تاريح بەتتەرىنە ۇڭىلسەك، وتكەن زامانداردان بەرى «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەپ، ازان شاقىرىپ قويعان اتتارى قاناتتى سوزگە اينالعان ەكى مايقى بي بابانىڭ ومىردە بولعانىن بىلسەك تە، وسى اتالى ءسوزدىڭ ناق قايسىسىنا قاتىستى ايتىلعانى جونىندە ءالى ناقتىلى تۇجىرىمعا كەلە الماي جۇرگەنىمىز انىق. بىراق ەكەۋىنىڭ دە دانا، ويشىل عۇلاما بولعانىندا داۋ جوق. سول سياقتى شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار دەربىسالى تاريحتا ءبىر ەمەس، ءابۋ ناسىردان بولەك ونىمەن زامانداس ونشاقتى فارابي ەسىمدى عالىمنىڭ بولعانىن جىپكە ءتىزىپ بەرىپ ءجۇر ەمەس پە؟! مۇنداي مىسالدار حانداردىڭ دا، باتىرلار مەن بيلەردىڭ دە اراسىندا ءجيى كەزدەسىپ جاتاتىنى شىندىق. تەك ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ ەل ىشىندە ناسيحاتتالۋى عانا ارقالاي بولىپ كەلەتىندىكتەن، جالپى حالىق بىلە بەرمەيدى. ال ءار وڭىردەگى جەرگىلىكتى حالىق اڭىز ەتىپ ايتقانمەن، كەشەگىنىڭ قۇيماقۇلاق قاريالارى كەلمەستىڭ كوشىنە ىلەسىپ، قاتارى سيرەپ، كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان سايىن، ارتىندا ىزدەۋشىسى، جوقتاۋشىسى جوقتارىنىڭ ەسىمدەرى كوپ جاعدايدا ەل جادىنان جوعالا باستايتىنىن نەسىن جاسىرايىق.
مىنە، سونداي باتىر بابالارىمىزدىڭ ءبىرى كەيكى نيازۇلى رىسپانبەت تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ءتۇبى ارقانى جاز جايلاپ، سىردى قىس قىستاعان قىپشاق رۋىنان شىققان كەيكى باتىر كۇنى كەشەگە دەيىن تورعاي مەن جەتىسۋدىڭ تەل پەرزەنتى سانالىپ، ەكى جاقتىڭ دا اتىن ايبار تۇتار ماقتانىشىنا اينالىپ كەلگەنى اقيقات. حVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن حIح عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى شاماسىندا (1766 – 1842) ءومىر سۇرگەن كەيكىنىڭ ەرلىگىن ەل اڭىزعا اينالدىرىپ، اتاعى داۋىرلەپ تۇرعان كەزەڭدە تورعاي توپىراعىندا دۇنيەگە (1871) كەلىپ، قارشادايىنان قايتپاس قايسارلىعىمەن كوزگە تۇسكەن اتاقتى مەرگەن، امانگەلدى باتىردىڭ قاندىكويلەك سەرىگى، قىپشاق نۇرماعامبەت كوكەمبايۇلىنىڭ جاسىنان كەيكى اتانىپ، تاريحتا سولاي تاڭبالانىپ كەتۋىنىڭ استارىندا دا سول رۋلاس باتىر اتانىڭ ابىروي-بەدەلى جاتسا كەرەك. مۇنداي پىكىردى 2000-جىلداردىڭ باسىندا تورعايلىق قالامگەر، ءومىرىنىڭ كەيىنگى كەزەڭىندە زەرتتەۋشىلىككە دەن قويىپ، قىرۋار ءىس تىندىرعان ساتيريك اعامىز سەيىت كەنجەاحمەتۇلىنىڭ دا اۋزىنان ەستىگەنىمىز بار ەدى.
