"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى ىقىلاس ادىلەتتىڭ بەلگىلى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنان العان سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
قازىر ادامزات بالاسى جاۋىزدىقتان باسقانى ويلاماي كەتتى. ال، ءبىز «ادامدى قالاي ىزگى ەتەمىز؟» دەپ تالپىنۋدامىز. ياعني تولىق ادامدى تولىق مەڭگەرگەن بالا ءوزىن-ءوزى رۋحاني تازالايدى. «مىنا جەرىڭ قاتە، مىناۋىڭ بىلاي ەكەن...» دەپ مۇعالىم تۇسىندىرەدى، ودان كەيىن جەتەسىنە جەتەدى. ابايتانۋدى جالپى 8 ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتىپ ءجۇرمىز. نەگىزى بۇكىل قازاقستان بويىنشا وقىتۋ كەرەك. كەيىن بۇل ءىلىم بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا جايىلادى. الەمدە بۇنداي ءىلىم جوق، ءتىپتى ەۋروپادا دا. بۇلار قۇدايىن تانىمايتىن اتەيستتەر، ولاردان ادامگەرشىلىك شىقپايدى. ولاردىڭ دۇنيەتانىمى بەس عاسىر بويى زاتشىلدىق كوزقاراسپەن قالىپتاسقان. كۆانتوفيزيكتەر كۆانت ارقىلى ءبىز تۇرعان ۇلكەن كەڭىستىكتە – ەنەرگەتيكالىق ءورىستىڭ ۇستىندە «ۇلى اقىل يەسى» بارىن اقىرى دالەلدەدى. ەندى، باعىتتىڭ بارلىعى سولاي باعدارلانادى – ابايدى دا سول رەلسكە قويۋىمىز قاجەت.
- جازۋشى م. ماعاۋين زيالىلاردىڭ ءبىر كونفەرەنتسياسىندا: «م. اۋەزوۆ ابايدى تانۋدا ابايدىڭ تىزەسىنە جەتسە، مەن توبىعىنا جەتكەن اداممىن» دەگەن ەكەن. وسى جونىنەن ابايتانۋ عىلىمى جولىنداعى ىزدەنىسىڭىزدى باعامداپ وتسەڭىز.
- مەنىڭ توقتالعان سالام – ابايدىڭ شىعىسى. بۇنى اشقاندا اكادەمياداعىلاردىڭ ءبارى قارسى بولعان. م. گوربوچەۆتىڭ «ءاربىر ۇيىم باسشىسىن ءوزى سايلاسىن» دەگەن كەزىندە مەن پروبكوم بولاتىنمىن. اكاداميادا س. قيراباەۆ ديرەكتور بولعان سوڭ، 1989 جىلى دوكتورلىعىمدى قورعاپ، ەڭ قيىن سالاعا سانالى تۇردە باردىم. 1949 جىلى «كوسموپوليتيزم» تۋرالى قاۋلى شىعىپ، شىعىس پەن باتىستى دارىپتەگەندەردى ايىپتاعان. ولاردىڭ ىشىندە الەم ادەبيەتىن جازعان ەۆرەيلەردى ايامادى. شىعىستانۋشى ءازىربايجان عالىمى داۋلات گاسپرەمي قۋعىنعا ۇشىراپ، اقىرى ومىردەن ءوتتى. م. اۋەزوۆ پەن ءا. قوڭىراتباەۆتى دا قۋدالادى. م. اۋەزوۆ: «مەنىڭ ايتىپ جۇرگەن شىعىسىم – سوۆەتتىك شىعىستىڭ اقساقالدارى، يراندى، ارابتى ايتپايمىز» دەپ جالتارىپ جول تاۋىپ كەتتى. ءا. قوڭىراتباەۆ جەتى جىلعا جەر اۋدارىلىپ، الىستان ۇيىنەن قاتىناپ، ساباق بەرىپ ءجۇرىپ كۇنىن كورگەن. كەيىن ءا. ەرمەكوۆ كومەكتەسىپ كانديداتتىعىن، دوكتورلىعىن قورعاپ عالىم بولىپ شىقتى. سول ۋاقىتتا مەنىڭ كىتابىمدى شىعارماي تاستاعان ەدى – وسىلاردىڭ ءبارىن بىلە تۇرىپ، كەيىن ءلايلا مۇحتاروۆنا ارقىلى وتكىزدىم. رەداكتورى عالىم زاكي احمەتوۆ بولدى. ول كىسى ساياساتقا قيعاش تاقىرىپقا بارۋدان سەسكەندى. سول سەبەپتى، دوكتورلىق تاقىرىبىن ساياسات جۇرمەيتىن ولەڭ قۇرىلىسىنان قورعاعان. كەيىن اكادەميك بولعان سوڭ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. العاش دوكتورلىق قورعاۋ تۇسىندا ز. احمەتوۆ بۇل تاقىرىپتى كوتەرسەم بارلىعى قارسى شىعاتىندىعىن ايتتى. قۇلمات ومىراليەۆ ەكەۋىمىز سول كەزدە تۇك تايسالمادىق. ول تاقىرىبىن دۋلات باباتايۇلىنان العان. ءى. كەڭەسباەۆپەن الىسىپ ءجۇرىپ، اقىرى قورعادى. كەيىن قۋدالاۋعا ءتۇستى، قاتتى قىسپاققا الىنعاندىقتان اۋرۋدان 55 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. عالىمنىڭ ءوزى ماعان «ابايدىڭ شىعىسىن كوتەرەيىك، ۋاقىت كەلدى، بۇلاي قاشانعى جاتا بەرەدى» دەپ، قولداۋ بىلدىرگەن. ابايدى باسىندا قازاق حالقى تەرىس ءتۇسىندى، كەڭەس كەزىندە ابايدى اتەيست-ماتەرياليست ساناپ كانديداتتىق قورعاعاندار بولدى. 1965 جىلى كانديداتتىعىمدى قورعاۋ كەزىندە پروفەسسور قاسىم بەيسەنبەك مەنى قاتتى سىنادى. ۇلكەن تارتىس بولىپ، مەنىڭ قورعاۋىم التى جارىم ساعاتقا سوزىلدى. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ كوبىسى ماعان قارسى سويلەدى. ولارعا «سىزدەر ابايدى قالايشا اتەيست جاسايسىزدار؟! «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، قۇران دا راس، پايعامبار دا راس...» دەپ وتىر عوي، تاعدىرىنا قاراساڭىز دا اتەيست بولمايدى» دەگەن ەدىم، اقىرى جەڭىلدى. ول كەزدە ءبىر جاقسىسى – سىرتتان كەلگەندەر داۋىس بەرمەيتىن، قازپي-ءدىڭ ادامدارى داۋىس بەرەتىن. كەيىن، اسكەرگە بارىپ كەلىپ، قايتا قورعاپ كانديداتتىقتى ارەڭ العانمىن. دوكتورلىعىمدى ءبىرىنشى رەت قورعاعاندا قابىلداماي «انانى الىپ تاستا، مىنانى جازبا»، ءتىپتى «قورعامايسىڭ» دەپ ءجۇرىپ سەگىز جىل بويى ۇستادى. ۇستىمنەن ءبىر قاپشىق ارىز ءتۇسىپ جالا جاپتى. ۇنەمى قابىلداماي قويدى، بىراق ءوز كوزقاراسىمنان قايتپادىم. كىتاپ قىلىپ شىعارىپ العان سوڭ، شابىتتانا ءتۇستىم. قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ ۇلگەرگەندىكتەن، كىتاپ كۇيىندە دوكتورلىعىمدى قورعاۋعا باق-قا جازىپ ءجۇرىپ رۇقسات الدىم. سونداي كۇرەسپەن جۇرگەندە ابايتانۋ عىلىمىن تۇركى الەمىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا جولعا قويدىم. وعان قوسا تۇركىستاندا «ياساۋي» لاباراتورياسىن، عىلىمي زەرتتەۋ يستيتۋتىن اشتىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ ا. ياساۋي الەمىن جارىققا شىعاردىق. ايتپەسە ونى تەرىس بۇرمالاعان. 1988 جىلدان باستاپ قوعامدىق كوزقاراس وزگەرە باستادى. بىراق، ءالى دە اشىلماعان دۇنيە كوپ. ابايدىڭ تولىق ادامىن جيىرما جىلداي زەرتتەپ ءجۇرىپ اشتىم. زەرتتەۋ ءۇشىن ابايدىڭ شىعارمالارىن تۇگەلدەي ءبىلۋىڭ قاجەت. ابايدا بەس جۇزدەي تەرمين بار. كوپشىلىگى وقىعاندا وسى تەرميندەردى بىلمەيدى. مەنىڭ ءبىر قينالعانىم: «اقىلمەن قاۋاس بارلىعىن، بىلمەيدۇر جۇرەك، سەزەدۇر. مۋتاكاليمين، مانتيكين بەكەر بوسقا ەزەدۇر» دەيدى، تۇسىنە المادىم. سوندا بايقاپ قاراسام، «قاۋاس» دەگەننىڭ ءوزى ءۇش تۇرگە بولىنەدى ەكەن. ادامنىڭ ىشكى جانە بەس سەزىمى بىرىككەندە، ونى – «قاۋاس» دەپ الىنادى جانە ونىڭ جوعارعى جاعىندا اللانى دا «قاۋاس» دەي بەرەمىز. مۇندا «اقىل مەن قاۋاستىڭ بارلىعىن بىلمەي، سەزىمىڭمەن سەزەسىڭ» دەگەن سوپىلاردىڭ فيلوسوفيالىق كرەدوسى تۇر. «مۋتاكاليمين، مانتيكين» دەگەنى – ەرتەدەگى سحولوستيكالىق (قۇدايتانۋ) لوگيكا. «مۋتاكاليمين»، ءتۇبىرى مۋتا بۇل، «لوگوس» دەگەن ءسوز – عىلىم، سونى تاراتۋشىلار، ياعني ءدىن، دۇنيەنىڭ قۇبىلىسى تۋرالى ءىلىمدى حالىققا ۇيرەتۋشىلەر. وسىنى اباي تەرىستەپ وتىر. قانداي ەرەكشە دۇنيەتانىم – وسىنى اشتىم، ءبارى قارسى بولعان. كەيىن ابايدىڭ ەكى تومدىعىن شىعاردىق. «اقىل» مەن «قاۋاستى» ەكى بولەك الىپ س. مۇقانوۆ زەرتتەدى. بىراق، ونىڭ لوگيكاسى دۇرىس كەلمەدى. كەيىن ءوزىم زەرتتەگەنىمدە «اقىلىڭمەن قۇدايدى تاني المايسىڭ، جۇرەكپەن سەزەسىڭ» دەگەن سوپىلاردىڭ فيلوسوفياسى شىعا كەلدى. بۇعان ادامدار قورقاقتاپ ءالى بارا الماي ءجۇر. ابايدىڭ «وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوزى» بۇكىل شىعارمالارىن قورىتىپ ايتقانى بولىپ تابىلادى. ونى كوبى تۇسىنە المايدى. تەرمين كوپ وندا، سول تەرميندەردىڭ ءبارىن اشىپ بەردىم. 86 سوزگە تۇسىنىك بەرەتىن «اباي لۇعاتى» دەگەن كىتاپ شىعاردىم. مەن «جاۋانمارتلىك» دەگەندى ءۇش جىل ىزدەدىم. وزبەكتەرگە باردىم، تاتار عالىمدارىنا باردىم، ورىستاردى قارادىم. سويتسەم، ول ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگىندە» بار ەكەن. «جاۋانمارتلىك» ءىلىمىنىنىڭ ءتورت نەگىزى بار: اقىل، ادىلەت، قايرات، قاناعات. بۇنى بابالارىمىز XI عاسىردا-اق جازىپ كەتكەن. ودان سوڭ، دۇنيەجۇزى بويىنشا سالىستىردىم: ىزگىلىك قايدان شىققان؟! قازاقتىڭ بويىندا باۋىرماشىلدىق اناعان دا، مىناعان دا تۋىسقاندى دا، باسقاسىن دا قولتىعىنا الا بەرەدى. بۇل – ۇلكەن قاسيەت. قايدان كەلگەن بۇل دەسەك، بۇنىڭ تامىرى ب. ز. ب 626 جىلى قايتىس بولعان الىپ ەر توڭادان باستاۋ العان. ول كىسىنى دۇشپاندارى تويعا شاقىرىپ، ماس قىلىپ، ۋ بەرىپ ولتىرگەن. ولەر الدىندا: «مەنى اقي دەڭدەر، ول مەنىڭ جالپاق اتىم بولسىن» دەپ ايتقان ءسوزى بار. سونىڭ شەشىمى تۇرىكتەردە بار. اقي دەگەن جومارت دەگەن ماعىنانى بەرەتىن تۇرىكتىڭ كونە ءسوزى. الىپ ەر توڭا كەرەمەت مىرزا بولعان. جۇرگەن جەرىندە دۇنيەسىن شاشىپ جۇرگەن. سوعان سول كەزدە تۇرىكتىڭ بالالارى ەلىكتەگەن. ولار بىزدەگىدەي كاسىپورىن اشىپ، اقشا تابۋدى ەمەس، ولاردىڭ ءپرينتسپى باسقا – ءوزىنىڭ وتباسىنا عانا كەرەگىن الىپ، بارلىعىن حالقىنا بەرىپ وتىرعان. سودان باستالعان «اقي ءىلىمى» XI عاسىرداعى قۇتتى بىلىكتەگى «جاۋانمارتلىك» ىلىمىنە نەگىز بولدى. ودان كەيىن ءال-ءفارابيدىڭ «پاراساتتى ادام» ءىلىمى، ودان سوڭ احمەت ياساۋيدىڭ «حال ءىلىمى» شىعادى. ول «حال ءىلىمىن» بىلمەگەن ادام قىرىق ەسەكتىڭ جۇگىن ماڭگى ارقالاپ وتەدى» دەگەن. ول قازىر ءبىز ايتىپ وتىرعان «تولىق ادام».
