وقپەن بىرگە وت كەشكەن...

5131
Adyrna.kz Telegram

1932-1933 جىلدار، «قولدان جاسالعان اشتىق» ناۋبەتىنىڭ قازاق جەرىن شارپىعان كەزى ەدى... كورشى اۋىلدان 7-8 جاسار بالاسىن جەتەكتەپ كەلگەن ايەل جولاي ءبىر ۇيگە كىردى. پەش ۇستىندەگى قازاننىڭ بۋى بۇرقىراپ جاتىر، ىشىندە تالعاجاۋ ەتەر نارسە بار سياقتى. سودان ءدام ەتتى مە، الدە جاياۋلاتقان ۇزاق جولدان قاجىدى ما، ەكەۋى وسىندا ايالداۋعا ءۇي يەسىنەن رۇقسات سۇرادى. رۇقساتىن بەرگەنىمەن، ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ءوزارا ىمداسۋلارى كۇدىك تۋعىزا باستادى. ولارمەن ءار نارسەنى ءسوز ەتىپ وتىرعاندا كەنەتتەن بۋى بۇرقىرىپ جاتقان قازاننان جاس بالانىڭ قولى ساپ ەتە قالدى. مۇنى كورگەن ايەل ەسى شىعىپ، بالاسىنىڭ قولىنان ۇستاي سالا دالاعا ۇمتىلىپ تۇرا قاشتى. ارتىنا قاراماستان قاشىپ كەلەدى. الگى ۇيدەگىلەر ەكەۋىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قۋىپ كەلەدى. جانى كوزىنە كورىنگەندە ادام جەلدەن جۇيرىك بولىپ كەتەدى ەمەس پە، ءبىراز جەرگە دەيىن قۋىپ، جەتە الماعان سوڭ، باعاناعىلار قولدارىن ءبىر سەرمەپ ارتتا قالا بەردى. ولار – اشتىقتىڭ سالدارىنان، ادامگەرشىلىكتەن الىستاپ ولمەستىڭ كۇنىنە كوشكەن «ادام جەگىشتەر» ەدى...

«قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەگەن راس ەكەن-اۋ. وسى ادام جەگىشتەردى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ قاشقان كىشكەنتاي بالا ءبىزدىڭ اتامىز – قوجاحان مادىعاليۇلى بولاتىن. ول 1925 جىلى 15-قازاندا قازىرگى الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قۇراقسۋ اۋىلى ماڭىنداعى جىڭىشكە دەگەن مەكەندە دۇنيەگە كەلگەن جانە سول جىلدارداعى ءوز قاتارلاستارى سياقتى «ورتاشا» ءومىر سۇرگەن. اقسۋ اۋدانى، ماتاي ستانتسياسىنداعى №58 قازاق ورتا مەكتەبىندە وقىعان. 8 كلاستى بىتىرگەن جىل سۇراپىل سوعىستىڭ باستالعان جىلىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل تۋرالى سۋىت حابار ەل اراسىندا تارالىپ، سوعىسقا جارامدى ازاماتتار اسكەرگە الىنىپ جاتقان ۋاقىتتا، اتامىزدىڭ جاسى اسكەرگە بارۋعا تولماعاندىقتان، ستالين اتىنداعى كولحوزدا (قازىرگى ساعابۇيەن اۋىلى) جەر جىرتىپ، ەگىن باستىرىپ، ءشوپ شاپتى.

1942 جىلى تامىزدا اقسۋ اۋدانىنان 1924 جىلى تۋعانداردى اسكەر قاتارىنا الۋ باستالدى. نەگىزىنەن، اتامىز 1925 جىلعى بولسا دا، سوعىسقا بارۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان جىلىن 1924 جىل دەپ جازدىرتىپ العان. اۋداننان ىرىكتەلىپ الىنعان 25 بالا مولالى ستانتسياسىنان ەشەلونمەن الماتىعا كەلىپ، تاستاقتاعى 21-اتقىشتار دايىندايتىن پولكتا قاتارداعى جاۋىنگەر اتاندى. سول جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا جاڭا كيىم بەرىلىپ، ولاردى مايدانعا جىبەرۋگە ازىرلەي باستايدى. ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتپەي جاتىپ جاڭاعى جاڭا كيىمدەردى جيناپ الىپ، ەسكى، جامالعان كيىمدەر بەرىپ، اياق استىنان ەشەلونعا تيەپ ءسىبىر جاققا الىپ كەتە بارادى. تۋىپ-وسكەن جەر جەتىسۋدى كەسىپ وتەتىن تۇركسىب تەمىرجولىمەن ۇزاق جول باستالادى. سودان 30-قازاندا ءبىر ەشەلون سولدات نوۆوسيبيرسكىدەن بەرىرەك ورنالاسقان بەردسك دەگەن جەرگە اكەلىنىپ، ورمان اراسىنداعى اسكەري بولىمشەگە جايعاستىرىلادى.

