بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز - نۇر-سۇلتانداعى LingvaTen ءتىل ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پوليگلوت ۆلاديسلاۆ تەن. ۆلاديسلاۆ وزبەكستان رەسپۋبليكاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، ۇلتى كارىس، نەگىزگى ماماندىعى دارىگەر. قازاقستانعا وسىدان 10 جىل بۇرىن قونىس اۋدارعان. بۇگىندە ول قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستاندىقتارعا قازاقشا سويلەۋدى، سونداي-اق، اعىلشىن، كارىس تىلدەرىن ۇيرەتەدى. Azattyq Ruhy تىلشىسى نۇر-سۇلتانداعى LingvaTen ورتالىعىنا بارىپ، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن دارىگەردەن قازاق ءتىلىن تەز ۇيرەنۋدىڭ قۇپياسىن ءبىلىپ قايتتى.
وزبەكستاندا ءومىر سۇرگىڭ كەلسە، وزبەكشە ءبىلۋىڭ كەرەك
ۆلاديسلاۆتىڭ ايتۋىنشا، اتا-اناسى قازاقستانعا وزىنەن 7 جىل بۇرىن كەلىپ، جەكە كاسىپتەرىن اشقان. ول بولسا ءوزىنىڭ بولاشاعىن تەك وزبەكستانمەن بايلانىستىرىپ، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قازاقستانعا كەلۋدەن باس تارتقان. ال قىزمەتتە ءوسۋ ءۇشىن، 25 جاسىندا وزبەك ءتىلىن ۇيرەنۋگە تۋرا كەلگەن.
«مەن تاشكەنتتە تۇرعاندا قازاقستان تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنمىن. اتا-انام وسىندا قانشا شاقىرعانىمەن، وزبەكستانداعى دوستارىمدى قيماي ءبىراز ءجۇردىم. 25 جاسىمدا وزبەك ءتىلىن نولدەن باستاپ ۇيرەنە باستادىم. سەبەبى مانسابىمدى وسىرگىم كەلسە، مەن وزبەك ءتىلىن ءبىلۋىم مىندەتتى ەدى. وزبەكستاننىڭ تاشكەنت، بۇقارا، سامارقاند سىندى ءىرى قالالارىندا ورىس تىلىندە سويلەيتىندەر بار. بىراق ونداعى ورىس تىلىندە سويلەيتىن وزبەكتىڭ انا ءتىلىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى وزبەكتەردە قازاقتار سياقتى ءتىل ماسەلەسى «اۋرۋعا» اينالماعان. ەش وزبەك وزگە ۇلت وكىلدەرىنە بارىپ «سەن نەگە وزبەكشە سويلەمەيسىڭ؟» دەپ ايتپايدى، ولاي ايتۋىنا نەگىزدە جوق. ەڭ باستىسى ول ءوز انا ءتىلىن بىلەدى جانە وزگەلەرگە دە سول تىلدە سويلەيدى. ەگەر سەن وزبەكستاندا ءومىر سۇرگىڭ كەلسە، وندا امال جوق وزبەك ءتىلىن ۇيرەنەسىڭ»، - دەيدى ول.
2010 جىلى وزبەكستاننان بىردەن ءورىستىلدى ادامدار شوعىرلانعان اقمولا وبلىسىنا قونىس اۋدارعان ۆلاديسلاۆ جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ تۋعان تىلىندە سويلەي المايتىنىن ەستىگەندە «شوك» العان.
«مەن قازاقستانعا كەلگەندە دارىگەر ماماندىعىن جالعاستىرامىن دەپ شەشىم قابىلدادىم. ديپلومىم مەن قۇجاتتارىمدى نوستريفيكاتسيالاۋ قاجەت بولدى. سوسىن وزبەكستانداعىداي مۇندا قازاق ءتىلىن ءبىلۋىم كەرەك شىعار دەگەن وي بولدى. سوندا اكەم ماعان: «بالام، سەن ەش ۋايىمداما! مۇندا ەشكىم قازاقشا سويلەمەيدى، ءبارى ورىس تىلىندە سويلەيدى» دەدى. بۇل اقپارات مەن ءۇشىن جاڭالىق ەدى. سەبەبى بۇعان دەيىن مەن وزبەكتەر وزبەكشە، قازاقتار قازاقشا، نەمىستەر نەمىسشە، كارىستەر كارىس تىلىندە سويلەيدى دەپ ويلايتىنمىن. ياعني ادام الدىمەن ءوز انا تىلىندە سويلەيدى، سوسىن عانا شەت تىلدەرىندە سويلەي الادى. ال اتا-باباسىنىڭ جەرىندە تۇرىپ، انا ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدار بولادى دەپ ويلاماپپىن»،-دەيدى ول.