- مەكەمتاس اعا، اباي سىناعان، اباي جانى اشىعان قازاق قوعامى ءالى سول كۇيىندە مە؟
- اباي سىناعان قوعام، پاراقورمىز، ادىلەتتىلىككە بارا المايمىز، جەكە باستىڭ قامىن ويلايمىز – ءسويتىپ ءجۇرمىز. قازىر دۇنيەتانىم وزگەرىپ كەتتى. سەبەبى قازىرگى كۆانتوفيزيكتەر بۇرىنعى اتەيستتىك كوزقاراس جالعان دەپ تاۋىپ، ءبىزدى ۇستىندە «ۇلى اقىل يەسى» بار ەنەرگەتيكالىق ءورىس باسقاراتىندىعىن دالەلدەپ بەردى. ابايدىڭ رەاليسىن ماتەرياليزمنەن وزگەرتىپ وسى جولعا قويۋىمىز كەرەك. سوندا اباي تەرەڭ اشىلادى. سەبەبى، اباي ءدىندى تەرەڭ بىلگەن. اكەسى ءدىنشىل، شىققان ورتاسى دا ءدىنشىل، مەدرەسەدە وقىعان. سوندىقتان، حالىققا شىندىقتى جەتكىزۋمىز كەرەك. وعان اكادەمياداعى ادامدار جارامايدى. بارلىعى جۋرناليستتىك ستيلمەن جازا بەرەدى. وعان تەرەڭ كىرىپ، دۇنيەتانىمىنىڭ كلەتكالارىنا بويلاۋمىز كەرەك. وعان ەشكىمنىڭ باتىلى جەتىپ بارا الماي وتىر. كەزىندە ورىستار قىتايلارمەن بىرىگىپ وتىرىپ قازاقتى قازاققا ايداپ سالدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ گەنەرالى سپەرانسكي پاتشاعا حات جازادى: «قازاقتىڭ دالاسىندا سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى، ونى تەمىرمەن ۇرساڭ دا، بالتامەن ۇرساڭ دا جارا المايسىڭ، ءوزىن-وزىنە ۇرساڭ كۇل-تالقانى شىعادى. وسىنى قازاققا قولدانايىق» دەيدى. پاتشا وسى ءادىس بويىنشا قازاقتى بيلەۋدىڭ جۇيەسىن جاساۋدى تۇركىستاندى بيلەپ تۇرعان نەمىس گۋرەۆكە تاپسىرادى. سول كەزدەگى بولىستىق جۇيەنى جاسايدى دا، سەكسەۋىل ءادىسىن ىشىنە كىرگىزەدى. ءبىر بولىستا ءجۇز مىڭداعان ادام بولادى، ونىڭ قۇرامىندا ون ەكى اۋىل، ون ەكى رۋ بولادى. قىرىق ەلۋباسى بولادى. ەكى ءجۇز ونباسى بولادى. ءتورت ستارشين ءبىر بولىس بولادى. سوندا ەكى ءجۇز ەلۋدەن استام شتات بار. سايلاۋدا وسىعان جەتۋ ءۇشىن جانتالاسادى. كادىمگى اش يتتەرگە سۇيەكتى لاقتىرعانداي، بولىستىققا وتىرۋ ءۇشىن تالاسقاندا قازاقتاردىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلادى. ءبىز وسىدان وتىرىكشى، زورلىقشىل، بالە قۋعىش پسيحولوگيانى قابىلدادىق. سونى كورگەن اباي قالاي بۇل ەلدى دۇرىس جولعا قويامىن دەپ ىزدەنگەندە بارىپ، جاڭاعى «تولىق ادام» ءىلىمى تۋعان. بۇل التى ساتىدان تۇرادى: «اقيلار»، «پاراساتتى ادام»، «قۇتتى بىلىك»، ا. ياسساۋيدىڭ «وسيەت سوزدەرى»، بەسىنشى ابايدىڭ «تولىق ادامى»، التىنشى شاكارىمنىڭ «ار عىلىمى». بۇنداي سيستەما قىتايدا جوق، يران مەن ءۇندىستاندا دا جوق. بىراق، قىتايلار ب. ز. د 500 جىلدارى «ۇلى شۋڭي شاۋلەت» دەگەن ءىلىمىن باستاعان، بىراق كونفۋتسي بۇنى ارى قاراي دامىتقان جوق. پارسىلاردا «اۆەستا»، ودان «شاحناما» تۋىنداعان. بۇل تۋىندىداعى ايەل قۇداي تارا ۇنەمى ىزگىلىكتى دارىپتەپ وتىرادى. ولار وسىنى پايدالانادى، بىراق بىزدەگىدەي سيستەما جوق. بۇل ءبىر-بىرىنە امانات ەتىلەتىن ءداستۇر. التى ساتىدان بەرى اباي قوسىلادى. بۇنداي عىلىم دۇنيەجۇزىندە جوق. بىزدە عانا بار جانە بۇنىڭ تۇران جەرىندە پايدا بولعانىن دالەلدەدىم. وسى سيستەمانى جاساپ، ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىن تاپتىم. بۇل «وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە» ءبىر عانا جەرىندە ايتىلىپ كەتكەن. اباي ويلارىنىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسى كوز الدىمدا: ادامگەرشىلىك، اعارتۋشىلىق يدەيا، فيلوسوفيا قايدان باستالدى – ءبارى ايقىن. ول ءۇشىن ابايدى جاتقا ءبىلىپ، تالداي الۋىڭ كەرەك. م. اۋەزوۆ ابايدىڭ رۋحاني ءۇش قازىناسى بار دەپ كورسەتتى. سونى قايدان العاندىعىن ىزدەدىم، سوندا «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول» دەگەن ولەڭىندە تۇر: «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟» – بۇل قازاقتىڭ فيلوسوفياسى. ەكىنشى «يمامسىزدىق نامازدا – قىزىلباستىڭ سالعان جول» دەپ ءۇندىستان مەن يراندى ايتىپ وتىر. سونى مەن تابا الماي ءجۇر ەدىم. تۇركىلەر يراندى جاۋلاپ العان كەزدە پارسىلاردىڭ ازىرەت ءالىنىڭ ەكى بالاسىنا قان شىعارىپ قۇرباندىق بەرەتىن «شاحسي-باحسي» دەگەن ون كۇن وتەتىن مەيرامى بار. ول مەيرامدا ادامدار باسىن كرەست قىلىپ ءتىلىپ بيلەگەندە باسىن قان جاۋىپ كەتەدى، سونداعى قىزىلباس ءسوزى وسى راسىمنەن جەتكەن. يمامسىزدىق نامازادا دەگەنى مەشىتكە بارعاندا ولاردا مولدا (يمام) وقىمايدى، ارقايسىسى بولەك ءوز الدىنا وقي بەرەدى. ال، بىزدە مەشىتتە يمامعا باعىنامىز، ياعني بىزدە بيلىك بار جانە سيستەما بار. ال، ولاردا سيستەما جوق. بۇلاردى (قىزىلباستاردى) «شي» (يسلام اعىمى) دەيدى. شي دەگەن ءسوز بورەنەنى بالتامەن جارعاندا شىعاتىن جاڭقا، ياعني «شاشىلعان جاڭقا» دەگەندى بىلدىرەدى. الەمدە 90 پروتسەنتتەن استام مۇسىلماندار – ءبىز. ولار ەكىنشى ورىندا. بىراق، تاس بولىپ قاتىپ قالعان، بۇنى ولار ساياسي ماسەلەدەن شىققاندىعىن ايتادى. مۇحاممەد پايعامبار قايتىس بولعاننان كەيىن اراب ەلدەرى حاليفات بولا الاتىن تەك پايعامباردىڭ ۇرپاقتارى دەپ سانادى. ال، ءبىز تەك كەز-كەلگەن وقىعان اقىلدى مۇسىلمان ادام حاليفات بولادى دەدىك. وسى تالاستان كەيىن شي ءبولىنىپ كەتتى. ءبىز بولىنگەن جوقپىز. قازىرگە دەيىن شيتتىكتەرگە امەريكا قىسىم جاساپ كەلەدى. يران قۇرال جاساپ شىعارعاننان كەيىن ولار ماڭايىنا دا جولاي الماي وتىر. امەريكا اتوم بومبا جاساپ الۋى مۇمكىن دەپ الاڭداۋدا. جاسىراتىنى جوق، قازاق حالقىن كاپيتالدى زامان قۇرتتى. قازاق دالاسىن ماڭگۇرتتەندىرۋگە گولوششەكيننىڭ جوسپارى بولدى. ستالينگە جازعان حاتى بار: «قازاق حالقىنىڭ ىرگەسى مىقتى، سول ءۇشىن بۇلاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ جاۋلاستىرىپ، سوسىن تۇگەل جويۋ كەرەك. سولاردىڭ يدەياسى كەلەسى ۇرپاققا ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن جازۋىن ەكى رەت وزگەرتۋ كەرەك. ءبىرىنشى لاتىنشاعا الىپ كەلەيىك، ونان كەيىن ورىسشاعا الىپ كەلەيىك، ورىسشا وقىعان ادام لاتىنشانى دا بىلمەيدى، تاريحىن بىلمەي كەتەدى» دەدى. تاريحتىڭ بەتىن اشپايتىن سەبەبى وسى – ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىز ويانىپ كەتۋى مۇمكىن. الاشوردا كەزىندە ويانعان، ولاردى بىزگە جەتكىزبەي قويدى. ورتا ازيانى جاۋلاعاندا ورىس پولكوۆنيگى «ءبىز ورتا ازيانى ءجۇز ەلۋ جىلدا زورعا جاۋلاپ الدىق، ەندى ازياعا بارۋعا قورقامىز، ولاردىڭ زاماناۋي قارۋى، تۇراقتى اسكەرى بار. ال قازاقتاردا ءبىر ورتالىققا باعىنعان حاندىعى جوق، بىراق قازاقتاردىڭ باتىرلارى ءبىزدى العا جىلجىتپاي قويدى. بۇلاردىڭ ۇلتتىق ساناسى بيىك دەڭگەيدە. ءبىزدىڭ ورىستىڭ شارۋاسىنا قاراعاندا، قازاقتاردىڭ شارۋاسىنىڭ جاعدايى ارتىق» دەپ باعالادى. ەندى مىناعان بارعاندا (قازاقتان باسقا تۇركى حالىقتارى) قالاي بولادى دەپ تۇرىپ، بۇلاردى ەكى جىلدا ءبارىن تاس-تالقانىن شىعاردى. سونان كەيىن قورتىندى جاسادى: «قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسى ويانعان كۇشتى حالىق، ال مىنالاردا ەشقانداي ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. سەبەبى ءبارىن جاۋلاپ العاننان كەيىن نە تاجىكتىڭ، نە سارتتىڭ، نە وزبەكتىڭ، تۇركىمەننىڭ ءبىر باتىرى قول باستاپ قارسى شىققان جوق. ال، قازاقتار اياعىنا دەيىن قارسى شىعىپ جاتىر. سوندىقتان، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن شايۋ كەرەك». بۇنى كەيىن كومپارتيا دا قوستادى. ءبىزدىڭ قاتارىمىز كوبى ماڭگۇرتتەنگەن، جاسىراتىنى جوق. كەيىن ستالين ولگەن 53-ءىنشى جىلى ون سەگىز بالانى وزبەكستانعا جىبەردى. مەن ءبىر جىل سىرتتاي وقىدىم، كەيىن رايكوم ستۋدەنتى بولدىم. ءتورت جىل ىستەگەننەن كەيىن مەن «رايكومدا پەرىشتەلەر وتىرادى» دەپ ويلايتىنىمىن، سويتسەم جاڭاعى پاراقورلار، بالەقورلاردىڭ ورتاسى ەكەن. مەن تاڭعالدىم.
