1932-1933 jyldar, «qoldan jasalǵan ashtyq» náýbetiniń qazaq jerin sharpyǵan kezi edi... Kórshi aýyldan 7-8 jasar balasyn jetektep kelgen áıel jolaı bir úıge kirdi. Pesh ústindegi qazannyń býy burqyrap jatyr, ishinde talǵajaý eter nárse bar sııaqty. Sodan dám etti me, álde jaıaýlatqan uzaq joldan qajydy ma, ekeýi osynda aıaldaýǵa úı ıesinen ruqsat surady. Ruqsatyn bergenimen, birshama ýaqyttan keıin úı ishindegilerdiń ózara ymdasýlary kúdik týǵyza bastady. Olarmen ár nárseni sóz etip otyrǵanda kenetten býy burqyryp jatqan qazannan jas balanyń qoly sap ete qaldy. Muny kórgen áıel esi shyǵyp, balasynyń qolynan ustaı sala dalaǵa umtylyp tura qashty. Artyna qaramastan qashyp keledi. Álgi úıdegiler ekeýiniń sońyna túsip, qýyp keledi. Jany kózine kóringende adam jelden júırik bolyp ketedi emes pe, biraz jerge deıin qýyp, jete almaǵan soń, baǵanaǵylar qoldaryn bir sermep artta qala berdi. Olar – ashtyqtyń saldarynan, adamgershilikten alystap ólmestiń kúnine kóshken «adam jegishter» edi...
«Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi» degen ras eken-aý. Osy adam jegishterdi óz kózimen kórip, eki ókpesin qolyna alyp qashqan kishkentaı bala bizdiń atamyz – Qojahan Mádiǵalıuly bolatyn. Ol 1925 jyly 15-qazanda qazirgi Almaty oblysy, Aqsý aýdany, Quraqsý aýyly mańyndaǵy Jińishke degen mekende dúnıege kelgen jáne sol jyldardaǵy óz qatarlastary sııaqty «ortasha» ómir súrgen. Aqsý aýdany, Mataı stanııasyndaǵy №58 qazaq orta mektebinde oqyǵan. 8 klasty bitirgen jyl surapyl soǵystyń bastalǵan jylymen tuspa-tus keldi. Bul týraly sýyt habar el arasynda taralyp, soǵysqa jaramdy azamattar áskerge alynyp jatqan ýaqytta, atamyzdyń jasy áskerge barýǵa tolmaǵandyqtan, Stalın atyndaǵy kolhozda (qazirgi Saǵabúıen aýyly) jer jyrtyp, egin bastyryp, shóp shapty.
1942 jyly tamyzda Aqsý aýdanynan 1924 jyly týǵandardy ásker qataryna alý bastaldy. Negizinen, atamyz 1925 jylǵy bolsa da, soǵysqa barý úshin óziniń týǵan jylyn 1924 jyl dep jazdyrtyp alǵan. Aýdannan iriktelip alynǵan 25 bala Molaly stanııasynan eshelonmen Almatyǵa kelip, Tastaqtaǵy 21-atqyshtar daıyndaıtyn polkta qatardaǵy jaýynger atandy. Sol jyly qazan aıynyń basynda jańa kıim berilip, olardy maıdanǵa jiberýge ázirleı bastaıdy. Arada eki-úsh kún ótpeı jatyp jańaǵy jańa kıimderdi jınap alyp, eski, jamalǵan kıimder berip, aıaq astynan eshelonǵa tıep Sibir jaqqa alyp kete barady. Týyp-ósken jer Jetisýdy kesip ótetin Túrksib temirjolymen uzaq jol bastalady. Sodan 30-qazanda bir eshelon soldat Novosıbırskiden berirek ornalasqan Berdsk degen jerge ákelinip, orman arasyndaǵy áskerı bólimshege jaıǵastyrylady.