ولار «تولىق قازاق» ەمەس
ۆلاديسلاۆتا باستاپقىدا انا ءتىلىن بىلمەگەن. كەيىننەن بارىپ ول كارىسشە ۇيرەنگەن. سول سەبەپتى ول «شالا قازاقتاردىڭ» جاعدايىن جاقسى بىلەمىن دەيدى.
«اتا مەن اجەم تازا وزبەك تىلىندە سويلەيتىن. انامنىڭ ايتۋىنشا، ناعاشى اجەم كارىس جانە وزبەك تىلىندە سويلەگەن ەكەن. ورىس تىلىندە ارا-تۇرا عانا سويلەيتىن بولعان. ءبىز كورەيادان تمد-عا جەر اۋدارىلعان كارىستەردىڭ ءۇشىنشى ۇرپاعىمىز. بىراق ءبىز ءوز انا تىلىمىزدە، ياعني، كارىس تىلىندە سويلەي المايمىز. مەن سول سەبەپتى قازاقتاردىڭ تىلگە قاتىستى «جۇرەك اۋرۋلارىن» وتە جاقسى تۇسىنەمىن. جارايدى قانىمىز كارىس دەيىك، ءتۇرىمىز ورتا ازيالىقتاردىڭ بارىنە ۇقسايدى، ال ءتىلىمىز بەن ءدىلىمىز ورىس.
سوندا ءبىزدى كارىس ەتىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق. ءتىپتى ءبىزدىڭ ءبىر بۇيرەگىمىز رەسەيلىكتەرگە بۇرىپ تۇرادى، كورەي ەلىندە نە بولىپ جاتىر، بىزگە ءبارىبىر. ءار ءتىلدىڭ رۋحى بار دەسەك، مەنىڭ رۋحىم ورىس بولىپ تۇر. ەندى مەن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتاردى نەلىكتەن «شالا قازاقتار» دەپ اتايتىنىن ءتۇسىندىم. ولار «تولىق قازاق» ەمەس، ءوزىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، رۋحىن، ءدىنى مەن ءدىلىن بىلمەيدى. ورىستار ءۇشىن ولار «ورىس» ەمەس، قازاقتار ولاردى «تولىق قازاق» دەپ قابىلدامايدى. مەنىڭ مارقۇم اتام بىزگە ءومىر بويى «كارىس ءتىلىن بىلىڭدەر، وزبەك ءتىلىن ۇيرەنىڭدەر» دەپ ايتىپ كەتتى»،-دەدى ول.
وزبەك ءتىلىن جۇمىس ءۇشىن ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولعان ۆلاديسلاۆ 25 جىل بويى ول تىلگە قۇلىق تانىتپاۋى «مەنسىنبەۋشىلىكتەن» بولعانىن جاسىرمادى. «مەن شەتەل تىلدەرىنەن العاش رەت اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەندىم. سوسىن ويلاندىم، مەنىڭ جانىمدا اعىلشىن ءتىلىنىڭ تاراتۋشىسى جوق، بىراق مەن ول ءتىلدى ۇيرەنىپ الدىم. ال قاسىمدا جۇرگەن وزبەكتەردىڭ ءتىلىن ءالى كۇنگە دەيىن نە ءۇشىن بىلمەيمىن دەپ ويلاندىم. سويتسەم – مەنسىنبەۋشىلىك بولعان. سول كۇننەن باستاپ مەن وزبەك ءتىلىن مەنسىنبەۋدى قويۋعا تىرىسىپ، وزبەكشە ۇيرەنە باستادىم. ودان كەيىن وزبەك دوستارىمنىڭ قاتارى كوبەيدى، ورتام كەڭەيدى»،-دەدى ول.
قازاق ءتىلىن وڭاي ۇيرەتۋدىڭ قۇپياسى
قازاق ءتىلىن وزدىگىنەن ءبىر جىل ىشىندە ۇيرەنىپ العان كەيىپكەرىمىز ءوزىڭ بىلمەيتىن تىلگە شەت ءتىلى رەتىندە قاراۋ قاجەت دەيدى. «مەنىڭ بار قۇپيام – قازاق تىلىنە شەت ءتىلى رەتىندە قارايمىن. ءوزىم بۇل ءتىلدى ەش مۇعالىمسىز، قازاقتىلدى ورتاسىز ۇيرەندىم، ءالى دە ۇيرەنىپ جاتىرمىن. ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن تولىقتاي مەڭگەردىم، ەكىنشى – فونەتيكا، ياعني، دىبىس جۇيەسىن يگەردىم. فونەتيكا زاڭدىلىعىن كوپشىلىگى تۇسىنبەيدى. سىزدەر «قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك، قازاق ءتىلىن ءبىلسىن» دەپ ءورىستىلدى قازاقتارعا، وزگە ۇلتتارعا رەنجيسىزدەر. بىراق ولاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە ارنالعان ەففەكتيۆتى ءبىر مىقتى كىتاپ شىعاردىڭىزدار ما؟ ۇكىمەت وسى ماسەلەنى قولعا الىپ، وقۋلىق جاساپ جاتىر ما، جوق»، - دەپ اشىندى ول.
اڭگىمە بارىسىندا ول ۇيدەگى ۇلىنىڭ ەڭ ۇناتپايتىن ساباعى – قازاق ءتىلى ەكەنىن ايتتى. وعان سەبەپ – مۇعالىمدەردىڭ بالالاردى قازاق تىلىنە «قىزىقتىرا الماۋىندا» دەيدى ول.
«مەنىڭ ەكىنشى سىنىپ وقيتىن ۇلىمنىڭ ەڭ جەك كورەتىن ساباعى – قازاق ءتىلى. ۇيدە ول قازاق ءتىلىن وقىعىسى كەلمەيدى. سەبەپ – ونىڭ تۇسىنبەۋىندە. تۇسىنبەگەن سوڭ، جەك كورەدى. ال ونىڭ مۇعالىمى مەنى شاقىرىپ: «ۆلاديسلاۆ، ءسىزدىڭ ۇلىڭىزدىڭ قازاقشا بىلمەۋى ۇيات، ءوزىڭىز قازاق ءتىلىن ۇيرەتەدى ەكەنسىز» دەيدى. مەن ايتتىم: «نە ءۇشىن ماعان ۇيات؟ مەن قازاقپىن با، مەن كارىسپىن. ۇيدە بالامەن ورىسشا سويلەسەمىز. ال بالامنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماۋى سىزگە ۇيات» دەدىم. مۇعالىم «نەگە ماعان ۇيات؟» دەيدى.
ءسىز ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن قازاق ءتىلىن، مەنىڭ تازا ءورىستىلدى بالاما ۇيرەتە الماي جاتىرسىز دەدىم. ول كىسى «قازاق تىلىندە جاقسى وقۋلىقتار جوق» دەيدى. ۇلىم مەنىڭ YouTube-تان مۋلتفيلم كورەدى، ونداعى مۋلتيكتەردىڭ ءبارى اعىلشىن جانە ورىس تىلىندە. قازاق ءتىلدى مۋلتيكتى مەن ءوزىم تاۋىپ بەرىپ، كورسەتەمىن. قازاقشا سويلەسەڭ ەكىلىك المايسىڭ، ەرتەڭ ءبارى قازاق تىلىندە عانا بولادى دەپ قورقىتامىن. قازاقتاردىڭ ءوزى قازاق تىلىندە سويلەمەسە، ولار وزگە ۇلتقا قالاي ۇلگى بولماق؟! قالايشا ورىستان نەمەسە نەمىستەن «قازاقشا ۇيرەن» دەپ تالاپ ەتەسىڭ»،-دەيدى كەيىپكەرىمىز.
قوجايىن ءوز ۇيىندە قوناقتىڭ تىلىندە سويلەمەۋى ءتيىس
ۆلاديسلاۆ 30-عا جۋىق ءتىلدىڭ گرامماتيكاسىن مەڭگەرگەن. بەس تىلدە تولىق سويلەيدى. قازىرگى تاڭدا جەرگىلىكتى كارىستەرگە كارىسشە ۇيرەتەدى. ودان بولەك، قازاق، وزبەك جانە ورىس تىلدەرىن بىلەدى. ءتىل ورتالىعىن اشقانىنا ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت بولعان. قازىرگى تاڭدا LingvaTen ورتالىعىندا 150 بالا اعىلشىن جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇر.