ال كەيكىنىڭ ارعى باباسى، ءۇش عاسىرعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ ورتا بولىگىندەگى، اتاپ ايتقاندا، حVII عاسىرداعى حالقىمىزدى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراتقان ۇرىستارىندا حالقىنا قالقان بولعان اتاقتى اقباي باتىردىڭ ءاۋ باستا جەتىسۋعا بارۋىنىڭ تاريحىن اركىم ءارتۇرلى بايانداپ ءجۇر. وسى ارادا ءتۇرلى جورامالدىڭ ىشىندە جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىندا بيلەرىمىزدىڭ كۇللى قازاق دالاسىنا ات شاپتىرىپ، ەل شەتىن قورعار باتىر ۇلدارىن شاقىرۋىمەن جەتىسۋ جەرىنە كەلىپ تۇراقتاپ قالۋى شىندىققا اناعۇرلىم جاناساتىن سىڭايلى. سەبەبى، وزىنەن كەيىنىرەك بەكتەمىر اعاسىنىڭ ۇلكەن ۇلى قاراباي باتىردىڭ دا جانىنا سەرىك بولىپ كەلىپ، وسىندا ۇرپاق ءوربىتىپ قالىپ قويۋى تەكتەن-تەك بولماسا كەرەك. كەيىن پاتشا وكىمەتى وزدەرىنە بودان بولعان قازاقتاردى «بولشەكتە دە بيلەي بەر» ساياساتىمەن ۋەز-ۋەزگە، بولىس-بولىسقا ءبولىپ، ءبىر-بىرىمەن قاتىناسىن ءۇزىپ تاستاۋى سالدارىنان ارقا مەن سىردىڭ اراسىندا ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى دە سىر بويىندا قالىپ قويادى.
بىراق حIح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە باتىردىڭ تورعاي وڭىرىندە قالعان جاقىن تۋىستارىنىڭ جەتىسۋداعى اعايىندارىن ساعالاپ دۇركىرەي كوشىپ كەتۋى كەيكى تۋرالى اڭىزداردىڭ دا اۋىزدان-اۋىزعا تاراعانىمەن، شىن جاناشىرلارى قالماعاندىقتان كونە كوزدەردىڭ ءومىر كوشىمەن بىرگە بىرتە-بىرتە سايابىرسىپ، كەيىنىرەك ەندى ولاردىڭ دا كوزىن كورگەندەر تۇگىلى، سودان بەرى ءۇش-ءتورت ۇرپاق الماسىپ تا ۇلگەرگەندىكتەن ۇمىتىلا باستاۋىن دا زاڭدىلىق دەر ەدىك. ويتكەنى، جەتپىس جىل بويى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۇرىعىندا قىلعىنىپ، حالقىمىزدىڭ وتكەنى تۋرالى جۇمعان اۋزىمىزدى اشپاي كەلگەن ءبىزدىڭ ەندى ءومىرى اتىن ەستىپ-بىلمەگەن قانشاما باتىر بابالارىمىز بەن بيلەرىمىزدى، كوسەمدەرىمىز بەن شەشەندەرىمىزدى تاريح قويناۋلارىنان ارشىپ الىپ، رۋحىن ءتىرىلتىپ، ارۋاعىن اسپەتتەپ، اتاق-داڭقىن جاڭعىرتىپ جاتقانىمىز دا وسى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسى ەكەندىگىنە ءبىر تاۋبە ەتىپ قويساق تا ارتىق بولماس.
دەسەك تە ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن جەتىسۋدا وتكىزىپ، قازاق-جوڭعار سوعىسىنا نەگىزگى نۇكتەنى قويىپ، حالقىمىزدىڭ تاعدىرىن ءبىرجولا شەشىپ بەرگەن اڭىراقاي شايقاسىندا تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ، باتىسقا قاراي جوڭكىلە قاشقان قالماقتاردىڭ ءالى دە ەل ىشىندە قالىپ، ارا-تۇرا تىنىش جاتقان حالىققا بۇيىردەن كەلىپ ءتيىسۋىن توقتاتپاعان سارقىنشاقتارىنىڭ جىمىسقى جورىقتارىنا تويتارىس بەرىپ، جانكەشتىلىك ەرلىك تانىتقان كەيكىنىڭ جاساعى ءوز تۋىستارىمەن قاتار، نەگىزىنەن جەرگىلىكتى نايمان تايپالارىنىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان ەدى. ال قالماقتاردىڭ بۇلاي قۇتىرىنۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىنا كەلسەك، سول اڭىراقاي شايقاسىنان بەرى ارادا ءبىراز جىلدار وتكەننەن كەيىن باياعى قۋاتتى اسكەر ساپىنداعى قازاق ساربازدارىنىڭ اۋىل-اۋىلدارىنا تاراپ، اتاقتى باتىرلارىنىڭ ومىردەن وتكەندىگىن، تىرىلەرىنىڭ قارتايىپ، ءوز جوندەرىنە كەتكەندىگىن پايدالانىپ، زورلىق-زومبىلىق پەن قوقان-لوقىعا كوشكەندەگى ارەكەتتەرى بولاتىن. بۇل قازاقتار شەشۋشى شايقاستا جوڭعارلاردى ەس جيعىزباستاي ويسىراتا جەڭگەنىمەن، مۇنىمەن ءىس بىتپەي، ەل شەتىنە تولىق تىنىشتىق ورناماعانىنىڭ دالەلى ەدى.