- م. اۋەزوۆتەن كەيىنگى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋى قانشالىقتى قارقىن الدى؟
- مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ شىعىسىن اشا الماي كەتكەن. «اباي جانە شىعىس»، «ابايدىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتى»، «ابايدىڭ سوپىلىققا تانىسى» جانە ۇلكەن ەكى كىتابىمدى قىتايدا قازاقستاننىڭ اتىنان باسىلدى. ونى كورگەن ەلباسى ن. نازارباەۆ مينيستىرلىككە تاپسىرما بەرىپ، ەكى تومدى ءتورت مىڭ دانا ەتىپ شىعارىپ بەردى. سەكسەن جىلدىق مەرەيتويىما بايلانىستى قازاقستاننىڭ 400 مەكتەبىنە وقىتۋعا ەنگىزدى. «ابايتانۋ تاريحى» دەگەن ەڭبەگىمدە 175 جىلدا ابايدى تانۋدىڭ كەزەڭدەرى جۇيەلەنگەن. مەن نەگىزى ابايدى مەكتەپ جاسىمدا بىلمەيتىنمىن. كەيىن اسپيرانتۋراعا تۇسكەنىمدە ابايتانۋعا بارۋىما اكادەميك ق. جۇماليەۆ سەبەپ بولدى. ابايدى اتەيست-ماتەرياليست دەگەن فيلوسوفتاردىڭ دالباساسىن تىڭداۋدىڭ قاجەتى جوق. ول قايتىپ اتەيست بولادى؟! اباي «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ ايتىپ كەتكەن. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋىمىز قاجەت. ىشىندە بىرنەشەۋى عانا بولماسا، وعان مىنا اكادەمياداعىلار جارامايدى. شىمكەنتكە بارعانىمدا 950 ملن اقشا الىپ 400 تومدى شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قويدىم. قارجىلىق جاعىنان جامبىل وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ قولدادى. 310 تومى شىقتى، ونىڭ ىشىندە VIII – XVIII عاسىر ارالىعىنداعى ءبىزدىڭ بابالاردىڭ مۇرالارى بار. ونى شەتەلدەگى مۇراعاتتاردان ءار بەتىن جيىرما دوللوردان ساتىپ الىپ، اۋدارىپ شىعاردىق. سونداي قيىن جۇمىسقا ءوزىمدى سالدىم، ولاي ىستەمەسەك، ءبىزدىڭ وتكەن رۋحاني مۇرالارىمىزدى كەلەر ۇرپاق بىلمەي كەتەتىن ەدى. شىقپاي قالعان توقسان تومى قالدى، وعان د. يسابەكوۆ پەن ايان دەگەن اقىن ۇستىمنەن ارىز جازىپ توقتاتىپ تاستادى. جوسپارلانعان توقسان تومنىڭ ىشىندە VIII – XVIII عاسىرداعى ارابشا، شاعاتايشا جازىلعان قازاقتار بار. ءال-ءفارابيدى عالىمداردىڭ كوبى قىپشاق دەپ ءجۇر، بىراق ونىڭ زامانىندا وتىراردى قاڭلىلار بيلەگەن. ول كەزدەگى حورەزم حاندىعىن شىڭعىسحان قۇرتقانى دۇرىس بولدى، ويتكەنى ولار ورتا ازيانى پارسىلاندىرىپ جىبەرەتىن ەدى. ءال-فارابي سول جەردىڭ تۇركى-قازاعى، بىراق قاي رۋعا جاتاتىندىعىن بىلمەيمىز. V عاسىردا ەۋروپانى بيلەگەن اتيللانى (ەدىل) ءبىز بەرتىنگە دەيىن كىم ەكەندىگىن بىلمەي كەلدىك. كەيىن ءبىر بولگار تاريحشىسىنىڭ ءۇش توم كىتابى شىقتى، سونى قاراعانىمىزدا كوزىمىز شايداي اشىلدى. اتيللا بۇكىل سلاۆيان حالقىن بيلەگەن، سونىمەن قاتار ساياسي سترۋكتۋرادان حابارى جوق، مەملەكەت قۇرۋدى بىلمەيتىن ەۋروپانى اياققا تۇرعىزعان. اتيللانىڭ رۋى دۋلات. ءبىزدىڭ ءبىر ءتۇپ وتانىمىز ەنيسەيگە قۇياتىن الاش وزەنىنىڭ ساعاسى. قازاقتار سول جەردەن تاراعان. قازىر ول جەردەگى توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ ءبارى تۇر: «الاش» وزەنى، «تۇران» قالاسى... ول جاققا ورىستار تيىسپەگەن. ءبىزدى جاۋلار جەتى رەت تاپتاپ وتكەن: ءبىرىنشى قىتايلار، ەكىنشى پارسىلار، ءۇشىنشى گرەكتەر، ءتورتىنشى ارابتار، بەسىنشى مونعولدار، التىنشى قالماقتار، جەتىنشى ورىستار – جەتى قابات جاتىر.
