūmystaryn 50 jyldan astam uaqyttai jürgızdı. Osy ūzaq merzımde būl ekspedisiia Ämudariianyŋ ortalyq aǧysynan, onyŋ tömengı Aral teŋızıne qūiatyn jerıne deiıngı jäne onyŋ keŋ atyraptarynda keşendı arheologiialyq zertteuler jürgızılıp, paleolit, qola, temır jäne ortaǧasyrlyq tarih däuırlerdıŋ eskertkışterın aşyp, Ämudariia öŋırı adamdardyŋ alǧaşqy örkenietke jetken Ortalyq Aziianyŋ ajyramas bölıgı ekenın däleldedı. Arheologtar Horezmnıŋ köne tarihyn qaita qaraityn jaŋalyqtardy tapty: Tazabagiab jäne Amirabad jäne orta ǧasyr mädenietterın. Ekspedisiianyŋ tarihqa äkelgen jaŋalyqtary onyŋ ǧylymi eŋbekterınde jäne köptegen monografiialyq tuyndylarda baiandalǧan.
Ämudariia Ortalyq Aziiadaǧy eŋ asa ırı suy mol jäne kemeler jüretın özen bolǧan. Pamir tauly ölkesınen alyp, Piandj (bes) özenderdıŋ qosyluynan qūrylyp, Ämudariia bolyp Horezm jerındegı Qaraqūm men Qyzylqūmdy qaq jaryp, ertede Kaspii, keiın Aral teŋızderıne qūiǧan. Onyŋ ūzyndyǧy – 1415 şaqyrym, al bastalǧan jerınen eseptegende 2540 şaqyrym, alaby – 309000 şarşy şaqyrym. Ämudariianyŋ alqaptary tauly jäne jazyqtyq bolyp keledı. Antikalyq däuırde ol Saryqamys pen Ūzbai arqyly Kaspii teŋızıne qūiǧan, keiın Aral teŋızıne auysqan. Osyndai ülken özen ejelden adamdardyŋ örbıgen jäne qalyŋ tūraqty mekender men qalalardyŋ sol kezdegı attary atalǧan.
Būl derekterdı däleldeitın «Avesta» kıtabynda mynadai mälımet bar: «Ahura-Mazda iemdengen jerlerdıŋ eŋ bırınşısı būl Daitia (Daiitiia) jaǧasyndaǧy Arianam – Vaidja jerı edı. Būl jerge bırınşı adam İima kelgen. Sasanidter däuırınde Arianam-Vaidja Eranvez atalǧan. Avestada būl ölke «Ranha men Vahvi özenderı aralyǧyna jaiǧasqan tegıstık ūǧyndyryldy» (Ospanov S.İ. Abasta (Avesta) //Tarih adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. Ejelgı Şyǧys. T. 1. Astana, 2005, b. 451). Horezm alǧaşqy adamdardyŋ örbıgen aimaǧynyŋ bırı bolǧanyn keiıngı ǧasyrdaǧy būl öŋırde jürgızgen arheologiialyq zertteuler köptegen tas däuırınıŋ jädıgerlerın tapty. Būl aimaqta tas däuırınıŋ barlyq tarihi satylaryn säulelendıretın derekter jinaldy.