ونىڭ ۇستىنە قىتاي وكىمەتى دە ەكى حالىقتىڭ اراسىنا وت سالىپ، شاپقا ءتۇرتۋىن توقتاتپاق تۇگىل، قايتا ورشىتە تۇسكەن. مىنە، وسىنداي سۇرقيا ساياساتتىڭ ايلا-شارعىسىن ارقالانىپ، كورشى اۋىلداردىڭ مالىن بارىمتالاپ، قىزدارىن كۇڭدىككە الىپ كەتىپ، ەلدى كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان الاساپىران كەزەڭدەردە كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، حالقىنا قورعان بولا بىلگەن كەيكى باتىر اۋىل-ايماقتىڭ كەۋدەسىندە نامىسى، جۇرەگىندە وتى، بويىندا قايراتى، جۇزىندە ايباتى بار ازاماتتارىنان قۇرعان جاساعىمەن جۇرتىنىڭ بەيبىت ءومىرىنىڭ شىرقىن بۇزىپ الاسۇرعان جاۋ سىلىمتىكتەرىنە اتوي سالىپ، ءۇي-ورمان، ءتۇپ-تۇقيانىمەن كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس قيان-تۇكپىرلەرگە تۇرە قۋىپ تاستاپ وتىرعان. جوڭعار باسقىنشىلارى جۇرناقتارىنىڭ ايگىلى اڭىراقاي شايقاسىنداعى تۇپكىلىكتى جەڭىلىسىنەن كەيىن دە ەندى قۇم-قۇمنىڭ اراسىندا وتىرعان شاعىن اۋىلدارعا توپ-توبىمەن تۇتقيىلدان كەلىپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن شابۋىلدارىنا ەلدىڭ ءار ايماعىنداعى قازاقتىڭ كەيكى سىندى باتىرلارى باستاعان سايىپقىران ساربازدارى تويتارىس بەرىپ قانا قويماي، ولاردى ىعىستىرا-ىعىستىرا وزدەرىنىڭ اتاقونىستارىنان دا بەزدىرىپ، تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنان تۇراق تابۋىنا ءماجبۇر ەتكەنىن دە تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
كەيبىر دەرەكتەر كەيكى باتىر وتىز جاسىندا ءوز جاساعىمەن جەتىسۋدان ءارى اسىپ، التاي وڭىرىندەگى قانداستارىنا بارىپ، سول قارساڭدا قازاق-موڭعول اراسىندا بولعان قاقتىعىستارعا دا قاتىسىپ، ەكى جاقتى مامىلەگە كەلتىرۋگە اتسالىسقانداردىڭ ىشىندە بولعانىن دا ايتادى. ال كەيكى باتىردىڭ حIح عاسىردىڭ باسىندا تورعاي وڭىرىندەگى تۋىستارىنا اينالىپ سوعىپ، مۇندا كەلگەن سوڭ دا قاراپ جاتا الماي، نەگىزىنەن وسى توپىراقتاعى قىپشاق اعايىندارى قاتارىنان جاڭا جاساق قۇرىپ، سول التايدان باتىسقا قاراي باس ساۋعالاي جىلجي وتىرىپ، جولىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ مالىن توناپ، دۇنيە-مۇلكىن ولجالاپ، قىرعيداي تيگەن جوڭعارلارعا قارسى ۇرىس اشىپ، ىرعىزدان دا ءارى اسىرىپ، قازاق جەرىنەن مۇلدەم قۋىپ تاستاعانشا تىنىم تاپپاسا كەرەك. ءسويتىپ، زامانىندا تورعاي دالاسىنىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتۋگە دە ەرەن ەرلىگىمەن ۇلەس قوسقان كەيكى اتاعى كوپكە دەيىن ەل اۋزىنان تۇسپەۋى ىرىمشىل قازاقتىڭ امانگەلدى يمانوۆتىڭ باتىر سەرىگى نۇرماعامبەت كوكەمبايۇلىن كەيكى باتىر اتاپ كەتۋىنە وسىلايشا ىقپال-اسەرى تيگەنىن جازىپ جۇرگەن كەيبىر اۆتورلاردىڭ تۇجىرىمدارىن دا جوققا شىعارۋعا بولماس دەگەن ويدامىز.