- ءوزىڭىزدىڭ ءىزباسارىڭىز، بۇگىندە مىقتى ابايتانۋشى رەتىندە كىمدەردى اتاي الار ەدىڭىز؟
- قازىر مىقتى ابايتانۋشى ماقسات ءالىپحان بار. ودان كەيىن ماگيستراتۋرادا ءبىر جىگىت وقىپ جاتىر، كەلەسى جىلى بىتىرەدى، ول دا مىقتى بىلەدى. ودان سوڭ قازۇۋ-دە وقيتىن بەكەت دەگەن بالانى ابايتانۋعا دايارلادىم. ول ءۇشىنشى كۋرستا 150 بەتتىك «تەك» تۋرالى مونوگرافيا بەردى. «تەك» تەورياسىنا فيلوسوفتار دا بارا المايدى. ونىڭ دايارلىعى مىقتى بولدى. بىتىرگەننەن كەيىن ماگيستراتۋراعا تۇسەدى، تۇبىندە سول بالا ابايتانۋعا كەلەدى. تۇلكىباس اۋدانىندا ابايدى جاقسى بىلەتىن ءبىر قىز بار، س. دەميرەل وقۋ ورنىنا بارىپ سويلەسەيىن دەپ ءجۇرمىن. بۇعان ابايدى بىلگەن ادام بارۋ كەرەك. ابايدان عىلىمي جۇمىستار قورعايتىندار كوپ، بىراق ىشىنە تولىق كىرە المايدى. كوبىسى ابايدىڭ ورىس ادەبيەتىنە قاتىناسىن قاراعان. ول جاعىن قاشانعى قورعاي بەرەدى؟ قازىر ابايدىڭ «شىعىسىن» زەرتتەۋشىلىك نىسانى ەتىپ جاتىر. قازىنا سوندا جاتىر، بۇعان اراب-پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن بىلگەن ادام كەرەك. قازىر اكادەمياداعى ابايتانۋ وڭتۇستىككە اۋىسىپ كەتتى. ون ەكى ادام قورعاتتىم، كوبى سوندا ءجۇر. ماعان اسپيرانت بەرمەدى، تۇركىستانعا كەتىپ قالعانىم دا سول سەبەپتى. كەيىن 2000 جىلدارى تارازعا كەلىپ ون ەكى كانديدات، ءۇش دوكتور قورعاتتىم. ال، ءۇش ميلليون حالقى بار وڭتۇستىك قازاقستاندا جۋرناليست ق. ەرگوبەكتەن باسقا دوكتور جوق. ول س. مۇقانوۆتى تاقىرىبى ەتىپ الدى.
- ەل پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ «ابايدىڭ 175 جىلدىق» مەرەيتويىن الەمدىك دەڭگەيدە وتكىزەمىز دەدى. وسى ورايدا ابايدى تانۋدا بولاشاققا قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟
- بۇل باستاما دۇرىس. ابايدى تانۋدا ءبىرىنشى قويار شەشۋشى ۇسىنىس – قازىرگى بۋىن اتەيستىك-ماتەرياليستىك كوزقاراستان ارىلىپ، «ۇلى سانانىڭ» جولىنا ءتۇسۋى كەرەك. بارلىق كوزقاراسقا وزگەرىس كەرەك. قازىرگى تاريحي قوعامدىق عىلىمدار داعدارىستا. ولار باعىتىن «ۇلى سانانىڭ» جولىنا قويعاندا عانا داعدارىستان شىعادى. ەۋروپا ءجۇز جىلدان كەيىن كەلەسى ۇرپاق كەلگەندە سولار سەزىنسە، سوندا عانا بەرى قاراي بەت بۇرادى. ال، ءبىز قازاق، تۇركى حالىقتارى جيىرما-وتىز جىلدا تۇگەلدەي بەت بۇرا الامىز. ونى كۆانتوفيزيكتەردىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. نەمىستىڭ ءبىر فيزيگى تاياۋ ۋاقىتتا وڭالمايتىندىعىن ايتقان. بىراق، ءبىزدىڭ فيلوسوفتار بۇعىپ سويلەمەي وتىر. سويلەۋ كەرەك ەندى، جاريالاي بەرۋ كەرەك. مەن باستاپ، سەمەيدە «ابايتانۋدىڭ ۇشار بيىگى» دەگەن بايانداما جاسادىم. جۇرت ونشا قابىلداي قويمادى. ودان كەيىن ەۋرازيادا كونفەرەنتسيا بولىپ، وندا دا وسى ماسەلەنى قويدىم. سوسىن جۇرت تۇسىنە باستادى، بىراق، پىكىر بىلدىرمەي جاتىر. ەشقايدا كەتپەيدى، ءبارىبىر وسىعان كەلەدى. ەۋروپا ءجۇز-ءجۇز ەلۋ جىلدان كەيىن بارىپ قۇدايدى تانيتىن بولادى. وعان دەيىن ەۋروپا دا، امەريكا دا اتەيستىك-ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن جۇرە بەرەدى. بۇل كوزقاراستىڭ ەڭ جامان جەرى – ول اقشاعا قۇرىلادى، سول ءۇشىن سوعىس بولادى. بايلىقتى تارتىپ الۋ ءۇشىن جەردى جاۋلاپ الادى. بۇندايدى تۇركى حالىقتارى تەز قابىلدادى. جيىرما ءۇش جاسىمنان باستاپ ۇلت ماسەلەسىندە كوزقاراسىم وزگەرە باستادى. سول كەزدەگى «ۇلتتار تەڭدىگى» دەگەن بولاتىن. ءبارىبىر سول بارلىق جەردە ورىستار