اتامىزدىڭ ەستەلىكتەرىنەن: «ءبىز اتاقتى گۆارديالىق مينومەت ديۆيزياسىنا وسىلاي كەلىپپىز. وسى جەردە ماشيناعا ورناتىلعان «كاتيۋشانىڭ» ءوزىن كوردىك. وقتارى بىرنەشە ءتۇرلى بولادى ەكەن، ەڭ كىشىسى «م-8»، سالماعى 8 كيلوگرامم، ءبىر جاشىكتە 4-تەن جاتادى. كينولاردان كورىپ جۇرگەن وتى جارق-جۇرق ۇشىپ جاتاتىن وقتار وسىلار. ولاردى جاياۋ اسكەردى جويۋ ءۇشىن پايدالانادى. ودان كەيىن «م-13»، ونىڭ سالماعى 39 كگ، ءبىر جاشىكتە 2-دەن جاتادى، ونى ءىرى بەكىنىستەردى اتقىلاۋ ءۇشىن قولدانادى، «م-20»، «م-30»، «م-31» دەگەن ماركالارى بار، ولاردىڭ سالماعى 93 كگ، جاشىگىمەن 150 كگ. بۇلاردى ءىرى جەر استى بەكىنىستەرىن جويۋعا قولدانادى. بىزدىكى وقتاردى جاشىكتەرمەن جەتكىزىپ «كاتيۋشاعا» وقتاپ بەرۋ، ال اتۋ جاعى وفيتسەرلەردىڭ ەنشىسى. 20-25 كۇن وقۋ-جاتتىعۋدى ءساتتى اياقتاپ، 500 سولدات العى شەپكە كەتۋگە دايىندىققا كىرىستىك. موسكۆادان حابار كۇتۋدەمىز. ءتۇن ىشىندە اسكەري دابىل قاعىلىپ، تۇنىمەن جاياۋ ءجۇرىپ وتىرىپ ءبىر جەرگە الىپ كەلدى. سوۆحوزدىڭ متم (ماشينا تراكتور شەبەرحاناسى) سياقتى ءبىر-بىرىنە ىركەس-تىركەس ورنالاسقان ەكى ۇلكەن عيماراتقا كەلىپ توقتادىق. اڭعال-ساڭعال، ەسىك-تەرەزەسى جوق، قابىرعالارى مەن توبەسى عانا جابىق. 500 سولدات سونىڭ ىشىنە جايعاستىق. سودان ءبىزدى ساپقا تۇرعىزىپ: «مىناۋ «كاتيۋشانىڭ» وعىن شىعاراتىن زاۋىت بولادى، ءۇش ايدىڭ ىشىندە قۇرىلىس جۇمىستارىن اياقتاۋ كەرەك» دەپ جوعارعى اسكەري قولباسشىنىڭ بۇيرىعىن وقىپ بەردى. سول كۇننەن باستاپ سول جەرگە تەمىرجول تارتتىق، ەسىك-تەرەزە سالدىق، ەدەن توسەدىك، وق-ءدارى جاسايتىن ستولداردى قۇردىق. كۇن-ءتۇن دەمەي، قارلى بورانمەن الىسىپ-ارپالىسىپ، بىردە توق، بىردە اش ءجۇرىپ، الگى زاۋىتتى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان جارتى اي بۇرىن، ياعني ەكى جارىم ايدا ىسكە قوستىق. ول زاۋىتتا نەگىزىنەن اسكەر قاتارىندا ەمەس جاي ازاماتتار جۇمىس ىستەيدى دەپ مەجەلەگەن، بىراق ونداي ادامدار جينالا قويمادى. سوندىقتان العاشقى وقتاردى قۇراستىرۋ سولداتتارعا جۇكتەلدى. تسەحتىڭ ىشىندە ىستەۋگە ىرىكتەلىپ الىنعاندار «لابورانتتار»، ال سىرتتاعىلار جۇك تيەۋشىلەر بولىپ ءبولىندى. جۇك تيەۋشىلەر اكەلىنگەن وقتاردىڭ بولشەكتەرىن ىشكە كىرگىزىپ، دايىنداپ بولعاندارىن ەشەلونعا تيەپ العى شەپكە جونەلتىپ وتىرادى. 500 سولدات ەكى اۋىسىمعا ءبولىنىپ، كۇندىز 250 ادام، تۇندە 250 ادام وق جاساپ، جونەلتۋگە كىرىسىپ كەتتىك. العاشىندا شىعارعانىمىز «م-8» دەگەن شاعىن وق، 12 ساعاتتا ءبىر اۋىسىم ىشىندە 2000 وق شىعاردىق. بىزگە قاتارلاس تسەحتا «م-13»، «م-30»، «م-31» قۇراستىرىلادى. زاۋىت ديرەكتورى قورعانىس مينيسترىنە تەلەگرامما سالىپ، زاۋىت تۇپكىلىكتى دايىن، مايدانعا 4-5 ەشەلون وق جىبەردىك، ال مىنا سولداتتاردى الماستىراتىن ادامدار دايىن ەمەس، سوندىقتان وسى اسكەر قاتارىنداعىلاردى وسىندا قالدىرىڭىز دەگەن ءوتىنىش ءبىلدىردى. مامىر مەرەكەسىنىڭ قارساڭىندا جوعارعى قولباسشى ستاليننەن تەلەگرامما كەلدى. وندا № 105 زاۋىتتاعى سولداتتاردى ەرەكشە بۇيرىق شىققانشا ءوز الدىنا جەكە اسكەري ءبولىم رەتىندە تولىقتىرىپ، جاساقتاپ، وق ءدارى شىعارۋ ىسىندە قالدىرىلسىن دەلىنىپتى. سودان ءبىزدى № 12 تەحنيكالىق جۇمىسشى-اسكەر بريگاداسى دەگەن اتپەن سول كەزدەگى جويقىن قارۋدىڭ وعىن شىعارۋشى توبى ەتىپ جاساقتادى.