وسىلايشا ەلۋدەن اسقانشا جورتۋىلدا بولعان كەيكى باتىر ءحىح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى تورعايداعى جەتى-سەگىز ءۇي اتالاس اعايىندارىمەن بىرگە جەتىسۋعا قايتا ورالىپ، مۇنداعى كەزەكتى جورىقتارىندا ءىنىسى قۇداستىڭ نەمەرەسى، سول كەزدىڭ وزىندە، ون بەس-ون التى جاسىندا-اق بويىنداعى بۋىرقانعان بۇلا كۇشىمەن، قايتپاس قايسارلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىر بالا اتانا باستاعان سىرلىبايدى جانىنا ەرتىپ الاتىن بولعان. قالماقتاردىڭ تۇتقيىلدان كەلىپ ءتيىسىپ، كورشى اۋىلدى الاساپىرانعا تۇسىرگەن سونداي ءبىر شابۋىلىن ەستىگەن بويدا ىلە ىزدەرىمەن قانشاما بەل اسىپ، سوڭدارىنان قۋىپ جەتىپ، جورىقشىلارىن جايراتىپ سالىپ، بارىمتاعا ۇشىراعان مالى مەن دۇنيە-مۇلكىن قايتارىپ، قاراقشى توپ باسشىسىنىڭ بويجەتكەن قىزى مەن بوزبالا ۇلىن تۇتقىنعا الىپ كەلە جاتىپ، جول-جونەكەي كەزىككەن قىستاۋلاردىڭ بىرىنە قونادى. تاڭ بوزىندا جىلقىلاردىڭ كىسىنەگەن داۋىسىنان وقىس ويانعان بۇلار الگى ەكى تۇتقىننىڭ بۇعاۋدان بوسانىپ، ەكى اتتى ءمىنىپ قاشىپ ۇلگەرگەندەرىن ءبىر-اق بىلەدى.
بۇلار ءوزارا اقىلداسىپ، ەندى نە ىستەيمىز دەگەنشە سىرلىباي ءاي-شايعا قاراماي، ءوز اتىنا سەكىرىپ مىنگەن كۇيى سوڭدارىنان قۇيعىتىپ الا جونەلەدى. «قاپ، مىنا باتشاعار بىردەڭەگە ۇرىنىپ جۇرمەسە بولار ەدى؟!» دەپ سانىن ءبىر-اق سوققان كەيكى باتىر مەن ونىڭ سەرىكتەرى امالسىز اتقا قامشى باسادى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قوزىكوش جەر ۇزاعان قۋعىنشىنىڭ قاراسى كورىنىپ، جاندارىنا كەلگەندە سىرلىبايدىڭ الگى تۇتقىن جىگىتتى قۋىپ جەتىپ، سايىسىپ جەڭگەنىمەن قويماي، تاماعىنان باۋىزداپ، قوس قولىنا اعىزعان قانىن سوراپتاپ ءىشىپ وتىرعانىن كورىپ تىكسىنىپ قالعان كەيكى: «ءاي، ءيتتىڭ بالاسى، نە ىستەپ وتىرسىڭ سەن؟!» دەپ دۇرسە قويا بەرگەندە، اناۋ باسىن كوتەرىپ بۇعان قاراعاندا ونىڭ كوزدەرى قانتالاپ كەتكەن ەكەن دەيدى. كەيىن كەيكىنىڭ ءوزى: «اپىراي، ءومىرى ەشكىمنەن ىقپاۋشى ەدىم، سىرلىبايدىڭ كوزدەرىنەن شوشىدىم عوي»، دەپتى دەيتىن قاريالار.
