Bügıngı keiıpkerımız - Nūr-Sūltandaǧy LingvaTen tıl ortalyǧynyŋ direktory, poliglot Vladislav Ten. Vladislav Özbekstan respublikasynda düniege kelgen, ūlty kärıs, negızgı mamandyǧy därıger. Qazaqstanǧa osydan 10 jyl būryn qonys audarǧan. Bügınde ol qazaq tılın bılmeitın qazaqstandyqtarǧa qazaqşa söileudı, sondai-aq, aǧylşyn, kärıs tılderın üiretedı. Azattyq Ruhy tılşısı Nūr-Sūltandaǧy LingvaTen ortalyǧyna baryp, bırneşe tıldı meŋgergen därıgerden qazaq tılın tez üirenudıŋ qūpiiasyn bılıp qaitty.
ÖZBEKSTANDA ÖMIR SÜRGIŊ KELSE, ÖZBEKŞE BILUIŊ KEREK
Vladislavtyŋ aituynşa, ata-anasy Qazaqstanǧa özınen 7 jyl būryn kelıp, jeke käsıpterın aşqan. Ol bolsa özınıŋ bolaşaǧyn tek Özbekstanmen bailanystyryp, bıraz uaqytqa deiın Qazaqstanǧa keluden bas tartqan. Al qyzmette ösu üşın, 25 jasynda özbek tılın üirenuge tura kelgen.
«Men Taşkentte tūrǧanda Qazaqstan turaly eşteŋe bılmeitınmın. Ata-anam osynda qanşa şaqyrǧanymen, Özbekstandaǧy dostarymdy qimai bıraz jürdım. 25 jasymda özbek tılın nölden bastap üirene bastadym. Sebebı mansabymdy ösırgım kelse, men özbek tılın bıluım mındettı edı. Özbekstannyŋ Taşkent, Būqara, Samarqand syndy ırı qalalarynda orys tılınde söileitınder bar. Bıraq ondaǧy orys tılınde söileitın özbektıŋ ana tılın bılmeuı mümkın emes. Sol sebeptı özbekterde qazaqtar siiaqty tıl mäselesı «auruǧa» ainalmaǧan. Eş özbek özge ūlt ökılderıne baryp «sen nege özbekşe söilemeisıŋ?» dep aitpaidy, olai aituyna negızde joq. Eŋ bastysy ol öz ana tılın bıledı jäne özgelerge de sol tılde söileidı. Eger sen Özbekstanda ömır sürgıŋ kelse, onda amal joq özbek tılın üirenesıŋ», - deidı ol.2010 jyly Özbekstannan bırden orystıldı adamdar şoǧyrlanǧan Aqmola oblysyna qonys audarǧan Vladislav jergılıktı qazaqtardyŋ tuǧan tılınde söilei almaitynyn estıgende «şok» alǧan.
«Men Qazaqstanǧa kelgende därıger mamandyǧyn jalǧastyramyn dep şeşım qabyldadym. Diplomym men qūjattarymdy nostrifikasiialau qajet boldy. Sosyn Özbekstandaǧydai mūnda qazaq tılın bıluım kerek şyǧar degen oi boldy. Sonda äkem maǧan: «Balam, sen eş uaiymdama! Mūnda eşkım qazaqşa söilemeidı, bärı orys tılınde söileidı» dedı. Būl aqparat men üşın jaŋalyq edı. Sebebı būǧan deiın men özbekter özbekşe, qazaqtar qazaqşa, nemıster nemısşe, kärıster kärıs tılınde söileidı dep oilaitynmyn. Iаǧni adam aldymen öz ana tılınde söileidı, sosyn ǧana şet tılderınde söilei alady. Al ata-babasynyŋ jerınde tūryp, ana tılın bılmeitın adamdar bolady dep oilamappyn»,-deidı ol.OLAR «TOLYQ QAZAQ» EMES Vladislavta bastapqyda ana tılın bılmegen. Keiınnen baryp ol kärısşe üirengen. Sol sebeptı ol «şala qazaqtardyŋ» jaǧdaiyn jaqsy bılemın deidı.
«Ata men äjem taza özbek tılınde söileitın. Anamnyŋ aituynşa, naǧaşy äjem kärıs jäne özbek tılınde söilegen eken. Orys tılınde ara-tūra ǧana söileitın bolǧan. Bız Koreiadan TMD-ǧa jer audarylǧan kärısterdıŋ üşınşı ūrpaǧymyz. Bıraq bız öz ana tılımızde, iaǧni, kärıs tılınde söilei almaimyz. Men sol sebeptı qazaqtardyŋ tılge qatysty «jürek aurularyn» öte jaqsy tüsınemın. Jaraidy qanymyz kärıs deiık, türımız Orta Aziialyqtardyŋ bärıne ūqsaidy, al tılımız ben dılımız orys. Sonda bızdı kärıs etıp tūrǧan eşteŋe joq. Tıptı bızdıŋ bır büiregımız reseilıkterge būryp tūrady, Korei elınde ne bolyp jatyr, bızge bärıbır. Är tıldıŋ ruhy bar desek, menıŋ ruhym orys bolyp tūr. Endı men qazaq tılın bılmeitın qazaqtardy nelıkten «şala qazaqtar» dep ataitynyn tüsındım. Olar «tolyq qazaq» emes, özınıŋ salt-dästürın, ruhyn, dını men dılın bılmeidı. Orystar üşın olar «orys» emes, qazaqtar olardy «tolyq qazaq» dep qabyldamaidy. Menıŋ marqūm atam bızge ömır boiy «kärıs tılın bılıŋder, özbek tılın üirenıŋder» dep aityp kettı»,-dedı ol. Özbek tılın jūmys üşın üirenuge mäjbür bolǧan Vladislav 25 jyl boiy ol tılge qūlyq tanytpauy «mensınbeuşılıkten» bolǧanyn jasyrmady. «Men şetel tılderınen alǧaş ret aǧylşyn tılın üirendım. Sosyn oilandym, menıŋ janymda aǧylşyn tılınıŋ taratuşysy joq, bıraq men ol tıldı üirenıp aldym. Al qasymda jürgen özbekterdıŋ tılın älı künge deiın ne üşın bılmeimın dep oilandym. Söitsem – mensınbeuşılık bolǧan. Sol künnen bastap men özbek tılın mensınbeudı qoiuǧa tyrysyp, özbekşe üirene bastadym. Odan keiın özbek dostarymnyŋ qatary köbeidı, ortam keŋeidı»,-dedı ol.
QAZAQ TILIN OŊAI ÜIRETUDIŊ QŪPİIаSY Qazaq tılın özdıgınen bır jyl ışınde üirenıp alǧan keiıpkerımız özıŋ bılmeitın tılge şet tılı retınde qarau qajet deidı. «Menıŋ bar qūpiiam – qazaq tılıne şet tılı retınde qaraimyn. Özım būl tıldı eş mūǧalımsız, qazaqtıldı ortasyz üirendım, älı de üirenıp jatyrmyn. Eŋ aldymen qazaq tılınıŋ grammatikasyn tolyqtai meŋgerdım, ekınşı – fonetika, iaǧni, dybys jüiesın igerdım. Fonetika zaŋdylyǧyn köpşılıgı tüsınbeidı. Sızder «qazaq tılın üirenu kerek, qazaq tılın bılsın» dep orystıldı qazaqtarǧa, özge ūlttarǧa renjisızder. Bıraq olardyŋ qazaq tılın üirenuıne arnalǧan effektivtı bır myqty kıtap şyǧardyŋyzdar ma? Ükımet osy mäselenı qolǧa alyp, oqulyq jasap jatyr ma, joq», - dep aşyndy ol.
Äŋgıme barysynda ol üidegı ūlynyŋ eŋ ūnatpaityn sabaǧy – qazaq tılı ekenın aitty. Oǧan sebep – mūǧalımderdıŋ balalardy qazaq tılıne «qyzyqtyra almauynda» deidı ol.«Menıŋ ekınşı synyp oqityn ūlymnyŋ eŋ jek köretın sabaǧy – qazaq tılı. Üide ol qazaq tılın oqyǧysy kelmeidı. Sebep – onyŋ tüsınbeuınde. Tüsınbegen soŋ, jek köredı. Al onyŋ mūǧalımı menı şaqyryp: «Vladislav, sızdıŋ ūlyŋyzdyŋ qazaqşa bılmeuı ūiat, özıŋız qazaq tılın üiretedı ekensız» deidı. Men aittym: «Ne üşın maǧan ūiat? Men qazaqpyn ba, men kärıspın. Üide balamen orysşa söilesemız. Al balamnyŋ qazaq tılın üirene almauy sızge ūiat» dedım. Mūǧalım «nege maǧan ūiat?» deidı. Sız özıŋız jaqsy bıletın qazaq tılın, menıŋ taza orystıldı balama üirete almai jatyrsyz dedım. Ol kısı «qazaq tılınde jaqsy oqulyqtar joq» deidı. Ūlym menıŋ YouTube-tan multfilm köredı, ondaǧy multikterdıŋ bärı aǧylşyn jäne orys tılınde. Qazaq tıldı multiktı men özım tauyp berıp, körsetemın. Qazaqşa söileseŋ ekılık almaisyŋ, erteŋ bärı qazaq tılınde ǧana bolady dep qorqytamyn. Qazaqtardyŋ özı qazaq tılınde söilemese, olar özge ūltqa qalai ülgı bolmaq?! Qalaişa orystan nemese nemısten «qazaqşa üiren» dep talap etesıŋ»,-deidı keiıpkerımız.QOJAIYN ÖZ ÜIINDE QONAQTYŊ TILINDE SÖILEMEUI TİIS Vladislav 30-ǧa juyq tıldıŋ grammatikasyn meŋgergen. Bes tılde tolyq söileidı. Qazırgı taŋda jergılıktı kärısterge kärısşe üiretedı. Odan bölek, qazaq, özbek jäne orys tılderın bıledı. Tıl ortalyǧyn aşqanyna ekı jylǧa juyq uaqyt bolǧan. Qazırgı taŋda LingvaTen ortalyǧynda 150 bala aǧylşyn jäne qazaq tılın üirenıp jür.«Maǧan köbıne qazaqtar keledı. Sebebı qazaq tılı qazaqtarǧa kerek. 30 jyl boiy nege tıl üirenbedı dep jazǧyrasyzdar, ūrsasyzdar. Bıraq aralaryŋyzda bır orystıldı adam bolsa, bes qazaq otyrsaŋyzdar da, orysşa söilep ketesızder. Ol endı qalai qazaqşa üirenedı?! Özbekter qanşa orys tılın bılse de, özbekşe söileidı. Mıne, aiyrmaşylyqtaryŋyz osynda. Men ärdaiym aitamyn: «Üidıŋ qojaiyny qonaqtarǧa öz tılınde söileu kerek, qonaqtyŋ tılınde emes» dep. Vladislav qazır qazaq tılın üiretuge arnalǧan ädıstemelık oqulyq jazyp jatyr. Aituynşa, aldaǧy üş-tört aida kıtaby daiyn bolady. DİMAŞTYŊ TILIN ÜIRENGISI KELETINDER KÖP Vladislavqa bügıngı taŋda alys-jaqyn şetelderden habarlasyp, «Dimaştyŋ tılın üirengımız keledı» deuşılerdıŋ sany artqan. «Dimaştyŋ arqasynda qazaq tılın şet tılı retınde üirengısı keletınderdıŋ qatary köbeiıp jatyr. Maǧan şeteldıkter habarlasyp «Dimaştyŋ tılın tüsıngımız keledı» deidı. Būl bır ǧana Dimaştyŋ eŋbegı. Al aramyzda är saladan osyndai jüz Dimaş şyqsa, Qazaqstanda jappai qazaq tılınde söilep keter edık»,- deidı Ten.
Vladislav qazaq tılın üirengennen berı, jylqy etın jeudı «jaqsy körıp kettım» deidı. Aituynşa, üiınde aptasyna kemı bır ret «bes barmaq» asady. Sonymen qosa ol otandyq därıgerlerge medisinalyq aǧylşyn tılın üiretumen ainalysyp jür. Aldaǧy künderı Qordaidaǧy düngenderge qazaq tılın üiretuge baratynyn da aitty. «Memleketten menıŋ jūmysyma äzırşe eşqandai qoldau joq. Bıraq ömırımnıŋ soŋyna deiın osy jūmysymdy jalǧastyra beremın. Sebebı osy elde tūryp, osy eldıŋ suyn ışıp, nanyn jep jatqan soŋ, Qazaqstannyŋ damuyna qalai da öz ülesımdı qosqym keledı. Al ol ülestı därıger retınde jäne qazaq tılınıŋ mūǧalımı retınde ǧana qosa alamyn.Tıl ortalyǧynyŋ direktory qazaq tılın üirengısı kelmeitınderdıŋ basty problemasy – qazaq tılın mensınbeu jäne sapaly oqulyqtyŋ bolmauy ekenın jasyrmaidy. «Ruhani jaŋǧyru» degenımız bır ruhta bolu. Al bız qazır bırneşe ruhtamyz. Düngendar qytai tılınde, orystar orys tılınde, ūiǧyrlar ūiǧyr tılınde söileidı. Bır ruhtyŋ bırlıgınde bolu üşın qazaq tılınde söileuımız kerek. Qazaq tılın üirengısı kelmeitınderdıŋ 50 paiyzy būl tıldı mensınbeidı, al qalǧan 50 paiyzyna tiımdı metodika joq»,- ekenın aitty ol.
Bızdıŋ ata-babamyz jer audaryp kelgen kezde, qazaqtar men özbekterdıŋ bızdı qalai bauyryna basqandaryn ata-äjelerımız ünemı aityp otyratyn. Sondyqtan bız osy üiımızdıŋ damuyna bırlese atsalysuymyz qajet. Ekı kün būryn maǧan Mūrat Äbenov myrza kelıp, bilıktıŋ Qordaidaǧy düngenderge qazaq tılın üiretuge niettı ekenın aityp, bırge jūmys ısteuge ūsynys jasady. Aldaǧy künderı Qordai düngenderıne qazaq tılın üirenuge qatysty trening ötkızuge baramyn»,-dep aiaqtady ol äŋgımesın.
Sūhbattasqan - Aijan Qalieva, Nūr-Sūltan
