«1916 ulttyq kóterilisti 1917 jylǵy aqpan tóńkerisiniń oryn alýyn tezdetti deıdi. Rasynda solaı ma? Biz áli tarıhı shyndyqqa jetken joqpyz. Bul – eshqandaıda ult-azattyq emes, rýlyq qozǵalys. Qozǵalys kúshi – qazaq rýlary». Tarıh ǵylymynyń doktory, professor, Ál Farabı atyndaǵy QazUÝ Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi Talas Omarbekov, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi men «Jas qazaq» respýblıkalyq gazetiniń birlesip uıymdastyrýymen 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna arnalǵan konferenııasynda osyndaı másele kóterdi. Jıynǵa tarıh ǵylymynyń doktory, professor Bolatbek Násenov, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, Abaı atyndaǵy QazUPÝ doenti Erkin Ermuqanov qatysty.
Arman Áýbákir: Aq patshanyń áskerge adam almaımyz degen eń alǵashqy jarlyǵy bolǵan eken. Al 1916 jylǵy kóterilistiń negizinde, patsha óz sózinen aınyp ketti dep halyq narazylyq bildirgenge uqsaıdy. Bolatbek aǵa, Siz osy týraly derek taptym dep edińiz. Sol derekpen bólisseńiz?
Bolatbek Násenov: Kókshetaýdyń Qońyrqulja atty aǵa sultany men Qarqaranyń Shyńǵys, Tursyn degen sultandary patsha qabyldaýynda bolady. Bul 1834 jyly bolǵan. Eń birinshi aımaqtyq jarlyq 1824 jyly Kókshetaý men Qarqaralyda qabyldanǵan. Basqa da aımaqtardy tartý úshin eń aldymen osy eki aımaqtan bastaǵan. Ártúrli syılyq berip, anany jasaımyn, mynany jasaımyn dep úmittendirgen. Sol kezde Qońyrqulja aıtady: «Bizdiń qazaq halqyn qobaljytyp turǵan bir másele bar. Ol sizder bizdiń jastarymyzdy soldatqa alsańyzdar, birde-bir bolys sizdiń qaraýyńyzda bolmaıdy. Bári ketip qalady. Qazaqtan jaýynger almaımyn degen máseleni sheshseńiz» – deıdi.
Sol kezde ımperator kelisimin beripti. Osy týraly Lenıngradtaǵy mýzeıde materıal bar, biraq ol meniń qolyma túspedi. Omby qalasynyń murajaıynda «Omby tarıhy» degen kitap bar. Sol kitapta 330 jyl burynǵy Orys patshalyǵynyń qolastyndaǵylardyń tarıhy jazylǵan. «Abylaı han» degen kitabymnyń birinshi tomynda aldymen qazaqshasy, keıinnen aýdaryp orysshasyn berdim. Sonyń ishinde ár jyl jeke-jeke sıpattalǵan. Qaı jyly qandaı sultan qolastyna ótkendigi. Myna jerde Qaldan Seren týyldy, myna jerde óldi degen málimet bar. Sonyń ishinde bylaı jazylypty: «1834 jyly ımperator Qońyrquljaǵa «Qazaqtan soldat almaımyn» degen jarlyqqa qol qoıypty». Bul týraly «Omby tarıhynda» jazylǵan. Al endi bul týraly murajaıdyń arhıvinde bolýǵa tıis. Men Ombyda 4 aı boldym. Ketýge 4-5 kún qalǵanda murajaı qyzmetkeri «Eshkimge aıtpańyz, men sizge qupııa bir qujatty kórsetemin», – dedi. Ol Kenesary týraly derek eken. Ýaqytymnyń tyǵyzdyǵynan ár jerin ǵana qarap alǵanmyn. Keıinnen túgelimen túsirip almaǵanyma ókindim. Sebebi orystar qazaq tarıhyn ár jerge tyǵyp tastaǵan.
1916 jylǵy kóteriliske keletin bolsaq, patsha Qońyrquljaǵa bergen ýádesin oryndap qazaqtan jaýynger alynbady. Tek 1916 jyly jańa patsha kelip, talap ózgerdi. Sol kezderi tek qazaqtan emes, barlyq ulttan jaýynger alýǵa jarlyq berildi. Al biraq osyǵan qazaqtan basqa ult qazaqtaı tegeýrindi qarsylyq jasaǵan joq.