سول ساپار كەيكىنىڭ سوڭعى جورىعى بولعان سىڭايلى. وسى كورىنىستەن كەيىن اۋىلعا ورالعان كەيكى بەلدىگىن قىلىشىمەن بىرگە سىرلىبايعا شەشىپ بەرىپ تۇرىپ: «مەن وسىمەن توقتادىم»، دەپتى دە نايزاسىن بوساعاعا ءىلىپ، تاقۋالىق جولعا تۇسكەن ەكەن. ال وزدەرىمەن الا كەلگەن قالماق قىزى بادما كەيكىنىڭ الدىنا قوس تىزەرلەي وتىرا كەتىپ، باسىن ءيىپ تۇرىپ: «اتا، مەنىڭ كوكىرەگىمدە سىزدەرگە دەگەن ەشقانداي وشپەندىلىك جوق. مەنىڭ اكەم دە تالاي جاننىڭ قانىن موينىنا جۇكتەدى. اقىرى نە بولدى، ءوزىنىڭ دە، ۇلىنىڭ دا تۇبىنە جەتتى. انام بايعۇس دانا ەكەن: «كىسىگە قيانات جاساعان جاقسىلىققا اپارمايدى»، دەپ وتىرۋشى ەدى، سول ءسوزىنىڭ توركىنىن بۇگىن ءتۇسىندىم. مەنى بالالارىڭىزدىڭ بىرىنە قوسىڭىز، وتىنەمىن. ۇرپاعىڭىزدى ءوربىتىپ، ادال كەلىنىڭىز بولۋعا قۇداي الدىندا انت ەتەمىن»، دەپ كوز جاسىن كولدەتىپ، اياعىنا جىعىلىپتى دەيدى.
قالماق قىزىنىڭ اقىلدىلىعى مەن ادالدىعىنا ءتانتى بولعان كەيكى: «تۇر، قىزىم، جاقسى ايتتىڭ، سەنىڭ دە جازىعىڭ جوق. سوزىڭە يمانداي سەندىم. تىلەگىڭ بولسىن!» دەپ سول جەردە اعايىننىڭ بالاسىنىڭ بىرىنە قوسىپ تۇرىپ، اۋىلداستارىنا: «ءبارىڭ دە ءوز قىزدارىڭداي كورىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتىڭدەر، بەتىنە كەلمەيتىن بولىڭدار»، دەپ اق باتاسىن بەرگەن كورىنەدى. سول بادما انادان ورگەن ۇرپاق بۇل كۇندە ءبىر قاۋىم ەلگە اينالىپتى دەسەدى. ءيا، ورايى كەلگەندە ەجەلدەن قوڭسىلاس وتىرعان قازاق پەن قالماق اراسىندا تەك جاۋگەرشىلىك پەن اتىس-شابىس قانا ەمەس، دوستىق، اعايىنگەرشىلىك پەن قىز الىسىپ-قىز بەرىسكەن قۇداندالى-جەگجاتتىق ىزگى قارىم-قاتىناستار بولعانىن دا ايتۋ پارىز. مىسالى، ەرجان احمەتوۆ نۇسقاسىنداعى «ارقالىق باتىر» جىرىندا ءسوز بولاتىن ارقالىق پەن قالماقتىڭ قوڭقا، ابزەيىت مالىكەۇلى نۇسقاسىنداعى «ەر ءاجىباي» جىرىندا ايتىلاتىن ءاجىباي مەن قالماقتىڭ قورا باتىرلارى اراسىنداعى دوستىقتارى وسىنىڭ ءبىر عانا دالەلدەرى. تىزە بەرسەك، قازاق پەن قالماق اراسىندا توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلىپ، ىنتىماعى جاراسقان مۇنداي مىسالدار كوپ-اق.
بىردە «ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالۋمەن» قوشتاسىپ، اتا قانىمەن بويعا دارىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان ەمشىلىك قاسيەتىن ۇستانۋعا ءبىرجولا بەت بۇرعان كەيكى كۇنشىلىك جەردەگى ناعاشى جۇرتى ماتاي نايمانداردىڭ اتاقتى ءبىر ءبيىنىڭ اسىنا كەلە جاتىپ، جول-جونەكەي ءبىر جوننىڭ ەتەگىندە وقشاۋ تۇرعان جالعىز قاراشا ءۇيدى كورىپ، جانىنداعىلارعا: «مۇندا ءبىر ءمۇساپىر ءال ۇستىندە جاتىر ەكەن. ۇستىنەن اتتاپ كەتكەنىمىز كۇنا بولار، كانە، جۇرىڭدەر»، دەپ اتتان ءتۇسىپ، ىشكە ەنسە، كوشتەن جىرىلىپ قالعان ءبىر قالماقتىڭ وتباسى ەكەن. ءۇي يەسى ورتا جاستاعى وتاعاسى تىنىس الا الماي قىرىلداپ، ايەلى مەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت-بەس جاس بالاسى نە ىستەرلەرىن بىلمەي ءۇرپيىسىپ، ءبىر ۋىس بولىپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. توتەننەن كىرىپ كەلگەن بۇلاردى كورگەن ولار ودان سايىن زارەلەرى ۇشىپ، ءبىر-بىرىنە تىعىلا تۇسكەن.
وسى ءسات باتىردىڭ جانىنداعى جادىك ءىنىسى: «كەيكى اعا، بۇل…» دەي بەرگەنى سول، الگى سىرقات بايعۇس كەيكىنىڭ اتىن ەستىگەننەن كوزى الايىپ، اۋزىن اشۋعا دا شاماسى كەلمەي، سىلق ەتىپ ەسىنەن تانىپ قالادى. مۇنى قالت جىبەرمەگەن كەيكى وعان:«تارت ءتىلىڭدى، ءوي، بار بولعىر! قالماق بىتكەننىڭ ءبارىن جاۋ ساناعاندى قويىڭدار ەندى. بۇل بەيشارانىڭ نە كىناسى بار؟» دەپ ايقاي سالىپ، سودان سوڭ الگىنىڭ ايەلىنە: «كانە، كەلىن، ماعان ءبىر شۇبەرەكتى جىلى سۋعا مالىپ اكەلە عوي»، دەيدى دە ءوزىنىڭ ەم-دومىنا كىرىسىپ كەتەدى. الدەن سوڭ ەسىن جيىپ، ماناعى قىرىلى دا باسىلىپ، ءوزىن جاقسى سەزىنە باستاعان قالماق ەشتەڭەنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەي، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، داستارقان جايىپ جۇرگەن ايەلىنە ءبىر، جانىندا وزىنە ءتونىپ وتىرعان كەيكىگە ءبىر اڭىرايىپ قارايدى. كەيكى: «ۋايىمداما، ءالى-اق جاقسى بولىپ، ساۋىعىپ كەتەسىڭ. مەن اللا جازسا قايتاردا تاعى ءبىر كەلىپ، ەم جاسايمىن. ازىرگە مىنانى ىشە تۇر»، دەپ سوڭعى كەزدەرى ۇنەمى جانىنان تاستامايتىن ءدارى قالتاسىنان ءۇش-ءتورت ءتۇيىر وسىمدىك ءدانىن بەرىپ، سودان سوڭ داستارقانداعى ناننىڭ شەتىنەن سىندىرىپ، ءدام اۋىز تيەدى دە، سەرىكتەرىمەن بىرگە اسىعىس اتتانىپ كەتەدى.
جولدا كەلە جاتىپ ءۇشىنشى ۇلى جامانقۇل: «اكە، كورىپكەلدىگىڭىز بەن ەمشىلىگىڭىزدىڭ پايداسىن بارىمىزدەن بۇرىن ءسىز ءمۇساپىر ساناعان الگى قالماق كوردى عوي. اتىن كىم، ءمانجى دەپ پە ەدى. ەرتەڭ سول ءمانجىڭىز ساۋىعىپ، الدەنىپ العان سوڭ تۋ سىرتىمىزدان تاپ بەرىپ، توپالاڭىمىزدى شىعارىپ جۇرمەس پە ەكەن؟»، دەگەن كۇدىگىن دە بۇكپەسىز جايىپ سالعاندا، كەيكى تۇرىپ: «بالام، بۇل ويىڭ دا دۇرىس شىعار. بىراق قاراپايىم حالىقتا تۇرعان نە بار. كەز كەلگەن ادامنىڭ ءبارىن جاۋ ساناي بەرسەك، قالاي ەل بولامىز؟ «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەپ ايتقان دا اتاڭ قازاق ەمەس پە؟ بۇلار دا ادامنىڭ بالاسى عوي. جاقسىلىق جاساساڭ، ونى تۇسىنبەيتىن پەندە بولمايدى. ەرتەڭ سول جاقسىلىعىڭ الدىڭنان شىعاتىنىن ۇمىتپا»، دەپ بۇل اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قويعاندا، ءبارى دە ءۋاجدى سوزگە ءلام دەمەي، ءۇنسىز ويعا قالعان.
شىنىندا، استان قايتار جولىندا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرعان كەيكى الگى قالماقتىڭ ۇيىنە تاعى دا سوعادى. ات ءدۇبىرىن ەستىپ، قاراشا ۇيدەن كىمنىڭ كەلگەنىن ىشتەي سەزگەن، ورنىنان تۇرىپ، جۇرۋگە جاراپ قالعان ءمانجىنىڭ ءوزى، قالبالاقتاپ ايەلى مەن ولارعا ىلەسە شۇبىرىپ، اكەلەرىنىڭ امان قالعانىنا قۋانعانىنان ەكى ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتكەن بالالارى دا بىرگە شىعادى. داستارقان ۇستىندە ءمانجى: «كەيكى اعا، ءسىز ۇيگە العاش كىرىپ كەلگەندە ونسىز دا ءولىم حالىندە جاتقان مەنىڭ قۇدايدان: تەك بالالارىمنىڭ كوزىنشە ولتىرمەسە ەكەن دەگەن ءبىر-اق تىلەگىم بولىپ ەدى. بىراق ءسىز ماعان ءولىم ەمەس، اجال اۋزىنان امان الىپ قالىپ، ءومىر سىيلادىڭىز. سوندىقتان مەن ەندى سىزگە ءومىر بويى قىزمەت ەتىپ، قۇلىڭىز بولۋعا دايىنمىن. تەك ءبىزدى تاستاپ كەتە كورمەڭىز، بۇكىل وتباسىمىز بولىپ وتىنەمىز»، دەپ قۇلدىق ۇرىپ تۇرىپ الادى.
مىنا كورىنىسكە جۇرەگى تولقىپ كەتكەن باتىر: «سەندەر نە دەيسىڭدەر؟» دەپ ءىنىسى جادىك پەن ۇلى جامانقۇلعا قارايدى. وقىس جاعدايدان قاپەلىمدە ابدىراپ قالعان ولار: «ءسىز نە ايتساڭىز، سول بولادى، قاي شەشىمىڭىزگە دە ءبىز كەلىسەمىز»، دەپ سالماقتى وزىنە سالادى. «ولاي بولسا، – دەيدى كەيكى از ويلانىپ بارىپ، – وسى ساتتەن باستاپ مىنا ءمانجى مەن كەرمەن كەلىندى قىزمەتشىلەرىمىز دەمەي، باۋىرلارىمىز دەپ ەسەپتەيتىن بولىڭدار»، دەپ ولاردىڭ ازىن-اۋلاق دۇنيە-مۇلكىن تۇيەگە ارتىپ، وزدەرىن بالا-شاعاسىمەن قوسىپ بىرگە الا كەتەدى. ءسويتىپ، اۋىلعا كەلگەن بويدا ايماقتاعى كۇللى اعايىندى جيىپ، توي جاساپ، ەلگە ەل قوسىلعانىن كوپكە جاريالاپ، ءمانجى شاڭىراعىنا ەنشى ءبولىپ بەرىپ، جەكە وتاۋ عىپ شىعارادى. سول ءمانجى اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ قازاقتار اراسىنا ءسىڭىپ، ميداي ارالاسقان تارماقتارى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنا دەيىن وسى ءۇشارال وڭىرىندە بولىپ، كەيىن ءار تاراپقا قونىس اۋدارىپ كەتكەن كورىنەدى. قالاي دەسەك تە بۇدان ءبىز كەيكى نيازۇلى رىسپانبەتتىڭ جاۋدان بەتى قايتپاعان باتىر عانا ەمەس، ەلدىڭ بىرلىگىن ويلاعان، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىن ۇيىستىرعان ءوز زامانىنىڭ ساياساتكەرى دە، حالقىنىڭ قامىن كوزدەگەن، ايماعىنا ايگىلى كورىپكەل-ەمشىسى دە بولعانىنا انىق كوز جەتكىزەمىز.
الماتى وبلىسى، الاكول اۋدانىنىڭ قىزىلاششى اۋىلى ىرگەسىندەگى ۇزىننان ۇزاق سوزىلىپ جاتقان بيىك جوتالاردىڭ ءبىرىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقباي باتىر جوتاسى اتانىپ كەلۋىنىڭ استارىندا دا تالاي سىردىڭ جاتقانى انىق. كەشەگى 90-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە قىزىلاششىعا جول تۇسكەن ءبىر ساپارىمىزدا كەيكىنىڭ ءىنىسى، ونىڭ جاساعىنىڭ ءبىر ساربازى اتانعان قۇداس ۇرپاقتارى باتىردىڭ اكەسى نياز بەن اتاسى رىسپانبەت تە، وسىنداعى نايمان اعايىنداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اتالارى دا سول اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان باتىر ساربازداردىڭ ساپىندا بولعانىن ماقتانىش ەتە وتىرىپ ايتقان. سول ساپارىمىزدا الماتى – وسكەمەن تاس جولى جيەگىندەگى كەيكى باتىر ەسىمىمەن اتالاتىن ۇلكەن جوتانىڭ دا توبەسىنە شىقتىق. جوتانىڭ ەتەگىنەن جوعارى قاراي ورلەي باستاعانىمىزدا، سونادايدان توبەدە جەرگە تىك شانشىلىپ تۇرعان ۇلكەن قايراق تاس كوزىمىزگە بىردەن شالىنعان. جانىنا كوتەرىلىپ بارعانىمىزدا، ونىڭ ماڭايىندا ۇساق قيىرشىق تاستارمەن كومكەرىلگەن كىشكەنتاي-كىشكەنتاي بىرنەشە توبەشىكتى دە كوردىك.
«كەيكى بابامىزدىڭ زيراتى وسى. باتىر ءوز وسيەتى بويىنشا مىنا قايراق تاستىڭ استىندا جاتىر. ال مىنا توبەشىكتەر ونىڭ ساربازدارىنىڭ وزىنەن كەيىن ومىردەن وتكەن ءبىر بولىگىنىڭ قابىرلەرى. ولار دا وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتۋىمەن وسىندا جەرلەنگەن. مۇندا باسقا مۇردە جوق…»، دەگەن جولباسشىمىز ءسوز ورايىندا كەيكىنىڭ تەك باتىر عانا ەمەس، ايگىلى رايىمبەك باتىر بابا ءتارىزدى كىسى دەرتىنىڭ داۋاسىن ءدوپ باساتىن، ەمشىلىگىمەن ەلىنە تانىلعان ءتاۋىپ، بويىنا الداعىنى بولجاي بىلەتىن قاسيەت قونعان كورىپكەل-اۋليەلىگى بار ەرەكشە جاراتىلعان جان بولعانىن دا تىلگە تيەك ەتكەن. سول وڭىردەگى ەكپىندىلىك شەجىرەشى قارت نۇرعيزات شاكەرۇلى اعامىز دا تالاي سىردىڭ تيەگىن اعىتقان.
بۇگىندە باتىر جەرلەنگەن قايراق تاستىڭ ورنىندا جەرلەستەرى مەن ۇرپاقتارى ورناتقان ءمارمار مونۋمەنت تاس تۇر. وندا:
«قالقانى بولدىڭ قازاقتىڭ،
ارمانىڭ ەدى ازات كۇن.
ارايلاپ اتتى نۇر تاڭىڭ،
ءتاۋ ەتەر، بابا، ۇرپاعىڭ!» – دەگەن جىر جولدارى تاسقا ويىلىپ جازىلعان. ءيا، بۇل بيىل تۋعانىنا 250 جىل تولعالى وتىرعان باتىر رۋحىنا ماڭگىلىك تاعزىمنىڭ باستاماسى عانا. 2011 جىلدىڭ جازىندا سازگەر ومىرزاق وسپانوۆتىڭ اقىن قارىنداسىمىز مارجان ەسجانوۆانىڭ سوزىنە جازىلعان «كەيكى – باتىر بابامىز» اتتى ءانى ەفيردەن شىرقالىپ، كەيىن بۇل انگە ءانشى امان تورەنىڭ ورىنداۋىندا ارنايى بەينەبايان دا تۇسىرىلگەن. وسى ءان ماتىنىندەگى:
«زار زاماندا دالامدى
بۇلت تورلاعان،
تۋعان جەرگە قالقان بولعان
ءور بابام.
سۇيەم جەرىن قازاعىمنىڭ
قاستەرلەپ،
قارىس جەرىن قانىمەنەن
قورعاعان.
…كەيكى بابا شىندىعىن،
جار سالاتىن كۇن بۇگىن.
تۋ كوتەرگەن قازاقتىڭ،
ىنتىماق پەن بىرلىگىن…» – دەگەن جولدار ءبىزدىڭ بارشامىزدى ەلدىك پەن ەرلىككە ۇندەپ تۇرعانداي.
سۋرەتتى سالعان
ابىلقاسىم سارسەنباەۆ،
"ەگەمەن قازاقستان"