ىستەپ، ءبىز سونىڭ قولشوقپارى ەسەبىندە بولدىق. رايكومدا «ساياسي ساباق» دەگەن بولاتىن، ول جەردە مەن ۇلتتىق ماسەلەدەن ساباق بەردىم. سول كەزدە رايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى يۋسۋپۋۆ دەگەن بولدى. مەنىڭ كوزقاراسىم سول جەردەن باستاپ قاتتى اشىلدى. دۇنيە جۇزىندە نە بار جازىلعان – ءبارىن كونسپەكتىلەپ، اناليز جاسادىم. سوسىن جاڭاعىداي قورتىندىعا كەلدىم. كەيىن مەنى تۇركىستانداعى تۇرىك-قازاق ۋنيۆەرسيتەتى شاقىردى. وندا كەتكەندەگى ماقساتىم – كەڭەس وداعى تۇركى حالىقتارىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، ىدىراتىپ تاستادى، ەندى رۋحاني تۇتاستىرۋىمىز قاجەت. مەن ونى ابايدىڭ ىلىمىمەن دالەلدەپ شىقتىم. تولىق ادامدى ءومىر بويى زەرتتەدىم. ونىڭ كوزقاراسى مەن ولەڭدەرى كوز الدىمدا: قاي جىلدان باستالدى، قالاي باستالدى – دامۋ ەۆوليۋتسياسىن بايقاي الامىن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قايناپ تۇرعان 1989 جىلى «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» دەگەن كىتاپ جازدىم. كەيىن ورىس تىلىندە شىقتى. بۇل كىتاپقا ارازدىق تۋدىردىڭ دەپ قارسى بولعاندار بولدى. ەشقانداي ارازدىق تۋدىرۋ ماقساتىندا ەمەس، بۇل ەڭبەك رەسەيدىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان دۇنيەلەر نەگىزىندە جازىلدى. بار نارسەنى حالىققا ايتۋ كەرەك. ەندى وقۋلىقتارعا ىرىكتەۋ كەرەك بولىپ تۇر. ۇلتتىق نامىسى بار، ابايدى تەرەڭ بىلەتىن ادامداردى وقۋلىققا كىرگىزۋگە بولادى. قۇر ماقتانعا قۋعانداردى بولمايدى. وقۋلىقتى تۇزەۋگە بولمايدى. بىرنەشە جىل بۇرىن ج. دادەباەۆ ەكەۋىمىزگە ورتا مەكتەپكە وقۋلىق جازىپ بەر دەپ ۇسىنىس ءتۇستى. وقۋلىق جازۋعا عىلىمي نەگىزدە كىرىسىپ جاتقانىمىزدا «ابايتانۋدىڭ نەگىزى سالىندى، وقۋلىق بار» دەپ توقتاتىپ تاستادى. سويتسەك بىزگە قالاماقى بەرگىسى كەلمەگەن. باسقا بىرەۋلەر اباي تۋرالى ماقالالاردى جينادى دا كىتاپ ەتىپ شىعاردى. ول نە حرەستوماتيا بولمايدى، ول نە وقۋلىق بولمايدى. بىزدەگى قازىرگى پەداگوگيكا بىزگە جارامايدى. ول – باتىستىڭ بولمىسىنان تۋعان پەداگوگيكا. ءبىزدىڭ وزىمىزدىكى ۇلتتىق شىعىستىق پەداگوگيكا. ءبىز پەداگوگيكانى قايتا جاساۋىمىز كەرەك. وعان اكادەميكتەر كەرەك. قازىر پەداگوگيكادا پايداسىز دوكتورلار كوبەيىپ كەتكەن. بۇل قازىر ۇلكەن مەملەكەتتىك پروبلەما بولىپ تۇر. مەن بۇنى پرەزيدەنتكە كىرسەم ايتام.
- اباي قاي جاعىنان تولىق زەرتتەلدى، ەندى، قاي جاعىنان زەرتتەۋىمىز كەرەك؟
- ابايدىڭ ەكى جاعى زەرتتەلمەي تۇر. ابايدىڭ تولعاۋ ادەبيەتكە قاتىسى – بۇل تاقىرىپتا ق. جۇماليەۆ دوكتورلىق قورعادى، سودان كەيىن توقتاپ قالدى. ابايدىڭ شىعىسى ايتارلىقتاي اشىلعان جوق. مەن اشقان بولدىم، باستاپ بەردىم، جولدارىن ۇزارتتىم. م. اۋەزوۆ ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم ەكەنىن ءوزى ايتقان. بۇنى زەرتتەيمىن دەپ قۋدالاۋعا دا ۇشىرادى. سوندا، ەندىگى باعىت – شىعىس. ابايدىڭ تۋعان ەلىنە قاتىسىن زەرتتەۋىمىز كەرەك: ول بۇكىل قازاقتىڭ بولمىسىنان شىقتى. ءوزى قازاقتى جانىنداي جاقسى كوردى، شىرىلداپ تالاي داۋعا دا ءتۇستى. سول زامانداعى بولىستىق سايلاۋ ەلدى ءبۇلدىرىپ جىبەردى. وتارشىلدارعا ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇرتىپ جابايى بولۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ كەزىندەگى سول پسيحولوگيا بىزدە ءالى بار. سوندىقتان، ابايدىڭ «تولىق ادام» نەگىزىنە كەلۋىنە وسىنداي سەبەپ بار.
