«1916 ūlttyq köterılıstı 1917 jylǧy aqpan töŋkerısınıŋ oryn aluyn tezdettı deidı. Rasynda solai ma? Bız älı tarihi şyndyqqa jetken joqpyz. Būl – eşqandaida ūlt-azattyq emes, rulyq qozǧalys. Qozǧalys küşı – qazaq rulary». Tarih ǧylymynyŋ doktory, professor, Äl Farabi atyndaǧy QazŪU Qazaqstan tarihy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Talas Omarbekov, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı men «Jas qazaq» respublikalyq gazetınıŋ bırlesıp ūiymdastyruymen 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan konferensiiasynda osyndai mäsele köterdı. Jiynǧa tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Bolatbek Näsenov, tarih ǧylymynyŋ kandidaty, Abai atyndaǧy QazŪPU dosentı Erkın Ermūqanov qatysty.
Arman Äubäkır: Aq patşanyŋ äskerge adam almaimyz degen eŋ alǧaşqy jarlyǧy bolǧan eken. Al 1916 jylǧy köterılıstıŋ negızınde, patşa öz sözınen ainyp kettı dep halyq narazylyq bıldırgenge ūqsaidy. Bolatbek aǧa, Sız osy turaly derek taptym dep edıŋız. Sol derekpen bölısseŋız?
Bolatbek Näsenov: Kökşetaudyŋ Qoŋyrqūlja atty aǧa sūltany men Qarqaranyŋ Şyŋǧys, Tūrsyn degen sūltandary patşa qabyldauynda bolady. Būl 1834 jyly bolǧan. Eŋ bırınşı aimaqtyq jarlyq 1824 jyly Kökşetau men Qarqaralyda qabyldanǧan. Basqa da aimaqtardy tartu üşın eŋ aldymen osy ekı aimaqtan bastaǧan. Ärtürlı syilyq berıp, anany jasaimyn, mynany jasaimyn dep ümıttendırgen. Sol kezde Qoŋyrqūlja aitady: «Bızdıŋ qazaq halqyn qobaljytyp tūrǧan bır mäsele bar. Ol sızder bızdıŋ jastarymyzdy soldatqa alsaŋyzdar, bırde-bır bolys sızdıŋ qarauyŋyzda bolmaidy. Bärı ketıp qalady. Qazaqtan jauynger almaimyn degen mäselenı şeşseŋız» – deidı.
Sol kezde imperator kelısımın berıptı. Osy turaly Leningradtaǧy muzeide material bar, bıraq ol menıŋ qolyma tüspedı. Omby qalasynyŋ mūrajaiynda «Omby tarihy» degen kıtap bar. Sol kıtapta 330 jyl būrynǧy Orys patşalyǧynyŋ qolastyndaǧylardyŋ tarihy jazylǧan. «Abylai han» degen kıtabymnyŋ bırınşı tomynda aldymen qazaqşasy, keiınnen audaryp orysşasyn berdım. Sonyŋ ışınde är jyl jeke-jeke sipattalǧan. Qai jyly qandai sūltan qolastyna ötkendıgı. Myna jerde Qaldan Seren tuyldy, myna jerde öldı degen mälımet bar. Sonyŋ ışınde bylai jazylypty: «1834 jyly imperator Qoŋyrqūljaǧa «Qazaqtan soldat almaimyn» degen jarlyqqa qol qoiypty». Būl turaly «Omby tarihynda» jazylǧan. Al endı būl turaly mūrajaidyŋ arhivınde boluǧa tiıs. Men Ombyda 4 ai boldym. Ketuge 4-5 kün qalǧanda mūrajai qyzmetkerı «Eşkımge aitpaŋyz, men sızge qūpiia bır qūjatty körsetemın», – dedı. Ol Kenesary turaly derek eken. Uaqytymnyŋ tyǧyzdyǧynan är jerın ǧana qarap alǧanmyn. Keiınnen tügelımen tüsırıp almaǧanyma ökındım. Sebebı orystar qazaq tarihyn är jerge tyǧyp tastaǧan.
1916 jylǧy köterılıske keletın bolsaq, patşa Qoŋyrqūljaǧa bergen uädesın oryndap qazaqtan jauynger alynbady. Tek 1916 jyly jaŋa patşa kelıp, talap özgerdı. Sol kezderı tek qazaqtan emes, barlyq ūlttan jauynger aluǧa jarlyq berıldı. Al bıraq osyǧan qazaqtan basqa ūlt qazaqtai tegeurındı qarsylyq jasaǧan joq.