ەرەكشە بۇيرىق 1945 جىلى ماۋسىم ايىندا كەلدى. ءبىزدى ەندى ەشەلونمەن باسقا جاققا الىپ كەتتى. بۇل جولى مايداندا اتىلماي قالعان، بۇرىن ءوزىمىز جاساعان جانە باسقا زاۋىتتار جاساعان وقتاردى قايتادان بولشەكتەپ، مايلاپ قويمالارعا جينادىق. ول № 2056 اسكەري قويما بولاتىن. سول جەردە 1947 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن اسكەري قىزمەت اتقاردىم. اقپان ايىندا جارلىق شىعىپ، اۋەل باستا اقسۋدان اسكەرگە الىنعان 25 بالانىڭ تورتەۋى عانا ەلگە قايتتىق. ولار داۋلەتحان مەڭلىباەۆ، جۇماعالي وتەنتاەۆ، تاڭىربەرگەن ىبىراەۆ جانە مەن. بىزگە ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقاندارمەن تەڭەستىرىلگەن دەگەن كۋالىك بەرىلدى».

جالپى، قوجاحان اتامىز اسكەر قاتارىندا 5 جىل بولعان. ول “ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىس” مەدالدارى، “ەڭبەك ارداگەرى”، “لەنيننىڭ 100 جىلدىق” مەرەكەلىك، “جۋكوۆتىڭ 100 جىلدىق” مەرەكەلىك مەدالدارىنىڭ يەگەرى.

سوعىستان كەيىن بەيبىت ءومىردىڭ مايدانىنا كىرىسىپ، 40 جىلدان استام تەمىرجول سالاسىندا قىزمەت ىستەدى. جان جارى – داريا اجەمىز ەكەۋى 60 جىل بىرگە وتاسىپ، 11 بالا ءوسىرىپ-تاربيەلەگەن.