ابايدىڭ ورىس ادەبيەتىنە قاتىسى تۋرالى ەكى جۇزدەي ەڭبەك جازىلدى. ودان ارتىق ەندى كەرەك ەمەس. اباي شىعىس پەن ءوزىنىڭ تۋعان ادەبيەتىنىڭ وكىلى. وسىنىڭ باسىن اشۋ كەرەك. سونان كەيىن ابايدىڭ ءوزىنىڭ تۋعان مادەنيەتىندەگى ۇلەسىن زەرتتەۋىمىز كەرەك: اقىندارعا اسەرى، پەداگوگيكاسى، فيلوسوفياسى تولىق اشىلمادى. كەزىندەگى اتەيستىك-ماتەرياليستىك كوزقاراستا جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبارى جارامسىز. ەندى، جاڭا كۇندە «ۇلى ساناعا» قاراي باعىتتالادى جانە بۇكىل قوعام تۇر. قازىر قوعامدىق سانا داعدارىستا، فيلوسوفتار ۇندەمەي وتىر. تاريحشىلار دا ءۇن-ءتۇنسىز وتىر – بارۋعا قورقادى. مەن باتىل ايتىپ ءجۇرمىن، بىراق مەن ءبىر-اق اداممىن. يدەيا بەرگەنمەن قولىمدا قۇرالىم جوق. الدىندا «قازاقستان» كانالىنا سۇقبات بەرگەندە بۇل ماسەلەنى تەرەڭ اشتىم. بىراق، ءبىر ماسەلە بار: ءبىزدىڭ قوعام ۇزدىك شىقساڭ ارتىڭا تۇسەدى.
ابايتانۋدا ءالى اشىلىپ زەرتتەلمەگەن ءبىر ماسەلە، ول – جان ءىلىمى. اباي ونى ءومىرىنىڭ سوڭىندا الەمدە تۇڭعىش رەت فيلوسوفيادا كوتەردى. بۇل ءىلىم باتىستا دا، مۇسىلماندىق شىعىستا دا جوق. اباي ءىلىمىن شاكارىم جالعاستىردى، ودان سوڭ ماعجان قول جالعادى. ماعجان: «ەۋروپا يماندى بىلمەيدى، جاندى بىلمەيدى» دەيدى، نەگە؟ يماندى بىلمەيدى دەگەنى – ولار ەشنارسەگە سەنبەيدى، تەك اقشاعا، زاتقا سەنەدى. جاندى بىلمەيتىنى – ولاردىڭ ادام ولگەندە بارلىعى بىتەدى، توقتالادى دەپ سانايدى. ال، ءبىزدىڭ عۇلامالاردىڭ ايتۋى بويىنشا ادامنىڭ جانى ولمەيدى، «انا جاققا» كەتەدى ەكەن. ولاردىڭ انىقتاۋىنشا، اسپاندا ادامداردىڭ جانى جينالاتىن ءبىر جەر بار. جان ەكى-اق گرامم، ءتۇتىن سياقتى ۇشىپ كەتەدى، ونى قازىرگى عىلىم اپپاراتقا تۇسىرگەن. جان ماڭگى ولمەيدى. «مەنىڭ جانىم ماڭگى ولمەيدى» دەپ سەنەتىن ادام ۋايىمداماي ولەدى. اتەيست-ماتەرياليستەر قۇدايدى تانىماعاندىقتان «بارلىعى ءبىتتى، بۇدان كەيىن ەشتەڭە جوق» دەپ كەتەدى. بۇنىڭ بارلىعى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. ال، ءبىزدىڭ فيلوسوفتار ءۇنسىز وتىر. سەبەبى، ءبارى ماتەرياليستەر. سوندىقتان، ءبىز ابايتانۋدى «تۇپكى جان» نىساناسىنا قاراي قويۋىمىز قاجەت. سوندا عانا اباي كەرەمەت اشىلادى.
- ابايتانۋعا بۇكىل عۇمىرىڭىزدى ارنادىڭىز، ءوزىڭىزدى اباي تانۋدىڭ شىڭىنا شىقتىم دەپ ويلايسىز با؟
- ولاي ايتۋعا بولمايدى. ابايدىڭ جان تۋرالى ءىلىمى، دۇنيەتانۋى جاتىر – ولار ءالى قوزعالعان جوق. سوندىقتان ونى عارىشتىق دەڭگەيدە زەرتتەيتىندەر، اتاپ ايتقاندا جاڭا بۋىن، جاڭا كوزقاراس كەرەك. جاڭاعى كۆانتوفيزيكتەر ايتقان: ءبىزدى «ۇلى سانا» بيلەيدى. قازاقتىڭ تۇسىنىگىندەگى «ءتاڭىر» ۇعىمى. سونى مويىنداۋى كەرەك. حالىققا مويىنداتۋىمىز كەرەك. باسقا ءدىنسىز حالىقتار عاسىردان اسقاننان كەيىن ويلانۋى مۇمكىن. ابايدى تانۋ ءۇشىن جان-جاقتى بولۋىمىز كەرەك. تەك قانا ابايدىڭ وزىندە جۇرسەڭ ەشقايدا بارا المايسىڭ. مەن ونوماستيكا سالاسىنا دا باردىم. تىپتەن، ميسسيونەرلەردى دە قارادىم. مەن ابايتانۋعا جان-جاقتى دايارلانعان اداممىن. ءبىر جولمەن عانا جۇرگەن جوقپىن. سوندىقتان دا ابايدىڭ ىشكى الەمىن كورە ءبىلدىم. سونىڭ بىرەۋى تولىق ادام ءىلىمىن اشتىم. بىراق، ءالى ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. تاعى ىزدەنىس كەرەك، كەيبىر ماسەلەلەرىن بىلمەي قالۋىم مۇمكىن. سوسىن وقۋلىق جازۋ كەرەك. ابايدىڭ «جان ءىلىمىن» ءالى اشىپ بولعان جوقپىز. اباي – جۇمباق ادام. جۇمباقتارىن بىرتىندەپ اشىپ جاتىرمىز. ەڭ جۇمباعى جان ىلىمىندە جاتىر. «جانتانۋ» ءىلىمىن قازاقتا ءبىرىنشى اباي باستادى. سوعان بارۋعا تاۋەكەل ەتە الماي وتىرمىن. فيلوسوف ەمەسپىن، بىراق، تالداپ ءبىراز دەڭگەيگە كوتەرەرمىن. ول ءۇشىن پسيحولوگ، فيلوسوف بولۋىڭ دا جەتكىلىكسىز.
اباي – ءبىزدىڭ ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى. بۇل تەك قانا قازاق حالقىنا عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق ءىلىم.
اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان ىقىلاس ادىلەت،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ ماگيسترانتى،
الماتى قالاسى