Erkın Ermūqanov: Bolatbek aǧa mūraǧattar turaly mäselenı dūrys bastady. Mäskeude, Leningradta 1916 jylǧy köterılıske qatysty derek öte köp. Bız endı şamamyz kelgenşe, özımızdıŋ mümkındıgımızşe sony jinastyruǧa tyrystyq. Äsırese, Mäskeude RF-nyŋ äskeri-tarihi mūraǧatyna barǧan kezde, «bızge uaqyty kelgen joq», – dep keibır derektı bergen joq. Al endı mūndai derekter şyny kerek, mūraǧattarda ǧana saqtalatyn. Älı de bolsa derekterdı ızdestırıp, 1960,1996 jyldary şyqqan qūjattar jinaǧy siiaqty şyǧaruǧa bolady. Sondyqtan da aldaǧy uaqytta osy baǧytta jūmys jasauymyz kerek. Būl mäsele bügıngı taŋda şama-şarqy jetkenşe zerttelıp jatyr. Şyny kerek, bükıl Qazaqstandy şarpyǧannan keiın, bızdıŋ aimaqtardyŋ barlyǧy bırdei älı tolyq kölemde zerttelgen joq. Torǧai men Jetısu jaǧyna köbırek ekpın salynady da, basqa aimaqtar tys qaluda.
Arman Äubäkır: 1916 jylǧy köterılıstı söz etsek. Şyn mänınde, köterılıstıŋ revoliusiialyq sipaty boldy ma? Keŋes ükımetı däleldegendei, köterılıs taptyq küres boldy ma? Osyǧan qatysty ne aitasyzdar?
Bolatbek Näsenov: Endı ol jönınde Aqtoba uezınıŋ Būlǧaqty degen bolysynyŋ bır aqsaqalynyŋ atynan imperatorǧa hat jazypty. Sonda bylai delıngen: «Bız patşa qolastyŋyzǧa kırgelı köp jyl boldy. Sızden eşqandai jaqsylyq körmedık. Bızdı ünemı qanaudasyz, essız qalǧan halyq siiaqtymyz. Bızdıŋ şūraily jerımızdıŋ bärın tartyp aldyŋdar. Endı, mıne, soǧysty syltauratyp salyqty köbeitıp jatyrsyŋdar. Onymen qoimai endı adamdarymyzdy alamyz dep otyrsyŋdar. Mūny toqtatyŋyz!». Osyǧan ūqsas hat köp jazylǧan. Abaidyŋ ūly Tūraǧūl da imperatorǧa hat joldaǧan. Onda bylai delıngen: «Jaraidy, adam alma demeimız, alyŋdar. Halyq qarsy şyǧady. Halyq köterılse, ülken bülık şyǧady. Sondyqtan, sender bızdıŋ aitqanymyzǧa könıŋızder. Bız alty auyldan jinalys aşyp, belgılı mölşerde adam jıbereiık. Qalǧan adamdardy soldattyqqa emes, kazaktarǧa alyŋdar deidı. Iаǧni ışkı tärtıptı retteuge paidalanuǧa alyŋdar. Osy siiaqty ūsynys öte köp bolǧan. Al Qarqaralyda 632 adam qol qoiyp imperatorǧa hat jazypty. Sonda aitypty: «Bızden qalai bolǧanda da adam alatyn türlerıŋız bar. Sondyqtan 2-3 bolys bırıgıp, belgılı mölşerde adam bereiık. Egın egu üşın, mal baǧuǧa adam qaldyraiyq. Sol siiaqty myna şarua halqymyzdy ūmytpaiyq. Bolystardyŋ özı de qarsy şyqqan. Bız mysaly, Torǧai oblysynan Amangeldını ǧana bılemız. Al bır ǧana Qostanai öŋırınıŋ özınen segız bolysta köterılıs bolǧan. Köptegen bi men starşinalar da halyqtyŋ jaǧynda bolǧan.
Erkın Ermūqanov: Şyn mänınde, köterılıstıŋ basy-qasynda jürgen bolys, biler öte köp bolǧan. Bır ǧana derek. Zaisan maŋyndaǧy köterılıstı Mürsälım Bektenov degen bolys basqarǧan. Ol özınıŋ qolastyndaǧy halyqty aman saqtap qaluy üşın, tıptı kazak otriadtarymen belsene küresken. Sondyqtan da mūndai derek öte köp. Būl köterılıstıŋ qozǧauşy küşın keŋ auqymda qarastyratyn uaqyt jettı. Sondyqtan da būl jerden taptyq saryn ızdeudıŋ keregı joq. Būl san ǧasyrlardan jalǧasyp kele jatqan ūlt-azattyq köterılısterdıŋ zaŋdy jalǧasy. Sondyqtan da köterılıstıŋ ūlttyq baǧytta bolǧandyǧyn ärqaşanda este ūstauymyz kerek.