«ماعان كوبىنە قازاقتار كەلەدى. سەبەبى قازاق ءتىلى قازاقتارعا كەرەك. 30 جىل بويى نەگە ءتىل ۇيرەنبەدى دەپ جازعىراسىزدار، ۇرساسىزدار. بىراق ارالارىڭىزدا ءبىر ءورىستىلدى ادام بولسا، بەس قازاق وتىرساڭىزدار دا، ورىسشا سويلەپ كەتەسىزدەر. ول ەندى قالاي قازاقشا ۇيرەنەدى؟! وزبەكتەر قانشا ورىس ءتىلىن بىلسە دە، وزبەكشە سويلەيدى. مىنە، ايىرماشىلىقتارىڭىز وسىندا. مەن ءاردايىم ايتامىن: «ءۇيدىڭ قوجايىنى قوناقتارعا ءوز تىلىندە سويلەۋ كەرەك، قوناقتىڭ تىلىندە ەمەس» دەپ.
ۆلاديسلاۆ قازىر قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە ارنالعان ادىستەمەلىك وقۋلىق جازىپ جاتىر. ايتۋىنشا، الداعى ءۇش-ءتورت ايدا كىتابى دايىن بولادى.
ديماشتىڭ ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر كوپ
ۆلاديسلاۆقا بۇگىنگى تاڭدا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن حابارلاسىپ، «ديماشتىڭ ءتىلىن ۇيرەنگىمىز كەلەدى» دەۋشىلەردىڭ سانى ارتقان. «ديماشتىڭ ارقاسىندا قازاق ءتىلىن شەت ءتىلى رەتىندە ۇيرەنگىسى كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيىپ جاتىر. ماعان شەتەلدىكتەر حابارلاسىپ «ديماشتىڭ ءتىلىن تۇسىنگىمىز كەلەدى» دەيدى. بۇل ءبىر عانا ديماشتىڭ ەڭبەگى. ال ارامىزدا ءار سالادان وسىنداي ءجۇز ديماش شىقسا، قازاقستاندا جاپپاي قازاق تىلىندە سويلەپ كەتەر ەدىك»،- دەيدى تەن.
ءتىل ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيتىندەردىڭ باستى پروبلەماسى – قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋ جانە ساپالى وقۋلىقتىڭ بولماۋى ەكەنىن جاسىرمايدى. «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەنىمىز ءبىر رۋحتا بولۋ. ال ءبىز قازىر بىرنەشە رۋحتامىز. دۇنگەندار قىتاي تىلىندە، ورىستار ورىس تىلىندە، ۇيعىرلار ۇيعىر تىلىندە سويلەيدى. ءبىر رۋحتىڭ بىرلىگىندە بولۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە سويلەۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيتىندەردىڭ 50 پايىزى بۇل ءتىلدى مەنسىنبەيدى، ال قالعان 50 پايىزىنا ءتيىمدى مەتوديكا جوق»،- ەكەنىن ايتتى ول.
ۆلاديسلاۆ قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەننەن بەرى، جىلقى ەتىن جەۋدى «جاقسى كورىپ كەتتىم» دەيدى. ايتۋىنشا، ۇيىندە اپتاسىنا كەمى ءبىر رەت «بەس بارماق» اسادى. سونىمەن قوسا ول وتاندىق دارىگەرلەرگە مەديتسينالىق اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. الداعى كۇندەرى قوردايداعى دۇنگەندەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە باراتىنىن دا ايتتى. «مەملەكەتتەن مەنىڭ جۇمىسىما ازىرشە ەشقانداي قولداۋ جوق. بىراق ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى جۇمىسىمدى جالعاستىرا بەرەمىن. سەبەبى وسى ەلدە تۇرىپ، وسى ەلدىڭ سۋىن ءىشىپ، نانىن جەپ جاتقان سوڭ، قازاقستاننىڭ دامۋىنا قالاي دا ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى. ال ول ۇلەستى دارىگەر رەتىندە جانە قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىمى رەتىندە عانا قوسا الامىن.
بىزدىڭ اتا-بابامىز جەر اۋدارىپ كەلگەن كەزدە، قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ ءبىزدى قالاي باۋىرىنا باسقاندارىن اتا-اجەلەرىمىز ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. سوندىقتان ءبىز وسى ءۇيىمىزدىڭ دامۋىنا بىرلەسە اتسالىسۋىمىز قاجەت. ەكى كۇن بۇرىن ماعان مۇرات ابەنوۆ مىرزا كەلىپ، بيلىكتىڭ قوردايداعى دۇنگەندەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە نيەتتى ەكەنىن ايتىپ، بىرگە جۇمىس ىستەۋگە ۇسىنىس جاسادى. الداعى كۇندەرى قورداي دۇنگەندەرىنە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاتىستى ترەنينگ وتكىزۋگە بارامىن»،-دەپ اياقتادى ول اڭگىمەسىن.
سۇحباتتاسقان - ايجان قاليەۆا، نۇر-سۇلتان