Baktriiamen bır qatarda düniege kelgen Auǧanstannyŋ astanasy – Kabul şahary. Ol Aldyŋǧy Aziianyŋ şyǧysyndaǧy Kabul özenınıŋ jaǧasyna ornalasqan. Kabul turaly alǧaşqy derekter Ptolomeidıŋ (b.z.b. 2 ǧasyr) eŋbegınde kezdesedı. Bıraq Kabul qalasy odan būryn «Avestada» aitylǧanyn esten şyǧaruǧa bolmaidy. Soǧan qaraǧanda būl qalanyŋ aty ma, älde Kabul özenınıŋ aty ma? Ony anyqtau qajet. Bızdıŋşe, «Avestadaǧy» «Kabul» terminı özennıŋ aty bolsa kerek. Solai bolsa da ol özennıŋ jaǧalaularynda sol kezde tūraqty qonystardyŋ bolmauy mümkın emes. Keiın olar qalaǧa ainalǧan. Solardyŋ bırı – Kabul qalasy. Kabul özenı – Ündı özenınıŋ eŋ ülken salasy. Ūzyndyǧy – 460 şaqyrym. Baba jotasynan bastalady. Mıne, osy özennıŋ jaǧasyna ornalasqan ırı qalalardyŋ bırı – Kabul. Köne zamandarda düniege kelgen Kabul qalasy – Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgıne jaqyn jerde ornalasyp, soltüstıgındegı Tūran elımen midai aralasyp kele jatqan mädeni ortalyq. Auǧanstan men Ortalyq Aziianyŋ tarihi taǧdyry bır-bırıne jaqyn. 6-ǧasyrǧa deiın Kabul Kuşan patşalyǧyna qaraǧan. Odan keiın Kabuldy Saman, Temır äuletınıŋ ämırlerı kezektesıp biledı. Soǧan qaraǧanda, Kabul şahary Ortalyq Aziianyŋ yqpalynda bolǧany baiqalady. Ertedegı halyqtardyŋ salty boiynşa ol Kabul özenınıŋ atymen atalǧan.
Būl oraida Gerat qalasyn da eske aluymyz qajet. Onyŋ köne aty – «Ariana». Ol Auǧanstannyŋ batysynda ornalasqan, iaǧni joǧarydaǧy bız toqtalǧan Baktriiaǧa kırgen. Keibır derekterde Geratty A.Makedonskii saldyrtypty-mys degen sözder kezdesedı. Būl sözdıŋ qisyny joq. Būl jauynger qala salatyndai jaulap alǧan jerlerınde ūzaq tūrmaǧan. Bızdıŋşe, Gerat (Ariana) qalasy ariilerdıŋ zamanynda düniege kelgen qala ekenın özınıŋ aty aityp tūr. «Avestada» jiı-jiı kezdesetın «arii, ariana» degen sözderge süiensek, «Arianam-Vaidja» – «ariiler elı», «Arianam-Baidj» – «ariiler jazyǧy». Bügıngı Gerat (Ariana) ertedegı qola däuırınde türkılerdıŋ babalary ariiler etnosy saldyrǧan qalasy bolyp şyǧady. Būl Baktriia memleketınıŋ batys şekarasyna jaqyn jerde ornalasqan. Ortalyq Aziia ariilerı batysqa qarai jyljyp, osy Ariana qalasynyŋ töŋıregınen ärı qarai, Aldyŋǧy Aziianyŋ jerıne tereŋ tarai almaǧan. Ol aimaqtyŋ avtohtondy etnostary parsylar, arabtar jäne kemerister ariilerdıŋ öz elderınıŋ ışıne taraluyna kedergı keltırgen. Söitıp, keiıngı ǧasyrlarda Ariana (Gerat) batys pen şyǧysty jalǧastyruşy ırı mädeni ortalyq bolǧan. Būl qaladan köptegen ǧūlamalar şyqqan, solardyŋ ırı ökılderınıŋ bırı – Älışer Nauai, Nizamaddin Mir Älışer (9.2. 1441-3.1. 1501 jj.) Geratta düniege kelıp, sol qalada qaitys bolǧan. Ol – özbek halqynyŋ ūly aqyny, oişyly, memlekettık qairatkerı. Älışer Nauai jas kezınen bastap Geratta, Meşhedte, Samarqandta oqyp, logika, filosofiia, matematika pänderınen maǧlūmat alǧan. Özınen būrynǧy Firdousi, Nizami, Dihlaui, Horezmi, Saif Sarai, zamandastary Atai, Sakkaki, Lutfi, Jämi şyǧarmaşylyǧymen tanys bolǧan. Älışer Nauai 15 jasynan bastap şyǧarmalaryn türkı jäne parsy tılderınde jazǧan. Ol özınıŋ ömırınde köptegen ǧylymi jäne körkem şyǧarmalar jazdy. Ariana (Gerat) erteden ariilerdıŋ qalasy bolyp, ol Batys pen Şyǧystyŋ mädenietterınıŋ ırı ortalyǧy bolǧandyǧy ūly ǧūlama Nauaidıŋ ömırınen-aq baiqalyp tūr.