Erkin Ermuqanov: Bolatbek aǵa muraǵattar týraly máseleni durys bastady. Máskeýde, Lenıngradta 1916 jylǵy kóteriliske qatysty derek óte kóp. Biz endi shamamyz kelgenshe, ózimizdiń múmkindigimizshe sony jınastyrýǵa tyrystyq. Ásirese, Máskeýde RF-nyń áskerı-tarıhı muraǵatyna barǵan kezde, «bizge ýaqyty kelgen joq», – dep keıbir derekti bergen joq. Al endi mundaı derekter shyny kerek, muraǵattarda ǵana saqtalatyn. Áli de bolsa derekterdi izdestirip, 1960,1996 jyldary shyqqan qujattar jınaǵy sııaqty shyǵarýǵa bolady. Sondyqtan da aldaǵy ýaqytta osy baǵytta jumys jasaýymyz kerek. Bul másele búgingi tańda shama-sharqy jetkenshe zerttelip jatyr. Shyny kerek, búkil Qazaqstandy sharpyǵannan keıin, bizdiń aımaqtardyń barlyǵy birdeı áli tolyq kólemde zerttelgen joq. Torǵaı men Jetisý jaǵyna kóbirek ekpin salynady da, basqa aımaqtar tys qalýda.
Arman Áýbákir: 1916 jylǵy kóterilisti sóz etsek. Shyn máninde, kóterilistiń revolıýııalyq sıpaty boldy ma? Keńes úkimeti dáleldegendeı, kóterilis taptyq kúres boldy ma? Osyǵan qatysty ne aıtasyzdar?
Bolatbek Násenov: Endi ol jóninde Aqtoba ýeziniń Bulǵaqty degen bolysynyń bir aqsaqalynyń atynan ımperatorǵa hat jazypty. Sonda bylaı delingen: «Biz patsha qolastyńyzǵa kirgeli kóp jyl boldy. Sizden eshqandaı jaqsylyq kórmedik. Bizdi únemi qanaýdasyz, essiz qalǵan halyq sııaqtymyz. Bizdiń shuraıly jerimizdiń bárin tartyp aldyńdar. Endi, mine, soǵysty syltaýratyp salyqty kóbeıtip jatyrsyńdar. Onymen qoımaı endi adamdarymyzdy alamyz dep otyrsyńdar. Muny toqtatyńyz!». Osyǵan uqsas hat kóp jazylǵan. Abaıdyń uly Turaǵul da ımperatorǵa hat joldaǵan. Onda bylaı delingen: «Jaraıdy, adam alma demeımiz, alyńdar. Halyq qarsy shyǵady. Halyq kóterilse, úlken búlik shyǵady. Sondyqtan, sender bizdiń aıtqanymyzǵa kónińizder. Biz alty aýyldan jınalys ashyp, belgili mólsherde adam jibereıik. Qalǵan adamdardy soldattyqqa emes, kazaktarǵa alyńdar deıdi. Iaǵnı ishki tártipti retteýge paıdalanýǵa alyńdar. Osy sııaqty usynys óte kóp bolǵan. Al Qarqaralyda 632 adam qol qoıyp ımperatorǵa hat jazypty. Sonda aıtypty: «Bizden qalaı bolǵanda da adam alatyn túrlerińiz bar. Sondyqtan 2-3 bolys birigip, belgili mólsherde adam bereıik. Egin egý úshin, mal baǵýǵa adam qaldyraıyq. Sol sııaqty myna sharýa halqymyzdy umytpaıyq. Bolystardyń ózi de qarsy shyqqan. Biz mysaly, Torǵaı oblysynan Amangeldini ǵana bilemiz. Al bir ǵana Qostanaı óńiriniń ózinen segiz bolysta kóterilis bolǵan. Kóptegen bı men starshınalar da halyqtyń jaǵynda bolǵan.
Erkin Ermuqanov: Shyn máninde, kóterilistiń basy-qasynda júrgen bolys, bıler óte kóp bolǵan. Bir ǵana derek. Zaısan mańyndaǵy kóterilisti Múrsálim Bektenov degen bolys basqarǵan. Ol óziniń qolastyndaǵy halyqty aman saqtap qalýy úshin, tipti kazak otrıadtarymen belsene kúresken. Sondyqtan da mundaı derek óte kóp. Bul kóterilistiń qozǵaýshy kúshin keń aýqymda qarastyratyn ýaqyt jetti. Sondyqtan da bul jerden taptyq saryn izdeýdiń keregi joq. Bul san ǵasyrlardan jalǵasyp kele jatqan ult-azattyq kóterilisterdiń zańdy jalǵasy. Sondyqtan da kóterilistiń ulttyq baǵytta bolǵandyǵyn árqashanda este ustaýymyz kerek.
Eldos Ómirzaquly: Talas aǵa, Siz 1916 jylǵy kóterilisti «ult-azattyq» dep ataýǵa qarsy ekensiz. Ne sebepti?
Talas Omarbekov: Mustafa Shoqaı kóterilis týraly maqala jazǵan. Onyń maqalasy «1916 jylǵy kóterilis týraly bolshevıkterdiń ótirigi» dep atalady. Qazir biz sol ótirikten kóterilistiń shyndyǵyn ashyp alǵan joqpyz. Mustafa Shoqaı «ult-azattyq» sózin qoldanbaıdy. «Ult-azattyq» sózin qoldanyp júrgen myna bizder. Menińshe, «ult-azattyq» degennen arylýymyz kerek. Bul – patsha úkimetine, onyń otarshyldyǵyna qarsy baǵyttalǵan ulttyq qozǵalys edi. Eshqandaı ult-azattyq kúres emes. Mustafanyń maqalasyn taldaýdy jalǵastyratyn bolsam, ol «1916 jylǵy kóterilistiń basa nazar aýdaratyn eń mańyzdy tusy qaısy?» dep suraq qoıady. Bul suraqqa 1916 jylǵy qozǵalys jalpy alǵanda, ulttyq qozǵalys edi, onda taptyq kúrestiń elesi de joq edi dep jaýap beredi ózi. Al endi bizde osy táýelsizdik kezinde bul kóterilisti ańyzǵa aınaldyrdyq. Manash Qozybaev 1916 jylǵy kóterilis týraly: «Bul qozǵalys kóterilis deńgeıinen shyǵyp, revolıýııa dárejesine kóterilgen tarıhı oqıǵa» dep baǵa berdi.
Mámbet Qoıgeldıevtiń pikiri boıynsha «1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis revolıýııa deńgeıine kóterilýi úshin qoǵamdaǵy negizgi saıası kúshterdiń, eń aldymen, onyń maqsat-múddesin anyqtap, baǵyt-baǵdar bere alatyn ıntellıgenııanyń qoldaýyn alý kerek edi» deıdi. Handardyń, batyrlardyń emes, ıaǵnı ulttyq ıntellıgenııanyń qoldaýy kerek eken. Kez kelgen ult-azattyq revolıýııanyń túpki maqsaty bolady. Sondyqtan, bul kóterilis revolıýııa bola almaıdy deıdi.
1916 ulttyq kóterlisti 1917 jylǵy aqpan tóńkerisiniń oryn alýyn tezdetti deıdi. Rasynda solaı ma? Biz áli tarıhı shyndyqqa jetken joqpyz.
Bul – eshqandaıda ult-azattyq emes, rýlyq qozǵalys. Qozǵalys kúshi – qazaq rýlary. Nege bytyrańqy bolǵanynyń sebebi Qarqara kóterilisi – Alban kóterilisi. Torǵaıdaǵy kóteriliste eki han saılandy. Mysaly, qypshaqtar Ábdiǵapardy han saılady. Bul – rýlyq qozǵalys bolǵanyn aıtýymyz kerek. Halyqty azat etýdiń ornyna olar han saılady. Rý-rýǵa bólingendikten, ortalyqtan basqaratyn adam bolmady. Iaǵnı birlik bolmady. Ult-azattyq kóterilis bolsa, ony nege Alash azamattary basqarmady. Al Alash qaıratkerleri bul kóterilistiń ult-azattyq sarynǵa ulasa almaıtynyn bildi. Qazaqtyń jeńiske jete almaıtynyn túsindi. Bul jaı ǵana jergilikti jerlerdegi kóterilis bolyp qana qalady. «Azattyq» degen sózdi Keńes úkimetiniń tarıhshylary shyǵarǵan. Rý-rý bolyp Reseı otarshyldyǵyna qarsy kúresti. Biraq birige almady.
Arman Áýbákir: Aq patshaǵa soldat berý nemese bermeý týraly Alash zııalylyrynyń ózindik kózqarasy, ustanymy bar edi. 19-43 jas aralyǵyndaǵy azamattardy áskerge jiberý máselesi týraly qoǵamda úlken talqy boldy. Sol kezdegi Alash zııalylarynyń kózqarasy, ustanymy týraly aıtyp berseńizder?