Eldos Ömırzaqūly: Talas aǧa, Sız 1916 jylǧy köterılıstı «ūlt-azattyq» dep atauǧa qarsy ekensız. Ne sebeptı?
Talas Omarbekov: Mūstafa Şoqai köterılıs turaly maqala jazǧan. Onyŋ maqalasy «1916 jylǧy köterılıs turaly bolşevikterdıŋ ötırıgı» dep atalady. Qazır bız sol ötırıkten köterılıstıŋ şyndyǧyn aşyp alǧan joqpyz. Mūstafa Şoqai «ūlt-azattyq» sözın qoldanbaidy. «Ūlt-azattyq» sözın qoldanyp jürgen myna bızder. Menıŋşe, «ūlt-azattyq» degennen aryluymyz kerek. Būl – patşa ükımetıne, onyŋ otarşyldyǧyna qarsy baǧyttalǧan ūlttyq qozǧalys edı. Eşqandai ūlt-azattyq küres emes. Mūstafanyŋ maqalasyn taldaudy jalǧastyratyn bolsam, ol «1916 jylǧy köterılıstıŋ basa nazar audaratyn eŋ maŋyzdy tūsy qaisy?» dep sūraq qoiady. Būl sūraqqa 1916 jylǧy qozǧalys jalpy alǧanda, ūlttyq qozǧalys edı, onda taptyq kürestıŋ elesı de joq edı dep jauap beredı özı. Al endı bızde osy täuelsızdık kezınde būl köterılıstı aŋyzǧa ainaldyrdyq. Manaş Qozybaev 1916 jylǧy köterılıs turaly: «Būl qozǧalys köterılıs deŋgeiınen şyǧyp, revoliusiia därejesıne köterılgen tarihi oqiǧa» dep baǧa berdı.
Mämbet Qoigeldievtıŋ pıkırı boiynşa «1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs revoliusiia deŋgeiıne köterıluı üşın qoǧamdaǧy negızgı saiasi küşterdıŋ, eŋ aldymen, onyŋ maqsat-müddesın anyqtap, baǧyt-baǧdar bere alatyn intelligensiianyŋ qoldauyn alu kerek edı» deidı. Handardyŋ, batyrlardyŋ emes, iaǧni ūlttyq intelligensiianyŋ qoldauy kerek eken. Kez kelgen ūlt-azattyq revoliusiianyŋ tüpkı maqsaty bolady. Sondyqtan, būl köterılıs revoliusiia bola almaidy deidı.
1916 ūlttyq köterlıstı 1917 jylǧy aqpan töŋkerısınıŋ oryn aluyn tezdettı deidı. Rasynda solai ma? Bız älı tarihi şyndyqqa jetken joqpyz.
Būl – eşqandaida ūlt-azattyq emes, rulyq qozǧalys. Qozǧalys küşı – qazaq rulary. Nege bytyraŋqy bolǧanynyŋ sebebı Qarqara köterılısı – Alban köterılısı. Torǧaidaǧy köterılıste ekı han sailandy. Mysaly, qypşaqtar Äbdıǧapardy han sailady. Būl – rulyq qozǧalys bolǧanyn aituymyz kerek. Halyqty azat etudıŋ ornyna olar han sailady. Ru-ruǧa bölıngendıkten, ortalyqtan basqaratyn adam bolmady. Iаǧni bırlık bolmady. Ūlt-azattyq köterılıs bolsa, ony nege Alaş azamattary basqarmady. Al Alaş qairatkerlerı būl köterılıstıŋ ūlt-azattyq sarynǧa ūlasa almaitynyn bıldı. Qazaqtyŋ jeŋıske jete almaitynyn tüsındı. Būl jai ǧana jergılıktı jerlerdegı köterılıs bolyp qana qalady. «Azattyq» degen sözdı Keŋes ükımetınıŋ tarihşylary şyǧarǧan. Ru-ru bolyp Resei otarşyldyǧyna qarsy kürestı. Bıraq bırıge almady.
Arman Äubäkır: Aq patşaǧa soldat beru nemese bermeu turaly Alaş ziialylyrynyŋ özındık közqarasy, ūstanymy bar edı. 19-43 jas aralyǧyndaǧy azamattardy äskerge jıberu mäselesı turaly qoǧamda ülken talqy boldy. Sol kezdegı Alaş ziialylarynyŋ közqarasy, ūstanymy turaly aityp berseŋızder?