Joǧaryda toqtalǧan derekterge qaraǧanda, «Avesta» kıtabynda jazylǧan geografiialyq, toponimikalyq ataulardyŋ barlyǧy tügelımen Ortalyq Aziiadan, onyŋ batys, oŋtüstık, Aldyŋǧy jäne Oŋtüstık Aziia elderımen şekaralas jerlerıne ornalasqan. Ejelden būl geografiialyq aimaqtardy mekendegen etnostar barlyq jaqtan qarym-qatynasty jasaǧan. Köpşılık jaǧdaida olardyŋ taǧdyrlary da bır bolǧan. Mıne, osy aimaqtardy ejelden mekendegen etnostardyŋ arasynda «Avesta» kıtaby düniege kelgen. Şyǧarmada Ahura-Mazda bırınşı Daitiiany, Gavany (Soǧdyny), Baktriiany, Hirat, Kabul, Margienany, Girkaniiany jäne Ortalyq Aziiany jäne köptegen mekenderdı jaratty deudıŋ tek aŋyzdyq qana emes, ǧylymi negızı de bar ekenın baiqauǧa bolady. Öitkenı Ortalyq Aziia alǧaşqy adamdardyŋ örbıgen ortalyqtarynyŋ bırı bolǧanyn arheologiialyq zertteuler ǧylymi tūrǧydan däleldep otyr. Mūndai mälımetterdı ariilerdıŋ şyqqan jerı dep jürgen Aldyŋǧy Aziiadan kezdestıre almaimyz.
«Avesta» kıtabynyŋ Videvdat (Bendidat) – «geografiialyq jyr». Onyŋ bastaluy: 1. Akura – Mazda Ispitama – Zaratuştraǧa dedı bylai: «O, Spitama – Zaratuştra, jarattym men jerlerdı janǧa tynym beretın, qanşama az quanyş (onda) bolsa da. Eger de men, o, Ispitama – Zaratuştra, jaratpasam jerlerdı janǧa tynym beretın, qanşama az quanyş (onda) bolsa da, barlyq tändık dünie aǧylar ed Arianam – Baidjaǧa».
Būdan keiın «geografiialyq jyrda» jaratqan jerlerdıŋ oryndary baiandanǧan. Solardyŋ ışınde: «Ol jaqta on ai qys pen ekı ai jaz, mıne, osy qys ailarynda sular suyq, jerler suyq, ösımdıkter suyq, onda qys ortasy bolǧanda; qystyŋ soŋy kelgende ülken tasqyn bastalady».
Osy surettelgen aimaqtardy «Avestany» tärjımeleuşı S.İ.Ospanov bylaişa joramaldaidy: «Mouru – orta parsyda Mera, grekşe Margiana, qazırgı Türıkmenstandaǧy Mary kögal alqap (oazis). Bakdıi (Bahdi) – Baktriia – qazırgı Täjıkstannyŋ oŋtüstıgı men Auǧanstannyŋ soltüstıgınıŋ arasyndaǧy aimaq». S.İ.Ospanov özınıŋ būl pıkırın jalǧastyryp: «Videvdattyŋ» ekınşı bölımınde Iiema örkeniettılıktı damytuşy keiıpker, bırınşı bolyp ölıp, adamdarǧa ol düniege qarai jol saluşy jäne sol arqyly ol dünienıŋ basty qūdaiy bolǧandyǧy; sonymen bırge takualardyŋ ol düniedegı ölıler patşasynyŋ tūraǧyndaǧy masatty, şadyman ǧūmyry turaly jäne alǧaşqy eshotologiialyq ūly qys tüsıp, onan soŋ erıgen qar-mūzdan topan su köterılıp, dünienıŋ aqyry bolatyndyǧy turaly aŋyzdardyŋ yrǧaq-nūsqalary baiqalady.
Osy geografiialyq aimaqty S.İ.Ospanov bylaişa joramaldaidy: «Kapta – Kindu (Hapta – Hindu) – sözbe-söz: «Jetı Ündıstandyq (oblysy)» eskışe tüsındırme boiynşa «Jetısu» («Semireche») – Ündı özenı salasyndaǧy oblys, mümkın Pendjap».
«Avestany» audaruşy S.İ.Ospanovtyŋ «geografiialyq jyrdan» keltırılgen jerlerdıŋ balamasy turaly jazǧan joramaldarynda şyndyqtyŋ nyşany bar siiaqty. Attary atalǧan geografiialyq oblystar Ortalyq Aziianyŋ batys-oŋtüstıgındegı Aldyŋǧy Aziia men Soltüstık Ündıstanmen şekaralas aimaqtar Jetısu ölkesımen jalǧasyp jatqany tarihi şyndyq. Jetısudyŋ klimaty Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgı men batysyna qaraǧanda suyq bolyp kelgenmen, būl aimaqta 10 ai qys bolmaidy. Adamdardyŋ tūrmysyna öte qolaily aimaq. Soǧan qaraǧanda, salqyn klimat Jetısudan şyǧys-soltüstıkke qarai barǧan saiyn suyq klimat küşeie tüsıp, Soltüstık mūzdy mūhitqa barǧan saiyn qystyŋ ūzara beretını barşaǧa mälım. Solai bolsa, Avestanyŋ osy bölımındegı attary atalǧan aimaqtar Ortalyq Aziianyŋ ortalyq, şyǧys, jäne soltüstık aimaqtaryna tura keledı degen pıkırdemız.
Joǧaryda tılge tiek etken «Avesta» kıtabynda kezdesetın geografiialyq ataular, ariilerdıŋ örbıgen jerı Ortalyq Aziianyŋ soltüstıgı men oŋtüstıgındegı Ündıstan men İran jerlerımen şekaralas aimaqtar bolǧan. Anyǧyraq aitqanda, Ämudariia, Syrdariia, Ariia jäne Mūrǧab özenderınıŋ alqaptary. Auǧanstannyŋ soltüstıgın alyp jatqan Paropamiz, Bando jäne Türkıstan tau jotalarynan saǧasyn Ariia men Mūrǧab özenderı alady. Olai bolsa, Türkıstan atauy ariiler zamanynda bolǧanyn meŋzeidı. Būl geografiialyq aimaqtar «Avestada» kezdesıp jür, iaǧni Tūran oipaty bolyp ejelden atalyp kele jatqanyna tarih kuä. Attary atalǧan aimaqtar – ejelden ariilerdıŋ mekenı. Osy öŋırdegı ırı su jüielerınıŋ bırı – Ariia özenı. Onyŋ alqabyn mekendeuşıler sol su jüiesınıŋ atymen özderın ariialyqtarmyz dep ataǧan. Ündıler men parsylar özderınıŋ ejelgı körşılerın ariiler dep atap, olardyŋ basqa da qandastaryn jalpylama ariiler dep atap ketken. Keiın būl arii atamasy bükıl Ortalyq Aziia etnostarynyŋ jalpy atauyna ainalǧan. Avestadaǧy kezdesetın geografiialyq ataular Ortalyq Aziiada jiı-jiı kezdesıp otyratynyna joǧaryda toqtaldyq. Būndai ūqsastyqty kezdeisoq körınıs deuge bolmaidy. Mıne, osy keltırılgen geografiialyq ataular ariilerdıŋ ejelgı mekenı Ortalyq Aziia ekenın aiqyndaidy.
Uahit ŞÄLEKENOV,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq
universitetınıŋ professory