Atamyzdyń estelikterinen: «Biz ataqty gvardııalyq mınomet dıvızııasyna osylaı kelippiz. Osy jerde mashınaǵa ornatylǵan «Katıýshanyń» ózin kórdik. Oqtary birneshe túrli bolady eken, eń kishisi «M-8», salmaǵy 8 kılogramm, bir jáshikte 4-ten jatady. Kınolardan kórip júrgen oty jarq-jurq ushyp jatatyn oqtar osylar. Olardy jaıaý áskerdi joıý úshin paıdalanady. Odan keıin «M-13», onyń salmaǵy 39 kg, bir jáshikte 2-den jatady, ony iri bekinisterdi atqylaý úshin qoldanady, «M-20», «M-30», «M-31» degen markalary bar, olardyń salmaǵy 93 kg, jáshigimen 150 kg. Bulardy iri jer asty bekinisterin joıýǵa qoldanady. Bizdiki oqtardy jáshiktermen jetkizip «Katıýshaǵa» oqtap berý, al atý jaǵy ofıerlerdiń enshisi. 20-25 kún oqý-jattyǵýdy sátti aıaqtap, 500 soldat alǵy shepke ketýge daıyndyqqa kiristik. Moskvadan habar kútýdemiz. Tún ishinde áskerı dabyl qaǵylyp, túnimen jaıaý júrip otyryp bir jerge alyp keldi. Sovhozdyń MTM (mashına traktor sheberhanasy) sııaqty bir-birine irkes-tirkes ornalasqan eki úlken ǵımaratqa kelip toqtadyq. Ańǵal-sańǵal, esik-terezesi joq, qabyrǵalary men tóbesi ǵana jabyq. 500 Soldat sonyń ishine jaıǵastyq. Sodan bizdi sapqa turǵyzyp: «Mynaý «Katıýshanyń» oǵyn shyǵaratyn zaýyt bolady, úsh aıdyń ishinde qurylys jumystaryn aıaqtaý kerek» dep joǵarǵy áskerı qolbasshynyń buıryǵyn oqyp berdi. Sol kúnnen bastap sol jerge temirjol tarttyq, esik-tereze saldyq, eden tósedik, oq-dári jasaıtyn stoldardy qurdyq. Kún-tún demeı, qarly boranmen alysyp-arpalysyp, birde toq, birde ash júrip, álgi zaýytty belgilengen ýaqyttan jarty aı buryn, ıaǵnı eki jarym aıda iske qostyq. Ol zaýytta negizinen ásker qatarynda emes jaı azamattar jumys isteıdi dep mejelegen, biraq ondaı adamdar jınala qoımady. Sondyqtan alǵashqy oqtardy qurastyrý soldattarǵa júkteldi. ehtyń ishinde isteýge iriktelip alynǵandar «laboranttar», al syrttaǵylar júk tıeýshiler bolyp bólindi. Júk tıeýshiler ákelingen oqtardyń bólshekterin ishke kirgizip, daıyndap bolǵandaryn eshelonǵa tıep alǵy shepke jóneltip otyrady. 500 soldat eki aýysymǵa bólinip, kúndiz 250 adam, túnde 250 adam oq jasap, jóneltýge kirisip kettik. Alǵashynda shyǵarǵanymyz «M-8» degen shaǵyn oq, 12 saǵatta bir aýysym ishinde 2000 oq shyǵardyq. Bizge qatarlas ehta «M-13», «M-30», «M-31» qurastyrylady. Zaýyt dırektory qorǵanys mınıstrine telegramma salyp, zaýyt túpkilikti daıyn, maıdanǵa 4-5 eshelon oq jiberdik, al myna soldattardy almastyratyn adamdar daıyn emes, sondyqtan osy ásker qataryndaǵylardy osynda qaldyryńyz degen ótinish bildirdi. Mamyr merekesiniń qarsańynda joǵarǵy qolbasshy Stalınnen telegramma keldi. Onda № 105 zaýyttaǵy soldattardy erekshe buıryq shyqqansha óz aldyna jeke áskerı bólim retinde tolyqtyryp, jasaqtap, oq dári shyǵarý isinde qaldyrylsyn delinipti. Sodan bizdi № 12 tehnıkalyq jumysshy-ásker brıgadasy degen atpen sol kezdegi joıqyn qarýdyń oǵyn shyǵarýshy toby etip jasaqtady.
Erekshe buıryq 1945 jyly maýsym aıynda keldi. Bizdi endi eshelonmen basqa jaqqa alyp ketti. Bul joly maıdanda atylmaı qalǵan, buryn ózimiz jasaǵan jáne basqa zaýyttar jasaǵan oqtardy qaıtadan bólshektep, maılap qoımalarǵa jınadyq. Ol № 2056 áskerı qoıma bolatyn. Sol jerde 1947 jyldyń aqpan aıyna deıin áskerı qyzmet atqardym. Aqpan aıynda Jarlyq shyǵyp, áýel basta Aqsýdan áskerge alynǵan 25 balanyń tórteýi ǵana elge qaıttyq. Olar Dáýlethan Meńlibaev, Jumaǵalı Ótentaev, Táńirbergen Ybyraev jáne men. Bizge Uly Otan soǵysyna qatysqandarmen teńestirilgen degen kýálik berildi».
Jalpy, Qojahan atamyz ásker qatarynda 5 jyl bolǵan. Ol “Uly Otan soǵysynyń Jeńis” medaldary, “Eńbek ardageri”, “Lenınniń 100 jyldyq” merekelik, “Jýkovtyń 100 jyldyq” merekelik medaldarynyń ıegeri.
Soǵystan keıin beıbit ómirdiń maıdanyna kirisip, 40 jyldan astam temirjol salasynda qyzmet istedi. Jan jary – Darııa ájemiz ekeýi 60 jyl birge otasyp, 11 bala ósirip-tárbıelegen.
Sol 11 balanyń biri – bizdiń ákemiz Nurhan bolatyn. Ókinishke oraı, ákemiz ómirden erte ozdy. Anamyz únemi aıtyp otyrady: «Ákelerińnen erte qalǵanymyz qos ata-ájelerińniń bar bolǵandyǵynan bilingen joq», – dep. Anamyzdyń sóziniń jany bar, sebebi óz ata-ájemiz de, naǵashy ata-ájemiz de biz eseıgenshe ortamyzda boldy. Osyndaı kóne kóz qarııalardyń kózin kórip, tálimin alý baǵy mańdaıymyzǵa jazylǵandyǵy úshin Jaratqanǵa sansyz shúkir deımiz!
Atamyz soǵys ardageri bolsa da, tabıǵatynan sabyrly, momyn, kóp sóılemeıtin edi, biraq kóp jazatyn. Ata-ájemiz turǵan úlken úıden eshqashan qonaq arylmaıtyn. Ol kezde balamyz, túsinbeımiz. Sóıtsek, syılap, aýyl aqsaqaly dep, soǵys ardageri dep, jan-jaqtan suqbattasýǵa, amandasýǵa kelip jatady eken ǵoı. Ol kúnder kelmeske ketti. Atamyz endi joq... Biraq, kózin kórip, batasyn alǵanymyzǵa qýanamyz. Keıde, «Nege ata-ájelerimizben kóbirek suqbattasyp, aıtqandaryn jınaqtap jazyp ala bermegenbiz?!» dep ózimizge urysyp qoıamyz. Kóp nárse aıtylmaı ketti ǵoı solarmen birge. Atamyz kóp kúndelik jazyp júrgenniń ózinde de óz ómirine qatysty jaıttardy, basynan keshkenderin, kórgen-bilgenderin jazyp ketpepti. Onyń jazǵandarynyń ishinen mundaı biz úshin qundy dúnıeler tabylmady. «Ne úshin jazbady eken?» degen suraq keledi. Bala kezden anasynan jáne týǵan aǵa-inilerinen erte aıyrylǵan, balalyq shaǵy asharshylyqpen tuspa-tus kelgen, jas shaǵynda soǵysqa attanǵan jáne barshamyzǵa belgili Keńes úkimetiniń qıly kezeńderin kórgen ol «bul qıyn kezderdi urpaǵym bilmeı-aq qoısyn, alańsyz tek alǵa, bıikke umtylsyn, beıbit ómirdiń qushaǵynda baqytty bolsyn» degen nıetpen aıtpaǵan da shyǵar dep oılaımyz.
Bıyl Uly Jeńiske 75 jyl. Jyl ótken saıyn eli úshin, jeri úshin, keleshek urpaq úshin belýardan qan keship, tolarsaqtan saz keship, oılanbastan qan maıdanǵa attanyp, jannyń qunymen Uly Jeńisti syılaǵan (Allanyń qalaýymen) asyl ardagerlerimizdiń qatary sırep bara jatqandyǵy janǵa batady...
Olardy Jeńiske jetelegen «Táýelsiz, baqytty keler urpaq úshin!» degen uran men izgi nıetteri, qaısar amaldary. Olar ańsaǵan baqytty keler urpaq – qazirgi jastar, ıá, biz keldik. Endi osy joldy abyroımen bizden keıingi urpaqqa jalǵap durys jetkizý – bizdiń enshimizde. Qanshama arystarymyzdyń óz jandaryn qurban etýlerimen kelgen Uly Jeńisti, Táýelsizdikti baǵalaıyq!
Nemereleri:
Aıjan Madygalıeva jáne Jansaıa Qojahan,
"Adyrna" ulttyq portaly