Bolatbek Näsenov: Ol kezde Alaş partiiasynyŋ ıske kırıse bastaǧan kezı ǧoi. Partiianyŋ aldynda ülken maqsat boldy. Olar alǧaşqy kezde Keŋes ükımetın qoldaǧan joq. Qarsy soǧysty, polk boldy, diviziia boldy. Alaşqa äsker kerek edı. Sol bolaşaq äskerdı osy soǧysta şynyqtyryp, daiyndau, äskeri tehnologiialardy jetık bıletın jastardy tärbieleu mäselesıne köŋıl audardy. Bır mäselenıŋ ekınşı jaǧy bar edı. Jastardy äskerge äketkennen keiın, jūmys küşı kemıp, halyqtyŋ jaǧdaiy naşarlaityn boldy.
Erkın Ermūqanov: Ūlt ziialylarynyŋ bas qosuymen 1916 jyldyŋ 7 tamyzynda Orynborda ötken keŋestıŋ hattamasy ortalyq memlekettık mūraǧatta saqtalǧan. Olardyŋ da maqsaty – qaitken künde de jarlyqtyŋ oryndaluyn soza tüsu edı. Qalai bolǧanda da – qannyŋ tögılmeuı bolatyn. Keiın 1926 jyly Bökeihanovtyŋ eŋbegın qarap otyrsaŋyz, «Alyspaǧan, jūlyspaǧan adamǧa teŋdık berıle me» deidı. Iаǧni qalai bolǧanda da, alysyp jūlyspasaq, bızge teŋdıktı eşkım bermeidı. O basta olardyŋ qalaǧany qannyŋ tögılmeuı bolatyn. Şyny kerek, olar jastar maidannyŋ qara jūmysyna alynǧannan keiın syrt elge baryp, halyqtyŋ qysym körmeu mäselesıne basa nazar audardy.
Arman Äubäkır: Keibır maidanǧa alynǧan äsker qataryna jaǧdai jasalmai, qajettı azyq-tülıkpen, baspanamen qamtylmaǧany turaly da derek kezdesedı ǧoi.
Erkın Ermūqanov: Rasynda, qaisybır qūjat derekterınde qabyldau punktterınde top-top bolyp, äskerge alynǧandar ekı ailap, as-susyz jatyrmyz, aramyzda auruǧa şaldyqqandar bar, «ne bızdı alyŋyzdar, ne bızdı kerı qaitaryŋyzdar» degen mände jazylǧan şaǧymdaryn Memlekettık Duma deputattaryna joldady. Maidanǧa jetkenge deiıngı olardyŋ körgen beinetterı öz aldyna zertteudı talap etedı.
Arman Äubäkır: Köterılıs Qazaqstannyŋ barlyq aimaǧyn qamtydy. Bıraq ärbır aimaqtyŋ öz erekşelıgı, qarsylasu deŋgeiı, hronologiialyq sozyluy ärqily bolǧanǧa ūqsaidy…
Bolatbek Näsenov: Rasynda, köterılıs är jerde ärtürlı boldy. Mysaly, Aqtauda, Maqatta bolystar qarsy şyqty. Halyq bolystarymen bırge bolǧan soŋ köterılıs te quatty bolady. Zaisan, Kürşım öŋırlerınde kazaktarda armiia köp bolǧan. Sondyqtan, aiausyz basyp-jaŋşyldy. Taraz, Şymkent köterılısterı turaly da derekter az. Negızınen, köterılıs ol öŋırlerde de bolǧan. Al Qorǧaljyŋda köterılıske 12 myŋ adamǧa deiın qatysqan. Köterılıs bırınde ūzaqqa sozylsa, bırınde tez basylǧan.
Arman Äubäkır: Jazalauşy otriadynyŋ eş jazyǧy joq, qarapaiym halyqty da aiausyz jazalaǧany aitylady…
Bolatbek Näsenov: Almaty ortalyǧynyŋ arhivınde Qapal uezınıŋ köterılısı turaly derek bar. Sonda Osipov degen polkovnik jüzdıkterdı alyp şyqqan. Olar bırneşe topqa bölınıp auyldardy aralaidy. Al osy polkovnik, aldynan kezdesken bırneşe otbasynyŋ müşelerın jazyqsyz qylyşpen şauyp tastaǧan.
Talas Omarbekov: 1916 jylǧy köterılıs taqyryby asa tereŋ zerttele qoimaǧan. Joŋǧar şapqynşylyǧyna qarsy soǧysqan batyrlardyŋ denı köbeidı de, Amangeldı siiaqty ūlt-azattyq köterılıstıŋ batyrlary tasada qalyp qoidy. Ūzaq Jämeŋke, Bekbolat – barlyǧy da tasada qaldy. Jalpy, bügınde būl taqyryp zerttelıp jatqan joq. Zertteitın ǧalym da joqtyŋ qasy.
Konferensiiany jürgızgen
Arman Äubäkır
Eldos Ömırzaq