سول 11 بالانىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ اكەمىز نۇرحان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، اكەمىز ومىردەن ەرتە وزدى. انامىز ۇنەمى ايتىپ وتىرادى: «اكەلەرىڭنەن ەرتە قالعانىمىز قوس اتا-اجەلەرىڭنىڭ بار بولعاندىعىنان بىلىنگەن جوق»، – دەپ. انامىزدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار، سەبەبى ءوز اتا-اجەمىز دە، ناعاشى اتا-اجەمىز دە ءبىز ەسەيگەنشە ورتامىزدا بولدى. وسىنداي كونە كوز قاريالاردىڭ كوزىن كورىپ، ءتالىمىن الۋ باعى ماڭدايىمىزعا جازىلعاندىعى ءۇشىن جاراتقانعا سانسىز شۇكىر دەيمىز!

اتامىز سوعىس ارداگەرى بولسا دا، تابيعاتىنان سابىرلى، مومىن، كوپ سويلەمەيتىن ەدى، بىراق كوپ جازاتىن. اتا-اجەمىز تۇرعان ۇلكەن ۇيدەن ەشقاشان قوناق ارىلمايتىن. ول كەزدە بالامىز، تۇسىنبەيمىز. سويتسەك، سىيلاپ، اۋىل اقساقالى دەپ، سوعىس ارداگەرى دەپ، جان-جاقتان سۇقباتتاسۋعا، امانداسۋعا كەلىپ جاتادى ەكەن عوي. ول كۇندەر كەلمەسكە كەتتى. اتامىز ەندى جوق... بىراق، كوزىن كورىپ، باتاسىن العانىمىزعا قۋانامىز. كەيدە، «نەگە اتا-اجەلەرىمىزبەن كوبىرەك سۇقباتتاسىپ، ايتقاندارىن جيناقتاپ جازىپ الا بەرمەگەنبىز؟!» دەپ وزىمىزگە ۇرىسىپ قويامىز. كوپ نارسە ايتىلماي كەتتى عوي سولارمەن بىرگە. اتامىز كوپ كۇندەلىك جازىپ جۇرگەننىڭ وزىندە دە ءوز ومىرىنە قاتىستى جايتتاردى، باسىنان كەشكەندەرىن، كورگەن-بىلگەندەرىن جازىپ كەتپەپتى. ونىڭ جازعاندارىنىڭ ىشىنەن مۇنداي ءبىز ءۇشىن قۇندى دۇنيەلەر تابىلمادى. «نە ءۇشىن جازبادى ەكەن؟» دەگەن سۇراق كەلەدى. بالا كەزدەن اناسىنان جانە تۋعان اعا-ىنىلەرىنەن ەرتە ايىرىلعان، بالالىق شاعى اشارشىلىقپەن تۇسپا-تۇس كەلگەن، جاس شاعىندا سوعىسقا اتتانعان جانە بارشامىزعا بەلگىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قيلى كەزەڭدەرىن كورگەن ول «بۇل قيىن كەزدەردى ۇرپاعىم بىلمەي-اق قويسىن، الاڭسىز تەك العا، بيىككە ۇمتىلسىن، بەيبىت ءومىردىڭ قۇشاعىندا باقىتتى بولسىن» دەگەن نيەتپەن ايتپاعان دا شىعار دەپ ويلايمىز.

بيىل ۇلى جەڭىسكە 75 جىل. جىل وتكەن سايىن ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن بەلۋاردان قان كەشىپ، تولارساقتان ساز كەشىپ، ويلانباستان قان مايدانعا اتتانىپ، جاننىڭ قۇنىمەن ۇلى جەڭىستى سىيلاعان (اللانىڭ قالاۋىمەن) اسىل ارداگەرلەرىمىزدىڭ قاتارى سيرەپ بارا جاتقاندىعى جانعا باتادى...

ولاردى جەڭىسكە جەتەلەگەن «تاۋەلسىز، باقىتتى كەلەر ۇرپاق ءۇشىن!» دەگەن ۇران مەن ىزگى نيەتتەرى، قايسار امالدارى. ولار اڭساعان باقىتتى كەلەر ۇرپاق – قازىرگى جاستار، ءيا، ءبىز كەلدىك. ەندى وسى جولدى ابىرويمەن بىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا جالعاپ دۇرىس جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە. قانشاما ارىستارىمىزدىڭ ءوز جاندارىن قۇربان ەتۋلەرىمەن كەلگەن ۇلى جەڭىستى، تاۋەلسىزدىكتى باعالايىق!

 

نەمەرەلەرى:

ايجان مادىگاليەۆا جانە جانسايا قوجاحان،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر