«1916 ۇلتتىق كوتەرىلىستى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ورىن الۋىن تەزدەتتى دەيدى. راسىندا سولاي ما؟ ءبىز ءالى تاريحي شىندىققا جەتكەن جوقپىز. بۇل – ەشقاندايدا ۇلت-ازاتتىق ەمەس، رۋلىق قوزعالىس. قوزعالىس كۇشى – قازاق رۋلارى». تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تالاس وماربەكوۆ، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى مەن «جاس قازاق» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسياسىندا وسىنداي ماسەلە كوتەردى. جيىنعا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوتسەنتى ەركىن ەرمۇقانوۆ قاتىستى.
ارمان اۋباكىر: اق پاتشانىڭ اسكەرگە ادام المايمىز دەگەن ەڭ العاشقى جارلىعى بولعان ەكەن. ال 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ نەگىزىندە، پاتشا ءوز سوزىنەن اينىپ كەتتى دەپ حالىق نارازىلىق بىلدىرگەنگە ۇقسايدى. بولاتبەك اعا، ءسىز وسى تۋرالى دەرەك تاپتىم دەپ ەدىڭىز. سول دەرەكپەن بولىسسەڭىز؟
بولاتبەك ناسەنوۆ: كوكشەتاۋدىڭ قوڭىرقۇلجا اتتى اعا سۇلتانى مەن قارقارانىڭ شىڭعىس، تۇرسىن دەگەن سۇلتاندارى پاتشا قابىلداۋىندا بولادى. بۇل 1834 جىلى بولعان. ەڭ ءبىرىنشى ايماقتىق جارلىق 1824 جىلى كوكشەتاۋ مەن قارقارالىدا قابىلدانعان. باسقا دا ايماقتاردى تارتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى ەكى ايماقتان باستاعان. ءارتۇرلى سىيلىق بەرىپ، انانى جاسايمىن، مىنانى جاسايمىن دەپ ۇمىتتەندىرگەن. سول كەزدە قوڭىرقۇلجا ايتادى: «ءبىزدىڭ قازاق حالقىن قوبالجىتىپ تۇرعان ءبىر ماسەلە بار. ول سىزدەر ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى سولداتقا الساڭىزدار، بىردە-ءبىر بولىس ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزدا بولمايدى. ءبارى كەتىپ قالادى. قازاقتان جاۋىنگەر المايمىن دەگەن ماسەلەنى شەشسەڭىز» – دەيدى.
سول كەزدە يمپەراتور كەلىسىمىن بەرىپتى. وسى تۋرالى لەنينگرادتاعى مۋزەيدە ماتەريال بار، بىراق ول مەنىڭ قولىما تۇسپەدى. ومبى قالاسىنىڭ مۇراجايىندا «ومبى تاريحى» دەگەن كىتاپ بار. سول كىتاپتا 330 جىل بۇرىنعى ورىس پاتشالىعىنىڭ قولاستىنداعىلاردىڭ تاريحى جازىلعان. «ابىلاي حان» دەگەن كىتابىمنىڭ ءبىرىنشى تومىندا الدىمەن قازاقشاسى، كەيىننەن اۋدارىپ ورىسشاسىن بەردىم. سونىڭ ىشىندە ءار جىل جەكە-جەكە سيپاتتالعان. قاي جىلى قانداي سۇلتان قولاستىنا وتكەندىگى. مىنا جەردە قالدان سەرەن تۋىلدى، مىنا جەردە ءولدى دەگەن مالىمەت بار. سونىڭ ىشىندە بىلاي جازىلىپتى: «1834 جىلى يمپەراتور قوڭىرقۇلجاعا «قازاقتان سولدات المايمىن» دەگەن جارلىققا قول قويىپتى». بۇل تۋرالى «ومبى تاريحىندا» جازىلعان. ال ەندى بۇل تۋرالى مۇراجايدىڭ ارحيۆىندە بولۋعا ءتيىس. مەن ومبىدا 4 اي بولدىم. كەتۋگە 4-5 كۇن قالعاندا مۇراجاي قىزمەتكەرى «ەشكىمگە ايتپاڭىز، مەن سىزگە قۇپيا ءبىر قۇجاتتى كورسەتەمىن»، – دەدى. ول كەنەسارى تۋرالى دەرەك ەكەن. ۋاقىتىمنىڭ تىعىزدىعىنان ءار جەرىن عانا قاراپ العانمىن. كەيىننەن تۇگەلىمەن ءتۇسىرىپ الماعانىما وكىندىم. سەبەبى ورىستار قازاق تاريحىن ءار جەرگە تىعىپ تاستاعان.
1916 جىلعى كوتەرىلىسكە كەلەتىن بولساق، پاتشا قوڭىرقۇلجاعا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداپ قازاقتان جاۋىنگەر الىنبادى. تەك 1916 جىلى جاڭا پاتشا كەلىپ، تالاپ وزگەردى. سول كەزدەرى تەك قازاقتان ەمەس، بارلىق ۇلتتان جاۋىنگەر الۋعا جارلىق بەرىلدى. ال بىراق وسىعان قازاقتان باسقا ۇلت قازاقتاي تەگەۋرىندى قارسىلىق جاساعان جوق.
ەركىن ەرمۇقانوۆ: بولاتبەك اعا مۇراعاتتار تۋرالى ماسەلەنى دۇرىس باستادى. ماسكەۋدە، لەنينگرادتا 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىستى دەرەك وتە كوپ. ءبىز ەندى شامامىز كەلگەنشە، ءوزىمىزدىڭ مۇمكىندىگىمىزشە سونى جيناستىرۋعا تىرىستىق. اسىرەسە، ماسكەۋدە رف-نىڭ اسكەري-تاريحي مۇراعاتىنا بارعان كەزدە، «بىزگە ۋاقىتى كەلگەن جوق»، – دەپ كەيبىر دەرەكتى بەرگەن جوق. ال ەندى مۇنداي دەرەكتەر شىنى كەرەك، مۇراعاتتاردا عانا ساقتالاتىن. ءالى دە بولسا دەرەكتەردى ىزدەستىرىپ، 1960,1996 جىلدارى شىققان قۇجاتتار جيناعى سياقتى شىعارۋعا بولادى. سوندىقتان دا الداعى ۋاقىتتا وسى باعىتتا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە بۇگىنگى تاڭدا شاما-شارقى جەتكەنشە زەرتتەلىپ جاتىر. شىنى كەرەك، بۇكىل قازاقستاندى شارپىعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ ايماقتاردىڭ بارلىعى بىردەي ءالى تولىق كولەمدە زەرتتەلگەن جوق. تورعاي مەن جەتىسۋ جاعىنا كوبىرەك ەكپىن سالىنادى دا، باسقا ايماقتار تىس قالۋدا.
ارمان اۋباكىر: 1916 جىلعى كوتەرىلىستى ءسوز ەتسەك. شىن مانىندە، كوتەرىلىستىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى بولدى ما؟ كەڭەس ۇكىمەتى دالەلدەگەندەي، كوتەرىلىس تاپتىق كۇرەس بولدى ما؟ وسىعان قاتىستى نە ايتاسىزدار؟
بولاتبەك ناسەنوۆ: ەندى ول جونىندە اقتوبا ۋەزىنىڭ بۇلعاقتى دەگەن بولىسىنىڭ ءبىر اقساقالىنىڭ اتىنان يمپەراتورعا حات جازىپتى. سوندا بىلاي دەلىنگەن: «ءبىز پاتشا قولاستىڭىزعا كىرگەلى كوپ جىل بولدى. سىزدەن ەشقانداي جاقسىلىق كورمەدىك. ءبىزدى ۇنەمى قاناۋداسىز، ەسسىز قالعان حالىق سياقتىمىز. ءبىزدىڭ شۇرايلى جەرىمىزدىڭ ءبارىن تارتىپ الدىڭدار. ەندى، مىنە، سوعىستى سىلتاۋراتىپ سالىقتى كوبەيتىپ جاتىرسىڭدار. ونىمەن قويماي ەندى ادامدارىمىزدى الامىز دەپ وتىرسىڭدار. مۇنى توقتاتىڭىز!». وسىعان ۇقساس حات كوپ جازىلعان. ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل دا يمپەراتورعا حات جولداعان. وندا بىلاي دەلىنگەن: «جارايدى، ادام الما دەمەيمىز، الىڭدار. حالىق قارسى شىعادى. حالىق كوتەرىلسە، ۇلكەن بۇلىك شىعادى. سوندىقتان، سەندەر ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونىڭىزدەر. ءبىز التى اۋىلدان جينالىس اشىپ، بەلگىلى مولشەردە ادام جىبەرەيىك. قالعان ادامداردى سولداتتىققا ەمەس، كازاكتارعا الىڭدار دەيدى. ياعني ىشكى ءتارتىپتى رەتتەۋگە پايدالانۋعا الىڭدار. وسى سياقتى ۇسىنىس وتە كوپ بولعان. ال قارقارالىدا 632 ادام قول قويىپ يمپەراتورعا حات جازىپتى. سوندا ايتىپتى: «بىزدەن قالاي بولعاندا دا ادام الاتىن تۇرلەرىڭىز بار. سوندىقتان 2-3 بولىس بىرىگىپ، بەلگىلى مولشەردە ادام بەرەيىك. ەگىن ەگۋ ءۇشىن، مال باعۋعا ادام قالدىرايىق. سول سياقتى مىنا شارۋا حالقىمىزدى ۇمىتپايىق. بولىستاردىڭ ءوزى دە قارسى شىققان. ءبىز مىسالى، تورعاي وبلىسىنان امانگەلدىنى عانا بىلەمىز. ال ءبىر عانا قوستاناي ءوڭىرىنىڭ وزىنەن سەگىز بولىستا كوتەرىلىس بولعان. كوپتەگەن بي مەن ستارشينالار دا حالىقتىڭ جاعىندا بولعان.
ەركىن ەرمۇقانوۆ: شىن مانىندە، كوتەرىلىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بولىس، بيلەر وتە كوپ بولعان. ءبىر عانا دەرەك. زايسان ماڭىنداعى كوتەرىلىستى ءمۇرسالىم بەكتەنوۆ دەگەن بولىس باسقارعان. ول ءوزىنىڭ قولاستىنداعى حالىقتى امان ساقتاپ قالۋى ءۇشىن، ءتىپتى كازاك وتريادتارىمەن بەلسەنە كۇرەسكەن. سوندىقتان دا مۇنداي دەرەك وتە كوپ. بۇل كوتەرىلىستىڭ قوزعاۋشى كۇشىن كەڭ اۋقىمدا قاراستىراتىن ۋاقىت جەتتى. سوندىقتان دا بۇل جەردەن تاپتىق سارىن ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇل سان عاسىرلاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ زاڭدى جالعاسى. سوندىقتان دا كوتەرىلىستىڭ ۇلتتىق باعىتتا بولعاندىعىن ارقاشاندا ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.
ەلدوس ومىرزاقۇلى: تالاس اعا، ءسىز 1916 جىلعى كوتەرىلىستى «ۇلت-ازاتتىق» دەپ اتاۋعا قارسى ەكەنسىز. نە سەبەپتى؟
تالاس وماربەكوۆ: مۇستافا شوقاي كوتەرىلىس تۋرالى ماقالا جازعان. ونىڭ ماقالاسى «1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى» دەپ اتالادى. قازىر ءبىز سول وتىرىكتەن كوتەرىلىستىڭ شىندىعىن اشىپ العان جوقپىز. مۇستافا شوقاي «ۇلت-ازاتتىق» ءسوزىن قولدانبايدى. «ۇلت-ازاتتىق» ءسوزىن قولدانىپ جۇرگەن مىنا بىزدەر. مەنىڭشە، «ۇلت-ازاتتىق» دەگەننەن ارىلۋىمىز كەرەك. بۇل – پاتشا ۇكىمەتىنە، ونىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى باعىتتالعان ۇلتتىق قوزعالىس ەدى. ەشقانداي ۇلت-ازاتتىق كۇرەس ەمەس. مۇستافانىڭ ماقالاسىن تالداۋدى جالعاستىراتىن بولسام، ول «1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ باسا نازار اۋداراتىن ەڭ ماڭىزدى تۇسى قايسى؟» دەپ سۇراق قويادى. بۇل سۇراققا 1916 جىلعى قوزعالىس جالپى العاندا، ۇلتتىق قوزعالىس ەدى، وندا تاپتىق كۇرەستىڭ ەلەسى دە جوق ەدى دەپ جاۋاپ بەرەدى ءوزى. ال ەندى بىزدە وسى تاۋەلسىزدىك كەزىندە بۇل كوتەرىلىستى اڭىزعا اينالدىردىق. ماناش قوزىباەۆ 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى: «بۇل قوزعالىس كوتەرىلىس دەڭگەيىنەن شىعىپ، رەۆوليۋتسيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تاريحي وقيعا» دەپ باعا بەردى.
مامبەت قويگەلديەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا «1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەۆوليۋتسيا دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى ءۇشىن قوعامداعى نەگىزگى ساياسي كۇشتەردىڭ، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ماقسات-مۇددەسىن انىقتاپ، باعىت-باعدار بەرە الاتىن ينتەلليگەنتسيانىڭ قولداۋىن الۋ كەرەك ەدى» دەيدى. حانداردىڭ، باتىرلاردىڭ ەمەس، ياعني ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قولداۋى كەرەك ەكەن. كەز كەلگەن ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيانىڭ تۇپكى ماقساتى بولادى. سوندىقتان، بۇل كوتەرىلىس رەۆوليۋتسيا بولا المايدى دەيدى.
1916 ۇلتتىق كوتەرلىستى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ورىن الۋىن تەزدەتتى دەيدى. راسىندا سولاي ما؟ ءبىز ءالى تاريحي شىندىققا جەتكەن جوقپىز.
بۇل – ەشقاندايدا ۇلت-ازاتتىق ەمەس، رۋلىق قوزعالىس. قوزعالىس كۇشى – قازاق رۋلارى. نەگە بىتىراڭقى بولعانىنىڭ سەبەبى قارقارا كوتەرىلىسى – البان كوتەرىلىسى. تورعايداعى كوتەرىلىستە ەكى حان سايلاندى. مىسالى، قىپشاقتار ابدىعاپاردى حان سايلادى. بۇل – رۋلىق قوزعالىس بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. حالىقتى ازات ەتۋدىڭ ورنىنا ولار حان سايلادى. رۋ-رۋعا بولىنگەندىكتەن، ورتالىقتان باسقاراتىن ادام بولمادى. ياعني بىرلىك بولمادى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولسا، ونى نەگە الاش ازاماتتارى باسقارمادى. ال الاش قايراتكەرلەرى بۇل كوتەرىلىستىڭ ۇلت-ازاتتىق سارىنعا ۇلاسا المايتىنىن ءبىلدى. قازاقتىڭ جەڭىسكە جەتە المايتىنىن ءتۇسىندى. بۇل جاي عانا جەرگىلىكتى جەرلەردەگى كوتەرىلىس بولىپ قانا قالادى. «ازاتتىق» دەگەن ءسوزدى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تاريحشىلارى شىعارعان. رۋ-رۋ بولىپ رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەستى. بىراق بىرىگە المادى.
ارمان اۋباكىر: اق پاتشاعا سولدات بەرۋ نەمەسە بەرمەۋ تۋرالى الاش زيالىلىرىنىڭ وزىندىك كوزقاراسى، ۇستانىمى بار ەدى. 19-43 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتاردى اسكەرگە جىبەرۋ ماسەلەسى تۋرالى قوعامدا ۇلكەن تالقى بولدى. سول كەزدەگى الاش زيالىلارىنىڭ كوزقاراسى، ۇستانىمى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىزدەر؟
بولاتبەك ناسەنوۆ: ول كەزدە الاش پارتياسىنىڭ ىسكە كىرىسە باستاعان كەزى عوي. پارتيانىڭ الدىندا ۇلكەن ماقسات بولدى. ولار العاشقى كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىن قولداعان جوق. قارسى سوعىستى، پولك بولدى، ديۆيزيا بولدى. الاشقا اسكەر كەرەك ەدى. سول بولاشاق اسكەردى وسى سوعىستا شىنىقتىرىپ، دايىنداۋ، اسكەري تەحنولوگيالاردى جەتىك بىلەتىن جاستاردى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە كوڭىل اۋداردى. ءبىر ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار ەدى. جاستاردى اسكەرگە اكەتكەننەن كەيىن، جۇمىس كۇشى كەمىپ، حالىقتىڭ جاعدايى ناشارلايتىن بولدى.
ەركىن ەرمۇقانوۆ: ۇلت زيالىلارىنىڭ باس قوسۋىمەن 1916 جىلدىڭ 7 تامىزىندا ورىنبوردا وتكەن كەڭەستىڭ حاتتاماسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا ساقتالعان. ولاردىڭ دا ماقساتى – قايتكەن كۇندە دە جارلىقتىڭ ورىندالۋىن سوزا ءتۇسۋ ەدى. قالاي بولعاندا دا – قاننىڭ توگىلمەۋى بولاتىن. كەيىن 1926 جىلى بوكەيحانوۆتىڭ ەڭبەگىن قاراپ وتىرساڭىز، «الىسپاعان، جۇلىسپاعان ادامعا تەڭدىك بەرىلە مە» دەيدى. ياعني قالاي بولعاندا دا، الىسىپ جۇلىسپاساق، بىزگە تەڭدىكتى ەشكىم بەرمەيدى. و باستا ولاردىڭ قالاعانى قاننىڭ توگىلمەۋى بولاتىن. شىنى كەرەك، ولار جاستار مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعاننان كەيىن سىرت ەلگە بارىپ، حالىقتىڭ قىسىم كورمەۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداردى.
ارمان اۋباكىر: كەيبىر مايدانعا الىنعان اسكەر قاتارىنا جاعداي جاسالماي، قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن، باسپانامەن قامتىلماعانى تۋرالى دا دەرەك كەزدەسەدى عوي.
ەركىن ەرمۇقانوۆ: راسىندا، قايسىبىر قۇجات دەرەكتەرىندە قابىلداۋ پۋنكتتەرىندە توپ-توپ بولىپ، اسكەرگە الىنعاندار ەكى ايلاپ، اس-سۋسىز جاتىرمىز، ارامىزدا اۋرۋعا شالدىققاندار بار، «نە ءبىزدى الىڭىزدار، نە ءبىزدى كەرى قايتارىڭىزدار» دەگەن ماندە جازىلعان شاعىمدارىن مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىنا جولدادى. مايدانعا جەتكەنگە دەيىنگى ولاردىڭ كورگەن بەينەتتەرى ءوز الدىنا زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.
ارمان اۋباكىر: كوتەرىلىس قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىن قامتىدى. بىراق ءاربىر ايماقتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى، قارسىلاسۋ دەڭگەيى، حرونولوگيالىق سوزىلۋى ارقيلى بولعانعا ۇقسايدى…
بولاتبەك ناسەنوۆ: راسىندا، كوتەرىلىس ءار جەردە ءارتۇرلى بولدى. مىسالى، اقتاۋدا، ماقاتتا بولىستار قارسى شىقتى. حالىق بولىستارىمەن بىرگە بولعان سوڭ كوتەرىلىس تە قۋاتتى بولادى. زايسان، كۇرشىم وڭىرلەرىندە كازاكتاردا ارميا كوپ بولعان. سوندىقتان، اياۋسىز باسىپ-جاڭشىلدى. تاراز، شىمكەنت كوتەرىلىستەرى تۋرالى دا دەرەكتەر از. نەگىزىنەن، كوتەرىلىس ول وڭىرلەردە دە بولعان. ال قورعالجىڭدا كوتەرىلىسكە 12 مىڭ ادامعا دەيىن قاتىسقان. كوتەرىلىس بىرىندە ۇزاققا سوزىلسا، بىرىندە تەز باسىلعان.
ارمان اۋباكىر: جازالاۋشى وتريادىنىڭ ەش جازىعى جوق، قاراپايىم حالىقتى دا اياۋسىز جازالاعانى ايتىلادى…
بولاتبەك ناسەنوۆ: الماتى ورتالىعىنىڭ ارحيۆىندە قاپال ۋەزىنىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى دەرەك بار. سوندا وسيپوۆ دەگەن پولكوۆنيك جۇزدىكتەردى الىپ شىققان. ولار بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ اۋىلداردى ارالايدى. ال وسى پولكوۆنيك، الدىنان كەزدەسكەن بىرنەشە وتباسىنىڭ مۇشەلەرىن جازىقسىز قىلىشپەن شاۋىپ تاستاعان.
تالاس وماربەكوۆ: 1916 جىلعى كوتەرىلىس تاقىرىبى اسا تەرەڭ زەرتتەلە قويماعان. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىسقان باتىرلاردىڭ دەنى كوبەيدى دە، امانگەلدى سياقتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باتىرلارى تاسادا قالىپ قويدى. ۇزاق جامەڭكە، بەكبولات – بارلىعى دا تاسادا قالدى. جالپى، بۇگىندە بۇل تاقىرىپ زەرتتەلىپ جاتقان جوق. زەرتتەيتىن عالىم دا جوقتىڭ قاسى.
كونفەرەنتسيانى جۇرگىزگەن
ارمان اۋباكىر
ەلدوس ومىرزاق