Bolatbek Násenov: Ol kezde Alash partııasynyń iske kirise bastaǵan kezi ǵoı. Partııanyń aldynda úlken maqsat boldy. Olar alǵashqy kezde Keńes úkimetin qoldaǵan joq. Qarsy soǵysty, polk boldy, dıvızııa boldy. Alashqa ásker kerek edi. Sol bolashaq áskerdi osy soǵysta shynyqtyryp, daıyndaý, áskerı tehnologııalardy jetik biletin jastardy tárbıeleý máselesine kóńil aýdardy. Bir máseleniń ekinshi jaǵy bar edi. Jastardy áskerge áketkennen keıin, jumys kúshi kemip, halyqtyń jaǵdaıy nasharlaıtyn boldy.
Erkin Ermuqanov: Ult zııalylarynyń bas qosýymen 1916 jyldyń 7 tamyzynda Orynborda ótken keńestiń hattamasy ortalyq memlekettik muraǵatta saqtalǵan. Olardyń da maqsaty – qaıtken kúnde de jarlyqtyń oryndalýyn soza túsý edi. Qalaı bolǵanda da – qannyń tógilmeýi bolatyn. Keıin 1926 jyly Bókeıhanovtyń eńbegin qarap otyrsańyz, «Alyspaǵan, julyspaǵan adamǵa teńdik berile me» deıdi. Iaǵnı qalaı bolǵanda da, alysyp julyspasaq, bizge teńdikti eshkim bermeıdi. O basta olardyń qalaǵany qannyń tógilmeýi bolatyn. Shyny kerek, olar jastar maıdannyń qara jumysyna alynǵannan keıin syrt elge baryp, halyqtyń qysym kórmeý máselesine basa nazar aýdardy.
Arman Áýbákir: Keıbir maıdanǵa alynǵan ásker qataryna jaǵdaı jasalmaı, qajetti azyq-túlikpen, baspanamen qamtylmaǵany týraly da derek kezdesedi ǵoı.
Erkin Ermuqanov: Rasynda, qaısybir qujat derekterinde qabyldaý pýnktterinde top-top bolyp, áskerge alynǵandar eki aılap, as-sýsyz jatyrmyz, aramyzda aýrýǵa shaldyqqandar bar, «ne bizdi alyńyzdar, ne bizdi keri qaıtaryńyzdar» degen mánde jazylǵan shaǵymdaryn Memlekettik Dýma depýtattaryna joldady. Maıdanǵa jetkenge deıingi olardyń kórgen beınetteri óz aldyna zertteýdi talap etedi.
Arman Áýbákir: Kóterilis Qazaqstannyń barlyq aımaǵyn qamtydy. Biraq árbir aımaqtyń óz ereksheligi, qarsylasý deńgeıi, hronologııalyq sozylýy árqıly bolǵanǵa uqsaıdy…
Bolatbek Násenov: Rasynda, kóterilis ár jerde ártúrli boldy. Mysaly, Aqtaýda, Maqatta bolystar qarsy shyqty. Halyq bolystarymen birge bolǵan soń kóterilis te qýatty bolady. Zaısan, Kúrshim óńirlerinde kazaktarda armııa kóp bolǵan. Sondyqtan, aıaýsyz basyp-jańshyldy. Taraz, Shymkent kóterilisteri týraly da derekter az. Negizinen, kóterilis ol óńirlerde de bolǵan. Al Qorǵaljyńda kóteriliske 12 myń adamǵa deıin qatysqan. Kóterilis birinde uzaqqa sozylsa, birinde tez basylǵan.
Arman Áýbákir: Jazalaýshy otrıadynyń esh jazyǵy joq, qarapaıym halyqty da aıaýsyz jazalaǵany aıtylady…
Bolatbek Násenov: Almaty ortalyǵynyń arhıvinde Qapal ýeziniń kóterilisi týraly derek bar. Sonda Osıpov degen polkovnık júzdikterdi alyp shyqqan. Olar birneshe topqa bólinip aýyldardy aralaıdy. Al osy polkovnık, aldynan kezdesken birneshe otbasynyń múshelerin jazyqsyz qylyshpen shaýyp tastaǵan.
Talas Omarbekov: 1916 jylǵy kóterilis taqyryby asa tereń zerttele qoımaǵan. Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy soǵysqan batyrlardyń deni kóbeıdi de, Amangeldi sııaqty ult-azattyq kóterilistiń batyrlary tasada qalyp qoıdy. Uzaq Jámeńke, Bekbolat – barlyǵy da tasada qaldy. Jalpy, búginde bul taqyryp zerttelip jatqan joq. Zertteıtin ǵalym da joqtyń qasy.
Konferenııany júrgizgen
Arman Áýbákir
Eldos Ómirzaq
